Þjóðviljinn - 29.11.1956, Blaðsíða 7

Fimmtudagur 29. nóvember 1956 — ÞJÓÐVILJINN —• ^
Æviatriði Pálma Hannes-
sonar eru í stuttu máli þessi:
Hann fæddist 3. janúar 1898
á Skíðastöðum í Lýtings-
staðahreppi í Skagafirði,
sonur Hannesar Péturssonar
og konu hans Ingibjargar
Jónsdóttur, er bæði voru
komin af merkum skagfirzk-
um bændaættuni. Hann tók
gagnfræðapróf á Akureyri
1915 og stúdentspróf við
Menntaskólann í Reykjavík
1918. Hann stundaði háskóla-
nám í náttúrufræði við Hafn-
arháskóla og var sérgrein
hans dýrafræði. Hann lauk
mag. scient. prófi í þeirri
grein 1926 og var sama ár
ráðinn kennari við Gagn-
fræðaskólann á Akureyri.
Hann var settur rektor við
Menntaskólann í Reykjavík
1929 og skipaður rektor þess
skóla árið eftir og gegndi því
starfi til dauðadags. Hlóðust
brátt á hann ýmis önnur
trúnaðarstörf og verður hér
eigi allt upp talið. Hann var
kosinn í stjórn Ferðafélags
Islands 1930 og átti þar sæti
æ síðan og var hin síðari ár-
in varaforseti félagsins. í Út-
varpsráð var hann kosinn
1934 og í Menntamálaráð
sama ár. 1 Rannsóknaráði
ríkisins átti hann sæti frá
1939. Hann átti og sætiíýms-
um nefndum, sem fjalla um
veiðimál. Hann átti sæti í rit-
stjórn ritverksins TheZoology
of Iceland. Rannsóknarstörf
hans voru einkum á sviði ís-
lenzkrar jarðfræði. Hann ferð-
aðist í fjöldamörg sumur um
öræfi og byggðir landsins í
ránnsóknarskyni, skrifaði
margar greinar og ritgerðir
náttúrúfræðilegs, landfræði-
legs og þjóðarsögulegs efn-
is og þýddi nokkrar bækur,
m.a. Ferðabók Sveins Páls-
sonar (ásamt Jóni Eyþórs-
syni og Steindóri Steindórs-
syni). Er Sigfús Jónsson
þingmaður Skagfirðinga lézt í
miðri kosningabaráttunni 1937
gaf Pálmi kost á sér til fram-
boðs í Skagafirði og var þá
kosinn 1. þingmaður Skag-
firðinga. Á þingi sat hann til
1942. Hann átti um skeið sæti
í bæjarstjórn Reykjavíkur.
Þann 17. ágúst 1926 kvæntist
Pálmi Ragnhildi Skúladóttur
Thoroddsen. Varð þeim fimm
bama auðið og eru fjögur
þeirra á lífi. Þann 22. nóv-
ember 1956, kl. 4.20 síðdegis,
hné Pálmi snögglega niður í
stiga Menntaskólans, er hann
var á leið til skrifstofu sinn-
ar. Nokkrum mínútum síðar
var hann örendur. Banamein-
ið var hjartaslag.
Það sem hér fer á eftir eru
fátækleg minningarorð byggð
á rikri viðkynningu og langri.
Fundum okkar Pálma bar
fyrst saman haustið 1926.
Hann var þá að koma til
Gagnfræðaskólans á Akureyri
sem kennari, ég til að þreyta
inntökuþróf í 2. bekk, og
Pálmi var sá, er prófaði í
náttúrufræði. Það voru næsta
ólíkar persónur, sem þama
stóðu sín hvoru megin við
kennaraborðið, hann þessi
föngulegi maður, sjálfur lífs-
þrótturinn persónugerður, ég
smávaxnastur allra, er komið
höfðu í þann skóla, og varð
okkur starsýnt hvorum á
annan. Mest varð mér star-
sýnt á höfuð Pálma og þótti'
mér, séin ég hefði eigi fyrr
vitað hvað glæsimenni var.
Dálítið þótti mér hann þung-
ur á brúnina, enda var ég
hálf viðutan og varð tregt
um svör. þegar hann tók að
spyrja mig um íslenzkar and-
artegundir, en svo kom að
stokköndinni og þar með fór
að liðkast um málbein mitt
og þá færðist á hið svipmikla
andlit þetta óviðjafnanlega
bros, sem öllum mun ógleym-
anlegt, er kynntust Pálma
Hannessyni. Það var sem
stafaði sól eftír þrumuskúr á
fagurt og stórbrotið landslag.
Víst er um það, að á því
augnabliki vann hann hjarta
mitt og sá þráður tók að
tvinnast okkar á milli, sem
síðan átti eftir að treystast
í þriggja áratuga viðkynn-
ingu, fyrst þau árin, er ég
naut afburðakennslu hans í
náttúrufræði, siðan á lang-
ferðum um öræfi og byggðir
íslands, við langdvalir á hans
góða heimili og síðasta ára-
tuginn í samstarfi við hann
í Menntaskólanum í Reykja-
vik. Pálmi Hannesson var
trölltryggur sinum vinum og
sá var ei ber að baki, sem
þann bróður átti.
Um Pálma Hannesson mátti
með sanni segja, að hann væri
samgróinn öllu því, sem ís-
lenzkast var, náttúru lands-
ins, sögu þess og sögnum og
bókmenntum fornum og nýj-
um. Þótt sjálfur hefði hann
dýrafræði að sérgrein í há-
skólanámi fór honum sem
mörgum öðrum íslenzkum
náttúrufræðingum, að hugur
hans beindist einkum að jarð-
fræðinni. Á sama hátt og það
réð úrslitum um lífsstarf
Þorvalds Thoroddsens, að
hann fór i ferð til eldstöðva
í Ódáðahráun sumarið 1876,
mun ferð sú, er Pálmi fór
með Guðmundi G. Bárðarsyni
til eldstöðva í Öskju sumarið
1923, hafa átt nokkum þátt
í að hneigja hug hans að
jarðfræðinni og þó einkum
eldfjallafræðinni. Síðar kann-
aði hann hálendi landsins í
fjölmörgum leiðöngrum, oft-
ast í fylgd með öðrum vís-
indamönnum, Th. Bjerring
Pedersen, Niels Nielsen, Stein-
þóri Sigurðssyni, Steindóri
Steindórssyni og fleirum.
Sumurin 1922—1924 kannaði
hann einkum svæðin kringum
Hofsjökul, sumurin 1926 og
1927 Veiðivatnasvæðið og ör-
æfin þar í kring, sumurin
næstu upp úr 1930 norðaust-
uröræfi landsins. Mér hlotn-
aðist það lán, að vera þátt-
takandi í síðasta stóra leið-
angrinum, sem hann gerði út,
til svæðisins suður af Snæ-
felli sumarið 1935. Kynntist
ég því þá í raun, hvílíkur
náttúruskoðari og afburða
ferðamaður hann var, síðasti
stóri fulltrúi þeirra náttúru-
skoðara, sem ferðuðust um
landið á þann hátt, sem nú
er . aflagður. með fjölda reið-
hesta og klyfjahesta um við-
erni og vegleysur. Hvergi
naut Pálmi sín betur en á
slíkum ferðum, enda hesta-
maður svo að af bar. Raunar
var hann bráðskemmtilegur
ferðafélagi í hverskonar ferða-
lögum og margir munu þeir
menntaskólanemendur, sem
fyrst lærðu að meta hann að
verðleikum í fimmtabekkjar-
ferðalögum, ekki sízt í þann
tíma, er þær férðir voru nokk-
uð erfiðar og „Gamli Gráni“
aðal farartækið. En innan-
húss sá ég hann mest í ess-
inu sínu, þegar hann sat yfir
ljóðum listaskáldsins góða á-
samt vinum sínum tveimur,
er unnu því skáldi viðlíka og
hann. Ást hans á Jónasi var
djúpstæð og viðhorf þessara
náttúruskoðara til íslenzkrar
náttúru skylt, ljóðrænt, inni-
legt og ívafið húmor.
Með árunum gerðist Pálmi
gagnkunnugri náttúru lands-
ins, og þá einkum jarðfræði
þess, en nokkur hefur verið
síðan Þorvaldur Thoroddsen
féll frá. Staðþekking Pálma
hygg ég þó hafi verið meiri
en Þorvalds, hún var með
eindæmum. Komið hef ég með
honum þar í sveit, sem hann
aldrei hafði áður verið, og
þó kunni hann ekki aðeins
nafn á hverjum bæ, heldur
einnig urmul annarra örnefna,
svo og sagnir, er við þau
voru tengdar, því þe'tta var
fjarri því að vera dauð nafna-
kunnátta, það var lifandi,
frjór lærdómur. Úr hans
þekkingarbrunni hafa margir
ausið og ófátt af því, sem
íslenzkir og erlendir vísinda-
menn hafa skrifað um nátt-
úru íslands síðustu áratugina,
er- ýrá honum runnið. Sjálfur
birti hann miklu minna um
sínar náttúrurannsóknir en
æskilegt hefði verið og bar
margt til. Önnur störf og er-
ilsöm voru hans aðalstörf og
sannast að segja er það ekk-
ert ígripaverk að vinna úr
rannsóknum vísindaleiðangra.
Hér til kom og vandvirkni
Pálma og ströng gagnrýni á
allt sem hann skrifaði, ekki
kvað sízt um efnismeðferð og
mál, svo að nærri gekk úr
hófi fram. Hann átti erfitt
með að láta neitt frá sér
fara, sem hann vissi með sér,
að hann gæti e.t.v. betur gert.
En ég veit, að í óprentuðum
dagbókum hans, sem færðar
eru af þeirri natni og vand-
virkni, sem einkenndi öll hans
störf, er mikinn fróðleik að
finná, og það er trúa mín,
að prentað úrval úr þeim
mundi þykja merkileg bók.
Ritmál Pálma var óvenju
fagurt og hreint og tal sitt
vandaði hann eigi minna. Þar
eð þar við bættist óvenju hríf-
andi málrómur er það sízt að
undra, að hann var af út-
varpshlustendum einna mest
dáður allra þeirra, er talað
hafa í íslenzkt útvarp. Von-
andi hefur Ríkisútvarpið varð-
veitt á þræði eitthvað af hans
tali, enda væri annað vart
fyrirgefanlegt. Árið 1953 var
Pálmi kjörinn heiðursfélagi
danska jarðfræðifélagsins fyr-
ir visindastörf sín.
Um skólamanninn Pálma
Hannesson skal ekki fjölyrt
hér, aðrir eru mér færari að
dæma þar um. I meir en ald-
arfjórðung veitti hann for-
stöðu annarri helztu mennta-
stofnun landsins; hann mun
hafa stjórnað henni lengur
en noHjfur annar og útskrifað
meira en þriðjung þeirra stúd-
enta, sem útskrifazt hafa hér
syðra síðan skólinn var flutt-
ur frá Skálholti. Hið um-
fangsmikla og erilsama rekt-
orsstarf rækti hann af stakri
alúð og samvizkusemi, en
þetta starf er eríiðara en
flestir gera sér í hugarlund.
Hann hlaut með því í bj'rjun-
arlaun fyrirfram óþökk fjölda
bæjarbúa ög mun það beztur
mælikvarði á kosti hans sem
skólamanns, að hann vann sér
með árunum óskorað traust
allra, bæði foreldra, nemenda
og kennara. Þetta starf var
honum þó því erfiðara, sem
skapið var mikið og lundin
viðkvæm. Umhyggja hans fyr-
ir nemendunum var sívakandi
og stöðugt var hann reiðubú-
inn að taka þeirra málstað,
ef á þá var deilt. Þeim bekk-
sögnum bar hann hvað bezt
söguna, sem voru honum erf-
iðastar í rektorstíð hans. Þeir
eru orðnir næsta margir ís-
lenzku stúdentarnir, sem
standa í þakkarskuld við
Pálma Hannesson, fleiri miklu
en vita það sjálfir.
Svo sem mörgum mun
kunnugt, gekk Pálmi Hannes-
son eigi heill til skógar hin
síðari árin. Hann þjáðist af
sjúkdómi, sem um skeið virt-
ist ætla að koma honum á
kné, þótt úr rættist betur en
á horfðist. Ýmislegt var það
og annað, sem gekk honum í
mót hin síðari árin. Hygg
ég, að oft hafi lagzt þungt á
hann hinn furðulegi seina-
gangur í byggingamálum
Menntaskólans og það tóm-
læti, sem þeirri þýðingarmiklu
menntastofnun hefur einatt
verið sýnt í verki, þótt fagur-
lega sé um þá sömu stofnun
talað á tyllidögum. En fagur-
mælin ein eru lítil huggun
samvizkusömum skólamanni,
sem ber andlega og likamlega
velferð mörg hundruð ung-
menna fyrir brjósti. Þá hygg
ég að framvindan í sjálfstæð-
ismálum þjóðarinnar síðasta
áratuginn hafi ekki ætíð verið
honum að skapi. Hann var
sannur þjóðvarnarmaður í ó-
pólitískri merkingu þess orðs,
unni þjóð sinni fölskvalaust
og var sem komið væri við
kviku í honum sjálfum, ef
sorfið var nærri sóma hennar.
Ut úr pólitik hafði hann
dregið sig að mestu síðari ár-
in, enda mun hann aldrei hafa
gengið glaður til þess leiks,
og sannast að segja að víð-
sýni og réttsýni virðast því
miður ekki vænlegustu vopnin
til áhlaupasigra á þeim vett-
vangi. En trúr og hollráður
var hann sínum flokki til
hinztu stundar.
Þrátt fyrir allt tel ég að
Pálmi hafi verið gæfumaður.
Þar í átti drýgstan þáttinn
hans ágæta kona, trúfastur
og umhyggjusamur förunaut-
ur í þrjá áratugi. Slíkt er
mikil gæfa. Eg hygg og að
segja megi um Pálrna það,
sem Konráð sagði um Jónas,
að „slíkir menn lifa margar
sælustundir, sem mikill þorri
manna þekkir ekki, og getur
heldur ekki þekkt, sökum eðl-
is eða uppeldis eða hvora
tveggja.“
Það er mín ætlan, að fáa
sonu hafi ísafold fóstrað betri
á okkar öld en Pálma Hannes-
son, og engan, sem unni henni
meir. Nú er hann genginn til
móðurmoldar. Tindrándi Torti-
asarhagi cr einii t.l frcur.ar.
Sigurður Þórarinsson.
Framhald á 10. siðu.
Pálmi Hannesson
fæddur 3. jan. 1898 - dáinn 22. nóv. 1956