Þjóðviljinn - 03.02.1957, Blaðsíða 6

)Í) — ÞJÓÐVILJINN — Sunnudagur 3. febrúar 1957
tMÓÐyiLllNN
Útgefandi:
Sameiningarflokkur alþýðu — Sósialistaflokkurinn
Saltfisksflokkurinn
' ¥ Tndanfarna daga hefur
^ Þjóðviljinn rifjað upp
nokkur dæmi úr sögu salt-
fiskhringsins þann aldarfjórð-
ung sem hann hefur haft ein-
okun á sölu þessarar mikil-
vægu framleiðsluvöru. Að
sjálfsögðu hefur fæst af
starfsháttum þessa einokunar-
fyrirtækis komizt á almanna-
vitorð, þannig að þau dæmi
sem rifjuð hafa verið upp að
þessu sinni eru aðeins örfá
sýnishorn, en þó bregða þau
upp skýrri mynd af starfs-
hátíum Thorsaranna og að-
ferðunum sem þeir hafa beitt
i fjárplógsstarfsemi sinni á
þeésu sviði.
1 ¥*egar Thorsararnir náðu ein-
■ okun á saltfisksölu íslend-
inga 1S32 voru þeir sjálfir
stórframleiðendur og höfðu
þess vegna hag af því að
saltfiskframleiðsla á íslandi
væri sem arðbærust. En þeir
komust fljótt að raun um að
það var hægt að græða á
saltfiski á einfaldari og á-
hættuminni hátt, er einokun-
arverzlunin var komin í þeirra
hendur. Enda drógu þeir jafnt
og þétt úr útgerð sinni og
fiskiðnaði, en hertu um leið
tökin á afurðasölunni, þar til
svo var komið að þeir fram-
leiddu sjálfir ekki einn ugga
af saltfiski, þótt þeir seldu
a!!a framleiðslu fslendinga.
1 ðferð Thorsaranna var sú
að þeir smokruðu sér inn
í milliliðastéttina í löndum
þeim sem kaupa saltfiskinn af
okkur. Umboðsmaður þeirra á
Italíu, Hálfdán Bjarnason,
varð brátt umsvifamikill
heildsali og smásali þar syðra,
unz svo var komið að ítalsk-
ir fisksalar kvörtuðu undan
því að enginn gæti fengið ís-
lenzkan saltfisk, nema þeir
sem höfðu gróðafélag við
Hálfdán Bjarnason. Þannig
var Thorsurunum smátt og
smátt tryggður heildsölu- og
smásölugróði á ítalíu, og hef-
ur svo verið ástatt um langt
skeið. Nemur þessi gróði án
efa mjög háum upphæðum;
m.a. fengu Thorsaramir stór-
fellt ,,lán“ hjá fyrirtækinu
Bjarnason & Marabotti á ítal-
íu, þegar þeir byggðu Hjalt-
eyrarverksmiðjuna! En þegar
svo var komið fór það að
verða augljóst hagsmunamál
Thorsaranna að lækka fisk-
verðið til íslenzkra framleið-
enda, svo að milliliðagróðinn
yrði sem hæstur erlendis,
enda eru þess mörg dæmi að
ítölskum fiskljaupmönnum hef-
ur verið neitað um íslenzkan
saltfisk, enda þótt þeir byðu
mun hærra verð en Hálfdán
Bjarnason; fyrsta dæmið um
það var þegar Gismondi var
mútað 1933, en síðan hefur
ekki þurft að beita svo kostn-
aðsrsömum aðferðum; Thors-
ararnir hafa aðeins neitað að
selja fiskinn í skjóli einok-
unar sinnar.
F>að er samvalinn hópur sem
■ hefur stjórnað þessari ein-
okun allan tímann. Æðsti
maðurinn hefur verið Richard
Thors, sá sem talinn hefur
verið slyngastur fjármálamað-
ur Thorsættarinnar. Kristján
Einarsson, framkvæmdastjóri
SlF, hefur verið handgenginn
honum frá upphafi vega, og
ekki haft verra af, eins og
sagan um ,,sex handa þér“
sýndi á skemmtilegan hátt.
Gunnar Guðjónsson skipa-
miðlari hefur að heita má
haft einokun á að annast salt-
fisksendingar til ítalíu og
fengið drjúgan hlut fyrir.
Þessi hópur er samvalinn, og
hann hefur ekki látið neitt
uppskátt um þessa viðskipta-
hætti; sannanirnar hafa hins
vegar bon'zt frá viðskiptalönd-
unum.
l?n þessi hópur er ekki að-
eins samvalinn í saltfisk-
sölu; alla þessa menn er að
finna í innsta hring Sjálf-
stæðisflokksins. Og það er að
sjálfsögðu engin tiiviljun. Ól-
afur Thors formaður Sjálf-
stæðisflokksins, Richard
Thors formaður saltfisk-
hringsins og Kja’.fan Thors
formaður atvinnurekendasam-
bandsins m.m. hafa með sér
hina fullkomnustu verkaskipt-
ingu. Pólitisk völd Sjálfstæðis-
flokksins eru hagnýtt til þess
að tryggja auðmönnum Thors-
ættarinnar völd og gróða. Ól-
afur Thors útvegar SlF ein-
okun á saltfiski og Richard
sér svo um að hagnýta að-
stöðuna; og allt er notað sem
ríkið getur látið í té til þess
að auðvelda gróðabrallið,
þannig eru saltfisksalar ættar-
innar á ítalíu, Grikklandi og
Spáni allir jafnframt ræðis-
menn íslenzka ríkisins!
Starfshættir Thorsættarinnar
hafa smátt og smátt orð-
ið svo fullkomnir að hliðstæð-
ur eru vandfundnar,nema þá
helzt hjá vissri tegund félags-
skapar sem | m skeið átti mik-
ið blómaskeið í Chikago í
IBandarikjunum. Það er stund-
um sagt að íslendingar hafi
mikinn pólitískan þroska, en
völd Thorsættarinnar í stjórn-
málum og efnahagsmálum
verða aldrei talin sönnun þeji.
Það er t.d. óhætt að fullyrða
að annarstaðar á Norðurlönd-
um myndi jafn blygðunarlaus
svikamylla ekki geta viðgeng-
izt. Ef itjórnmálamenn þar
hefðu orðið uppvísir að nán-
ustu tengslum við aðra eins
fjárplógsstarfsemi og tíðk-
azt hefur í saltfiskmálum
yrðu þeir samstundis útlægir
úr pólitísku lífi. Flokkar
þeirra myndu hafna þeim um-
svifalaust — einnig íhalds-'®’
flokkar — og kjósendur
myndu snúa við þeim baki
með fyrirlitningu. Það er fyr-
ir löngu kominn tími til að
við íslendingar tökum upp
meiri þrifnað í stjórnmálum,
Víðar er Guð
en í Görðum
um tónlist í Ríkisútvarpinu
og í Tékkóslóvakíu
--------------------------
Antonin Dvorák
ÞORSTEINN VALDIMARSSON ’
Fyrir einu eða tveimur ár-
um flutti frú Guðrún Sveins-
dóttir tónlistarerindi í útvarp-
ið og lék þá stutta kafla úr
verkum óþekktra höfunda frá
fjarlægum þjóðum, þar á með-
al frá Indlandi og Balí og
þátt úr píanótónverki kín-
versku, þar sem austur og
vestur höfðu runnið saman í
þvílíkri eyrnalyst að hverjum
hlustanda hlaut að verða
minnistætt.
Ég var alltaf að búast við
þvi næstu vikur og mánuði að
það kæmi nú á daginn að
þarna hefði verið byrjunin til
þess, að Ríkisútvarpið opnaði
hlustendum sínum fleiri
glugga en hingað til út að
tónheimum hnattarins. Fjöl-
breytni þeirra er nú einu sinni
slík, að hún verður seint könn-
uð. Þar koma til greina mis-
munandi tónkerfi, sönghættir,
hljóðfæri og hverskonar þjóð-
leg og persónuleg sérkenni.
Gömlu plötumar ættu ekki að
þurfa að ganga sér allt of
fljótt til húðar, vegna þess
að ekki sé nægra kosta völ.
Auðlegðin er þvert á móti
óþrotleg sem ókönnuð bíður,
jafnvel í hlaðvarpanum, hvað
þá handan við fjöllin.
Því miður rættust nú ekki
þær vonir, sem ofangreint er-
indi vakti um fjölbreytilegri
tónlistarflutning Ríkisútvarps-
ins. Enda þótt það flytji mik-
ið af hinni fegurstu tónlist
er valið of einstrengingslega
bundið ákveðnum löndum og
höfundum, rétt eins og það
vilji gleymast, að víðar er þó
guð en í Görðum. Jafnvel tón-
list fjölmargra nálægra þjóða
er þar lítt kynnt eða ekki, t.d.
þjóðleg tónlist velsk, spönsk,
grísk, tyrknesk, arabísk, eða
frá sumum löndum Austur-
Evrópu, o. s. frv., — svo að
það er ef til vill ekki að furða,
þó að t.d. hljóm vínunnar,
móður allra strengjahljóðfæra,
muni varla hafa borið þar
fyrir eyru, né þó að Hindole
Raga, sá óður kærleikans, sem
tilheyrir döguninni og árstíð
vorsins, og hefur verið leikinn
! Indlandi öldum saman, hafi
ekki ennþá heyrzt hér í morg-
unútvarpinu.
Því vek ég nú máls á þessu,
að útvarpið flutti þá frétt nú
og kennurn valdamiklum leið-
togum að hlíta ákveðnum sið-
gæðisreglum. Og þá er það
verkefni brýnast og nærtæk-
ast að vaska saltfisksflokkinn
svo um munar.
í vikunni, að því hefðu bor-
izt hljóðrit að- gjöf frá
Tékkóslóvakíu, sem ættu að
geta orðið okkur skjágluggi
út að því mikla tónlistarlandi,
sem okkur, og ég hygg raunar
umheiminum yfirleitt, er of
ókunnugt sem slíkt, enda þótt
sú væri tíðin, að það væri með
réttu kallað „konservatóríum
Evrópú'.
Ef til vill væri ekki úr vegi
að rifja upp af þessu tilefni
nokkur nöfn úr sögu þessarar
gáfuðu tónlistarþjóðar, sem
raunar er ein merkasta menn-
ingarþjóð álfunnar, — og t.d.
ekki minni bókaþjóð en vér
teljum oss, svo að utan Norð-
urlanda eru íslenzkar bók-
menntir fornar og nýjar
hvergi kunnari en þar.
Tónlist hefur þó verið þar
enn almennari en bókfræðin.
Á 18. öld var enginn sá barna-
skóli í Bæheimi, að ekki væri
kennd þar tónlist ásamt lestri
og skrift, að því er enski
sagnaritarinn Burney færir í
frásögur. Qg fer það að lík-
um, að á þeim breiða grund-
velli hlaut að rísa list alþjóð-
leg að gildi. Áþján alþýðu
undir lénsskipulaginu og und-
irokun þjóðarinnar af erlendu
valdi lá að vísu eins og farg
á skapandi hæfileikum hennar,
en ei að síður áttu Tékkar
hinn merkasta þátt í þróun
evrópskar tónlistar um alda-
skeið.
Meðal fjölmargra skapandi
snillinga i kirkjutónlist, sem
enn njóta viðurkenningar, má
þannig nefna Cernhorský (d.
1742), Jan Zach (d. 1773),
Simon Brixi (d. 1735), Oel-
schlegel (d. 1788) og Jan
Kozeluh (d. 1814). Og við
sögu sinfóniu og söngleikja og
annarra tónlistargreina kemur
aragrúi snillinga, sem margir
hverjir störfuðu erlendis, og
höfðu viðtæk áhrif (sóiútu-
formið sjálft er t.d. tékkneskt
að uppruna); má þar nefna
Václav Stamic, hirðhljóm-
sveitarstjóra í Mannheim (d.
1761), sem var brautryðjandi
í sinfónískri tónlist, Jan Ze-
lenka, kennara Glucks og Tar-
tinis, fiðlusnillinginn og tón-
skáldið Jan Zach og píanó-
snillinginn Frantisek Benda,
Antonin Rejcha, kennara Berli-
oz og Gounods, Josef Mysli-
vecek, sem varð einn fremsti
meistari ítölsku óperunnar
(samdi um þrjátíu óperur) og
fyrirrennari Mozarts sjálfs,
sem lærði mikið af stíl hans
og hvatti t.d. systur sína til
að kynna sér tónverk hans
gaumgæfilega. Eftirmaður
Mozarts sem hirðtónskálds í
Vínarborg var aftur Leopold
Kozelu, og Jirí Benda var rót-
tækur brautryðjandi á sviði
óperunnar (d. 1795), þar sem
hann hóf talað orð til önd-
vegis á kostnað aríunnar, köra
og tvísöngva.
Á fyrri helmingi 19. aldar
kemur fram fjöldi ágætra tón-
skálda, sem leggja grundvöll-
inn að þjóðlegri tékkneskri
tónlist; þar eru fremstir í
flokki Jan Tomásek (d. 1850)
og Frantisek Skroup, höfund-
ur fyrstu þjóðlegu óperunnar,
sem er samin 1834 og inni-
heldur m.a. lagið „Kde domov
muj?“ (Hvarer heimili mitt?),
sem nú er þjóðsöngur Tékka,
— er of langt að þylja þau
nöfn öll, en með starfi þeirra
var brautin rudd fyrir srtill-
ingana, sem fram koma í fyll-
ingu timans á siðari helmingi
aldarinnar, þegar undirokun
austurríska og ungverska
keisaradæmisins varð þjóðinni
æ tilfinnanlegri og frelsisþrá
hennar tók að brjótast fram í
ljósum logum. Þar kveiktist
funi af funa, og á altari
heimslistarinnar munu skær-
ustu eldarnir loga ófölskvaðir
um aldir fram: verk Bedriehs
Smetana og Antonin Dvoraks.
Smetana (1824—’84) samdi
átta óperur, og lýsir þar ým-
ist glæstri fortíð þjóðar sinn-
ar, lífi hennar í samtíð sínni
eða þeirri framtíð sem hún
þráir — og á því máli sem
þjóðin skildi og hún hafði
sjálf lagt honum á tungu,
hversu sterkum persónuein-
kennum sem verk hans var að
hinu leytinu gætt. Með óper-
um hans, hinu mikla sinfón-
íska verki „Ma vlast“ (Ætt-
land mitt) og fjölda verka í
smærri formum var ný tékk-
nesk tónlist borin í heiminn,
í senn þjóðleg og alþjóðleg að
gildi.
Dvorak fylgdi fast í fótspor
fyrirrennara síns; 12 söng-
leikir hans, 9 sinfóníur og 5
sinfónísk ljóð, 11 óratóríur og
kantötur og urmull annarra
verka af öllu tagi, þar á með-
al um 20 kvartettar, og skal
aðeins nefna Moravísku dú-
ettana og Slavnesku dansana,
sem komu út í Berlín 1878
fyrstir af verkum hans og
gátu höfundi sínum nær um-
svifalaust heimsfrægð og
v-i'ktu athygli á menningu
þjóðar hans, sem ekki var lit-
Framhald á 10. síðu.