Þjóðviljinn - 24.09.1957, Blaðsíða 7

Þriðjudagur 24. september 1957 — ÞJÓÐV1L.IINN _ (7
ÞANN 19. þessa mánaðar
kom hingað til lands ein-
hver frægasti, en jafn-
framt gagnrýndasti sagnfræð-
ingur, sem nú er uppi, A. J.
Toynbee. Hingað kemur þessi
margfrægi prófessor í boði ís-
lenzka Ríkisútvarpsins, og er
það ekki að ófyrirsynju. Svo
er mál með vexti, að sagn-
fræðingar veraldar hafa yfir-
leitt talið sér fært að skrifa
álnaþykkar mannkynssögur án
þess að minnast á Island, en
vilji svo undarlega til, að þeir
hvarfli þangað huganum,
segja þeir oftast einhverja vit-
leysu. Þetta á ekki við um A.
J. Toynbee. Hann hefur ritað
eins konar mannkynssögu í X
bindum, sem sanna, að hann
telur það fyllilega virðingu
sinni samboðið að fjalla af
nokkurri þekkingu um sögur
hinna smæstu þjóðfélaga, hafi
þau lagt eitthvað af mörkum
til heimsmenningarinnar.
Gagnrýnendur liggja Toynbee
mjög á hálsi fyrir það að fylla
rit sín styrjaldarfrásögnum,
en sinna síður efnahagsþróun
og atvinnuháttum. Þetta er
erfðasynd, sem sagnfræðing-
um tekst báglega að losna við,
jafnvel hér heima á Islandi.
Toynbee er því ekki einn um
sökina, en rit hans A Study of
History er m.a. að því leyti
nýstárleg tilraun til þess að
rita mannkynssögu, að þar
eru dregin dæmi af sögu fleiri
þjóða en tíðkazt hefur í slík-
um verkum. En með þ\a er
ekki allt fengið, því að mestu
máli skiptir, hvers eðlis og
hversu staðgóður fróðleikur-
inn reynist. Toynbee gerir ís-
lenzkri sögu allhátt undir
höfði, en höfundur þesssa
greinarkorns telur sig dóm-
bærastan á vinnubrögð hans 4
þeim vettvangi. Um kristni-
töku á Islandi farast honum
orð á þessa leið í lauslegri
þýðingu:
Toynbee um kristni-
töku á íslandi
— Mestum ljóma stafar af
einum atburði, en sá er kristni-
takan á íslandi, en til þess
liggja nokkrar ástæður. I
fyrsta lagi lá hið skandinav-
iska þjóðfélag á íslandi mjög
langt frá kristnum þjóðum. í
öðru lagi var stjómarfar þar
og stjórnarfarshefð mjög
bundið einstaklingshyggju, svo
að á íslandi var erfiðara en í
öðrum skandinavískum lönd-
um að þvinga siðabreytni upp
á landslýðinn með einræðis-
tilskipun einstaklings eða
sterks minnihlutan í þriðja
lagi hafði sjálfsvitund ísiend-
inga eflzt svo við innflutning
frá öðrum löndum til lands,
sem var ennþá harðbýlla en
norska heimalandið, að þeir
h'fðu lyft skandmavískri
meimingu, sem þeir fluttu með
sér, á hærra fagurfræðilegt
stig og giætt hana meira and-
legu afli en hún öðlaðist
nokkru sinni í öðrum skandin-
avískum löndum; með því að
skipta á heiðni fyrir kristni
voru íslendingar að fórna dýr-
mætari og ágætari þjóðfélags-
arfi en nokkrir aðrir skar.din-
aviskir trúskiþtingar (Rússar,
Sviar, Danir eða aðrir Norð-
menn) þurftu að leggja í söl-
urnar. En enda þótt áróður
kristinna manna þyrfti að
sigrast á öllum þessum sér-
stöku erfiðleikum á Islandi, þá
sýna heimildir Islendinga
sjálfra um kristnitökuna það
skýrt, að trúarskiptunum var
komið á að fúsum \nlja eins
og í öðrum skandinaviskum
löndum, ef hægt er með réttu
að nota hugtakið af fúsum
vilja til þess að lýsa raun-
særri viðurkenningu þjóðfé-
lagslegrar og sálfræðilegrar
nauðsynjar.
(Þá tekur Toynbee upp lýs-
ingar Njálu á kristnitökunni,
en bætir við:
— Það var hér á Islandi,
þar sem minni þvingun var
beitt en annars staðar í
Skandinaviu til þess að Imýja
kristnitökuna fram, að menn-
ingarlegar afleiðingar trúar-
skiptanna urðu mest eyðileggj-
andi. Þessi andlega eyðilegg-
ing er auðsæ þar af þeirri
ástæðu, sem áður er um getið,
að Islendingar höfðu lyft and-
vana fæddri menningu Skand-
inavíu til mestra afreka, og
þeirri orsök, að hin skandinav-
íska menning, sem stóð með
svo miklum blóma á Islandi,
var að mörgu leyti mj~g ólík
sasntíma menningu rómverskr-
ar kristni og var henni ágæt-
ari á flestum sviðum, þar sem
þær greindi á. —
(A Study of History II. bls.
354 — ’55; Lauslega þýtt.)
,,0g dó áður en hún
fæddist"
Ef þessi kafli er tekinn sem
dæmi um vinnubrögð Toyn-
bees, þá sýnir hann, að höf-
undur skyggnist ekki djúpt í
orsakir atburðanna og ber í
bresti vanþekkingar sinnar
með skrúðmælgi. Hann hefur
það fram yfir aðra mannkyns-
söguhöfunda að vita talsvert
um kristnitöku á Islandi og
íslenzka menningu og er svo
glöggskyggn að sjá, að það
ber að gera fyrirbrigðinu skil
í srgunni, en fyrirfram á-
kveðnar skoðanir hans á túlk-
un hennar hamla því, að
hann skilji eðli atburðanna og
leiða hann út í herfilegar mót-
sagnir. Hann veit, að blóma-
skeið íslenzkra bókménnta er
frá því um 1150—1300, tveim-
ur til þremur öldum eftir siða-
skiptin, hann þekkir „konung
skandinavískrar sagaritunar,
Snorra Sturluson" og getur
jafnvel talsvert um Hauk Er-
lendsson, sem lét gera elztu,
stóru skinnbókina, sem varð-
veitzt hefur. En samt sem áð-
ur segir hann, að ,,hinn upp-
runalegi skandinavíski andi
(ethos), sem náði mestri
þenslu og fínustu samræmi á
íslandj,, dpfngði þar og rugl-
aðist sökum siðasþiptanna, er
Isleridingar tóku kristni“v . en
að vísu ekki án baráttu. Toyn-
bee véit- því, að íslenzk menn-
ing 12. og 13. aldar er „krist-
in“, þ.e.a.s. vestur-evrópsk, og
þess vegna getur hún ekki
dofnað og dáið sökum trúar-
skiptanna, sem gátu hana af
sér, veittu henni líf. Ha.nn tal-
ar að vísu um, að menning
Skandinavíu á víkhigaöld sé
andvana fædd, en hvernig á
slíkt fyrirbrigði- að bera ávöxt,
öðlazt þroska og samræmi?
Þessi kafli verður endaleysa.,
hvernig, sem á málin er litið,
og hin landfræðilega skýring,
að Isiand hafi verið harðbýlla
en Noregur á þjóðveldisöld og
erfiðleikarnh’ hafi hvatt menn
til dáða, er einnig út í bláinn.
Noregur er feiknarlega langt
land, og mönnum ber að hafa
það Iiugfast, þegar þeir slá
slíku fram, Ef syðstu héruð-
in og landið upp af Víkinni
er undanskilið, þá mun megin-
hluti íslands hafa verið betur
fallinn til iandbúnaðar en Nor-
egur með þeirri tækni, sem
tíðkaðist á miðöldum. Allar
kenningar um það, að landiö
hafi brugðizt, harðæri og óár-
an hafi lamað þjóðina, t.d. á
14. öld eru úr lausu lofti
gripnar, því að árferði á ís-
landi í víðtækustu merkingu
þess orðs er betra út allar
miðaldir en annars staðar á
Norðurlöndum á sama tíma.
Hér er enginn vettvangur til
þess að fjalla um aflvaka ís-
lenzkrar menningar, en þroska
sinn á hún eflaust því að
þakka, að á Islandi kemst hin
alþjóðlega evrópska menning
í snertingu við frjálst bænda-
samfélag á upplausnarstigi.
Engar haldgóðar heimildir eru
til um það, að menningarlíf
fyrir kristnitöku hafi staðið
með meiri blóma á íslandi en
annars staðar á Norðurlönd-
um. Kristnitaka komst hér
friðsamlega á, af því að meiri
jöfnuður ríkti í' þjóðfélag-
inu en annars staðar sökum
landnámsins, og heiðni hafi
ekki náð að festa hér jafn-
djúpar rætur og í heimalönd-
um landnámsmanna. Þyrigst á '
metunum verður þó, að kristn-
inni var ekki brotin leið á Is-
landi af valdaræningjum, sem
reyndu að nota hana, sem
skálkaskjól drottnunarstefnu.
Slíkt kristniboð veldur og olli
mikilli andspymu jafnt hjá
Karli mikla, kristniboðskóng-
unum norsku og kristniboðum
heimsveldasinna á vorum dög-
um. Þótt íslenzku kristniboð-
greindum kafla, og þess vegna
lendir hann í óskiljanlegum
mótsögnum.
Dýrlingur
eða loddari
Annars er tímabrengl al-
gengt í sagnfræði Toynbees
og alls ekki einskorðað við
kafla-um Island. Hann telur t.
d., að ræturnar að hruni
Rómaveldis liggi í Pelops-
skagaófriðnum, sem var háður
áður en Rómaveldi varð til
sem slíkt og nær þúsund ár-
um áður en það liðaðist sund-
ur. Slikar kenningar, eins og
margt annað hjá þessum höf-
undi, em skyldari dulspeki en
sagnfræði.
Nú er rangt að dæma annað
eins stórvirki og mannkyns-
sögu Toynbees eftir smáklausu
um eitt atriði, en af því er
skemmst að segja, að verk
hans hefur orð:ð fyrir heildar-
árásum sagnfræðinga, og það
er orðið að tízku á Vestur-
löndum að skamma Toynbee. I
heimalan'öi sínu hefur hann
orðið fyrir svo svæsnum árás-
um á síðustu ámm, að þess
finnast varla dæmi, að hógvær
sagnfræðingur séiborinn síík-
um svívirðingum. Tiltölulega
óþekktir prófessorar hafa orð-
ið stórfrægir á einni nóttu af
því einu að skrifa froðufell-
andi skammargreinar um
Toynbee. Á þennan hátt öðl-
uðust frægðina bæði þeir Pet-
er Geyl próf. í Utreckt í Hol-
landi og próf. H. R. Trevor-
Roper í Oxford. Um þann síð-
amefnda veit ég það eitt, að
honum hlotnaðist sá heiður
hjá Bretum að gefa skýrslu
sér upp við asnann, en skamm-
irnar hrlfa, sérstaklega getá
gagnrýnandinn komið fram
sem verjandi vestrænnar
menningar, og hvað það nú '
heitir allt saman, og aihjúp-
andi falsspámanns. Greinina í
Encounter hefur Trevor-Rop-
er á þennan hátt:
— Biblía Arnolds Toynbees
— þannig er helzt hægt a5
nefna tíu binda Sögurannsókn-
ir hans — heíur eklti hlctið
hlýjar viðtökur hji starfandi
sagnfræðingum. Ég er scm-
mála þekn í því að telja verk-
ið ósatt, órökrænt og kreddu-
bundið. En í þessari ritgerð
ætla ég ekki að deila um
sagnfræðilega sannfræði þess
eða misræmi, visindalegan
styrk þess eða veikleika. Ég
ætla að athuga gildi þess sem
skýrslu um okkar eigin lima.
Hvort sem verk'ð er satt eða.
logið, rökrænt eða órökræntv
vísindalegt eða hugstætt (ab-
strakt), þá hefur það dregið'
að sér mikla athygli. Þótt sér-
hver kafli þess hafi verið
tættur í sundur af sérfræöing-
um, og þó stíll þess sé slíkur,.
að ritháttur Hitlers og Rosen- ’
bergs minni- á skýrieika Gíþb-
ons við samanburð, þá liefur.
það verið hyllt af ólærðum al-
menriingi, a.m.k. í Ameríkut
eins og „ódauðlegt meistara-
verk“, „mesta verk vorra.
tíma“, „sennilega mesta sagn-
fræðiverk, sem nokkru sinni
hefur verið ritað“. Okkur er-
sagt, að það standi einungiss
vískii að baki sem dollara-
vara. Gifta þess hefur flutt
áður víðförulan höfund sinn £
hringferð eftir hringferð ma
hn"ttinn, prédikandi blómum-
Björn Þoxsteinsson, sagnfrœöingur:
Laun
heimsins
arnir hafi ekki verið blindir á
það, að guðhræðslan er til
margra hluta nytsamleg, þá
skorti þá afl til valdbeitingar
og neyddust til að beita mild-
ari meðulum, sem urðu ís-
lenzkri menningu giftudrjúg.
Hins vegar sigrar kirkju- og
konungsvald á íslandi í lok 13.
aldar og drap hið frumlegasta
í menningu þjóðarinnar, en
það er kirkjuvaldið en ekki
kristnin, sem þar er að verki,
og próf. Toynbee hefur fallizt
á það í viðtali við mig um
þessi mál, að rétt muni stund-
um að draga línur milli krist-
indóms og kirkjuvalds, en það
hefur honum láðst í fyrr-
um endalok Hitlers að stjTj-
aldarlokum, frægðina hlaut
hann fyrst eftir að hafa ritað
a. m. k. tvær greinar um Toyn-
bee: Sunday Times 17. okt.
1954 og Encounter 45. h., júní
1957.
Það er jafnan til, mikils ó-
liagræðis fyrir fræga rith'f-
unda að vera lifandi, því að
smámenni freistast til þess að
slá sér upp á kostnað þeirra.
Það er t.d. ekki viðlíka freist-
andi að hæla Toynbee og
skamma hann; eftir hólinu
tekur enginn maður, það mun
af flestum talið sjálfsagt; í
hæsta lagi kunna tilfyndnir
menn að hugsa, asninn nuddar
krýndan frá Kína til Peró,
Sannarlega þarfnast þette-
fyrirbæri skýringar. Það er-
ekki ncg að segja, að ritið sé>
andlegt stórvirki. Við veróumn
að grennslast fyrir um, hversn
vegna slík vitleysa (error); '
hefur komizt í tízku. Hvert er-
gildi þess boðskapar, rem.
Toynbee flytur, fyrir okkar-
tíma? Til þess að svara þcss-
ari spurningu verðum við að-
líta á boðskap Toynbees neð
öðru hu.garfari en flestirgrgn-
rýnendur hafa litið á h?.nn,
Þeir hafa flestir fjallað um.
sannleika hans. Þeir rann-
Framha’J A 10. siðu