Þjóðviljinn - 04.01.1956, Síða 7

Miðvikudagur 4. janúar 1956 — ÞJÓÐVILJINN — i 7
Sálmurinn um blómið
Fyrir síðastliðin jól komu
hér í heiminn hátt á annað
hundrað bækur, hjá mörgum
var um einhvers konar endur-
fæðingu að ræða, en allmarg-
ar sáu Ijós dagsins í fyrsta
sinn foreldri sínu til gleði og
armæðu. Alls konar vitmenn
hafa verið kallaðir fram til
þess að lýsa eiginleikum ung-
viðisins fyrir fólki og spá um
örlög þess, og hér bætist einn
í hópinn, að vísu nokkuð seint,
en hann hefur verið svo önn-
um kafinn við það að kyxm-
ast nýgræðingnum, að hann
hefur ekki fundið fyrr köllun
hjá sér til þess að leggja orð
í belg. En nú hefur hann
fengið köllun, og hún býður
honum að segja fólki, að á
þessu hausti kom a.m.k. út
ein bók, sem á eftir að verða
unaðslegur förunautur ís-
lenzkra kynslóða. Það er ekk'
„bezta saga í heimi, sagan af
því, þegar amma hans Sobbegg
afa dó og afi háns var full
ur og sálmurinn var sunginn
um blómið“, en það er sagau
af lífsstríði Sobbeggi afa o;
Liillu Heggu, og hún á örugg
lega eftir að endurfæðasl
jafnvel oftar en höfundur
gerir ráð fyrir að hoppa sjálf
ur milli tilverustiga. Þessi ör
lög Sálmsins um blómið em
að vísu þeim duttlungum háð
að íslendingar feti dyggða
veginn í framtíðinni, en Þór-
bergur Þórðarson hefur gerl
mest núlifandi manna að því
að beina þeim þá braut, og
þeir hafa ávallt hlítt að
nokkru leiðsögn hans og
breyta varla þeim vana sínum.
Ættum við að kenna skeið
íslenzkra bókmennta frá 1924
við einhvern einstakling, þá
er ekki um nema einn mann
að ræða, Þórberg Þórðarson.
Hann hefur kennt okkur
tungutak, boðað fagnaðarer-
indi siðgæðis og siðlegs sam-
félags, flett ofan af lygum
og lýðskrumi, dregið upp sí-
gildar svipmyndir úr íslenzku
samfélagi, og sumar þeirra
eru þess eðlis, að þær hafa
enzt skáldum í margra binda
rómana, en þó hefur í engu
verið bætt um frásogn Þór-
bergs.
Menn hafa t.d. ritað þdndar-
laust um kotungsbasl, en í
öllum þeim bókmenntum
stendur upp úr hálf önnur
síða í Islenzkum aðli, lok
kaflans um Stefán frá Steins-
stöðum. Og Þórbergur hefur
brugðið upp svo dárslegum
spémyndum af íslenzkri anda-
gift í bundnu máli, að menn
bregðast enn í dag ókvæða
við og telja hann nú elliær-
an, áður var hann hreinlega
vitlaus, og eftir inspírasjónina
í, síðasta tímariti M. og m.
skella ýmsir Kristni ritstjóra
í sama gáfnaflokk, en skop-
stælingin öðlast sess meðal ís-
lenzkra úrvalsljóða, svo ung-
ur er Þórbergur Þórðarson
enn í dag, þótt hann hafi gef-
ið út bækur í heilan manns-
aldur,
Þegar Þórbergur varð 65
ára varð ég til þess að skúta
hann fyrir það að hafa lagt
frá sér hirtingarvopnin. Ég var
svo hógvær að misvirða það
ekki við hann að valda aðeins
einni byltingu í íslenzkum
rithætti, en hitt var ófyrir-
gefanlegt, að eftir 1940 hverf-
ur hann frá sjálfum sér og
samtíðinni og leggst í flakk
með Indriða miðli og Áma
Þórarinssyni. Nú dettur mér
ekki í hug að halda því fram,
að Þórbergur þurfi að biðjast
afsökunar á snilldarverkinu
um séra Áma, en ég og aðrir
óttuðumst, að hann væri horf-
inn frá því að kynna okkur
samtíðina, sýna okkur falsið
og hræsnina, sem við lifðum
og hrærðumst í. En ótti okk-
ar var óþarfur, því að Þór-
bergur hefur ráðizt að nýjú
fram á ritvöllinn að miklu
leyti jafnferskur og í Bréfi
til Lára. En hvað olli stund-
arhléinu ?
Einu sinni fyrir mörgum
árum var íslenzkur rithöfund-
ur staddur i framandi landi.
Það hafði verið heimsstyrjöld,
öll siðferðileg grundvallarat-
riði um mannleg samskipti
lögð á hilluna, en Svarti
dauði nútímans, kapítalisminn,
ríkti í almætti sínu á jarðríki.
Höfundurinn hafði verið - að
semja bók, en hann gafst upp,
veröldin hafði umturnazt und-
ir fótum hans, og hann vissi
um skeið ekki sitt rjúkandi
ráð. Eftir miklar þrengingar
fann hann sál sinni frið við
bernskuminningar sínar og
mannlífið fyrir syndafallið, og
hann samdi „eitt unaðslegasta
skáldverk, sem ritað hefur
verið af íslenzkum höfundi“.
En veröldin hélt áfram braut
sinni og myrkraverk auðvalds
leiddu að nýju til morðaldar.
Mannlegu siðgæði var burt
kastað og boðorðinu: þú skalt
ekki morð fremja — breytt í:
þú öðlast eilífa sælu, ef þú
myrðir, drepur og eyðileggur
og gerir jörðina glóandi víti.
Þeir djöflar og- púkar, sem
okkur var kennt um í æsku,
voru ekki framar þjóðsögu-
skrípi og ævintýra, heldur
holdi klæddar verur, sem
börðust fyrir að þrælka mann-
kynið, myrða það og gera
veröldina að kvalastað.
Djöfladansinum mikla lauk,
en smærri púkaböll hófust, og
ýmsir íslendingar hættu striti
við orf og ár, en réðust til
vígvallargerðar, og yfinnenn
þeirra settust á ráðstefnur
til þess að vernda hag og
heilsu djöflaþjóðarinnar á
jörðinni.
Á þessum gjörningaárum
urðu margir andlegir forustu-
menn mannfólksins mát, ekki
síður en aðrir; þeirra hlut-
skipti var að skrifa bækur,
lýsa lífi fólks og vonum; en
hvernig á að lýsa vonum
þess fólks, sem býðst viljugt
til þess að reisa sjálfu sér
gálga, smíðar helsprengju til
þess að eyðileggja Edensgarð
allsnægta, sem guð gaf mann-
inum í vöggugjöf?
Við Hringbraut 45 sat Þór-
bergur Þórðarson „við skrif-
borðið sitt og farinn að pára
eitthvað á pappírinn sinn. Það
átti reyndar að verða bók,
og hann var búinn að hrein-
skrifa í fyrsta sinn 300 blað-
síður af henni. Stundum
fannst honum, að það yrði
kannski svolítið skemmtileg
bók, en stundum fannst hon-
um, að hún mundi kannski
verða leiðinleg“.
Allt í einu virðist honurn
sagt: „Hættu við þessa bók,
og skrifaðu bók um hana
Lillu Heggu.“
Þar með greindust leiðir
hjá Gunnari Gunnarssyni og
Þórbergi Þórðarsyni, þótt þeir
stæðu báðir á svipuðum kross-
götum og leituðu á líkar slóð-
ir. Gunnar flúði af hólmi á
náðir horfinnar sakleysisald-
ar, en Þórbergur spam við
fótum, og tók að skrifa um
litlu stúlkuna, sem „var svo
umkomulaus í þessum nýja
heimi, að hún gat bara ekk-
ert, nema spriklað svolítið
höndum og fótum, svo kjána-
lega, að gamli maðurinn, sem
var dálítið illa innrættur, ætl-
aði að fara að hlæja“. Gamli
maðurinn vissi, að manngildi
er að miklu leyti háð því, hve
lengi og vel mönnum tekst
að varðveita barnið eða guðs-
neistann í sjálium sér; en
hvað yrði um þetta barn í
rangsnúinni veröld ? Hann
fylgist með því, frá því það
liggur í reifum og fram til
átta ára aldurs, en það skeið
era helztu þroskaár hverrar
manneskju. Lilla Hegga reyn-
ist ekkert undrabarn, hún
verður fremur greind, en
stundum dálítið illa innrætt
og veitir lífsspekingnum jafnt
sorg og gleði. En breyskleiki
söguhetjunnar gefur henni
aukið og almennara gildi á
síðum bókarinnar. Þórbergur
leikur við hana, litur heim-
inn hennar augum, les fyrir
hana og segir henni sögur og
ævintýr, eftir því sem hún
þroskast; sum þeirra era
perlur eins og ævintýrið um
heimaalninginn og kálfinn á
Hala í Suðursveit.
Einu sinni í gamla daga var
Þórbergur kennari, en nem-
endur hans hef ég heyrt róma
hann mjög sem fræðara;
kennslustundir hjá honum eru
þeim helgar minningai*, en
þessum störfum hans lauk
með ósköpum, því að yfirvöld-
in ráku hann úr vistinni fyrir
guðleysi, og þó er Þórbergur
einhver einlægasti trúmaður
hér á landi. I Sálminum um
blómið birtist okkur óþreyt-
andi fi-æðarinn hennar Helgu
Jónu Ásbjörnsdóttur, fjölvísi
lífsspekingurinn, skopfuglinn
og skemmtanamaðurinn. Hann
rekur alla okkar pedagóga á
stampinn í uppeldisf ræðum;
hann sáir ekki einungis þekk-
ingu, heldur dyggð, vísdómi
og sann'eiksþrá í barnshjart-
að. Honum yrði enn þá alls
ekki trúað fyrir því að fræða
unglinga, sökum þess að ís-
lenzkt þjóðfélag keppir ekki
að því að ala upp göfugt fólk.
Sálmurinn um blómið ætti að
vera skyldulesning allra ís-
lenzkra foreldra og kennara-
efna.
En bókin er annað og meira.
I ritdómum er venjulega kom-
izt svo að orði, að skáldverk
meistaranna hafi þungan und-
irstraum eða djúpan undirtón,
og spekingar fagurfræðinnar
tala um það, að gildi skáld-
verks felist í því, hvernig
höfundi takist að gera það
tvívitult, láta söguna, sem
sögð er, öðlazt almennt eða
dýpra gildi fyrir lesandann.
Hafi þetta við rök að styðj-
ast, hefur ekki verið ritað
öllu meira listaverk á íslenzka
tungu en Sálmurinn um blóm-
ið. Þar eru dýpstu vandamál
nútímans rædd og krufin d
ævintýrum, dæmisögum og
frásögum af lítilli stúlku, og'
viðbrögð hennar fella þungan
áfellisdóm á framferði „stóm
krakkanna" með manndrep-
araheri sína og Atlantshafs-
bandalag og alla þá bölvuðu
vi^leysu.
Ég hef orðið þess var, að
skoðanir fólks eru mjög skipt-
ar um Sálminn um blómið,
sanntrúuðum rauðliðum finnst
sér lítill greiði gerður í þessu
ritverki, því að þar sé dregið
dár að rótfront-svip og -yfjr-
bragði og kommúnismi sé oft
nefndur en aldrei skýrður.
Einn fræddi mig á því, að
„áróður“ bókarinnar virkaði
öfugt á sig. Mér skildist að
hann hefði talið sig komma,
en væri nú orðinn auðvalds-
seggur eftir lesturinn. Mikið
geta menn ■ verið forhertir.
Boðskapur eða áróður bókar-
innar verður tæplega markað-
ur flokksstimpli, hann er of
mannlegur til þess. Þórberg-
ur ræðst gegn hleypidómum
og hindurvitnum sem áður, en
beitir nýrri baráttuaðferð.
Hann veður ekki fram af eld-
móði vandlætarans eins og í
Bréfi til Lára og Pistlinum.
en dregur þó ekki af sér. Slík.
undur hafa gerzt, að menn
verða að stilla skap sitt og
gæta þess, að börn era það
veraldardjásn,. sem ekki má
spilla, í þeim býr guð og
hann má ekki gera útlæg-
an úr tilveranni.
Með Bréfi til Láru olli Þór-
bergur tímahvörfum í íslenzk-
um rithætti, eins og frægt er
orðið, en síðan hafa engar
meiri háttar nýjungar komið
fram í íslenzkri frásagnarlist.
Nokkrir rithö'undar hafa þó
tekið lystileg heljarstökk út
í bláinn í einstökum bókum.
en engin era þau til eftir-
breytni og fæst munu orka
teljandi á rithátt manna. En
í Sálminum um blómið mark-
ar Þórbergur enn á ný skýrt
spor í íslenzkri stílsögu. Hann.
segir sjálfur, að fyrir sér
hafi vakað að skrifa „samna
bók um líf lítillar manneskju
í þessum háskalega heimi, dá-
lítið öðravísi bók en allir aðr-
ir eru að skrifa á Islandi og i
heiminum, svolítið framlega
bók“ eins og þegar guð „bjó
til í gamla daga skrýtna snjó-
tittlinga úr leiðinlegum orm-
um, sem fullt var orðið af a
jörðinni.
Já, skrifaðu SANNA bókl
Hugsaðu eins og litla mann-
eskjan! Talaðu eins og húní
Gerðu eins og hún! Þaö er
sannleikurinn. Sannleikurinn
er öllum starfsmálum æðri.
Og sannleikurinn er öllum
listum æðri“.
Þetta er forskriftin að bók-
inni, stíl hennar og stefnu.
Hún er rituð á einhverju ein-
faldasta máli, sem sett hefui
Framhald á 11. siðu.
.1
Þórbergur Þórðarson og Margrét kona hans með Helgu Jónu.