Þjóðviljinn - 30.06.1959, Blaðsíða 7

Þriðjudagur 30. júnl 1959 — Þjóðviljinn, — (?
Fyrir laungu slmfaði Jón
Heiguson eitthvað í þá veru
að mannlífi á Islandi væri af
samanlögðum orsökum ey-
lensku ;og fámennis haldið
þeim do.fa að sá landi
sem hlyti alt uppeldi sitt
heima næði tæplega full-
um þroska eftir þv'x sem ger-
ist um mentamenn 'í Evrópu.
Eftir þessari skoðun skilst
mér að íslenzki heimalníngur-
inn, þó góður sé, haldi áfram
ævilángt að vera bemskur
að vissu marki: síbernskur,
infantíl. Ein áþreifanleg sönn-
un þeirrar skoðunar kynni að
vera sú, að dagblaðaútgáfa er
lögð niður á íslandi á undan
kosníngum og dagblöðunum
snúið í barnagarð. (Þó hlýtur
sálfræðíngum og fræðimönn-
um mennlngarsögu að verða
ábatasamt rannsóknarefni
þegar tímar líða, að skoða
með hvílíkri alúð og ákefð
þar skrifa margir menn grein-
ar sem óhugsandi er að lesi
aðrir til ragnarökkurs en höf-
undamir sjálfir.) En nú er
þessi skylduga sýníng á in-
fantílisma íslendínga á enda
að sinni, allir hættir að gráta
af reiði útaf sandinum í
barnagarðinum í bili, farið að
gefa aftur út dagblöð ögn í
evrópskri merkíngu orðsins,
menn muna aftur eftir afmæl-
um góðra manna osfrv.
Einu fanst mér Jón hafa
gleymt þegar hann talaði um
hlutgeingisleysi 'íslenskrar
mentunar útávið alment, og
það var að skjóta því inn, að
þó Danmörk verði seint of-
lofuð af mentun sinni, og
mart gott hafi íslendíngar
þaðan haft, þá hafi ofmargir
íslendíngar sem þángað sóttu
nám, komið mállausir heim
og aldrei náð því sem mál
gæti heitið eftir það. Tiltölu-
lega fáir danskmentaðir eða
yfirleitt skandinav'íulærðir
íslendíngar geta gert sig skilj-
anlega við evrópumenn og eru
af því auðþektir úr í almennu
samkvæmi í Reykjavík nú á
dögum. Þar við bætist að ís-
lenskir mentamenn við Eyr-
arsxmd vovu til skamms tíma
of ,,sjálfstæðir“ og „stoltir“
til að læra hina lágþýsku mál-
lýsku þessara stranda framm-
yfir það sem til þurfti að geta
svarað útúr á prófi, en þó
ekki nógu sjálfstæðir og stolt-
ir til að halda ómeingaðri
Islensku sinni fyrir ásókn
dönsku ljóst og leynt, hvort
heldur þeir töluðu eða rituðu.
Samt er það nú svo I þess-
um öfugmælakenda heimi sem
við lifum í, að undantekníngin
sem staðfestir regluna er
stundum það sem eitt skiftir
máli og það atriði sem gerir
sjálfa regluna lítilsverða. Þó
hinn mállausi flokkur hafnar-
íslendínga hafi verið stór í
meiru en þrjú hundruð ár, þá
hefur Kaupmannahöfn komið
nokkrum þeim íslend'íngum til
þroska, sem fegurri og vand-
aðri íslensku hafa náð en
aðrir menn I samanlagðri bók-
mentasögu vorri, (að vísu ekki
skilið eftir sig skáldverk á
borð við þrettándualdarskáld
einsog Njáluhöfund eða
Snorra); en það voru gull-
aldarmenn 19. aldar.
Álitamál er það, hvers-
vegna hafnaríslendíngar, það
er að segjá lítill hópur þeirra,
nær á 19. öld svo göfugri
hámenníngarísJensku sem raun
gefur vitni. Mundi ekki af lýð-
frélsishugmyndum og lýð-
mentunar; sem kviknuðu af
byltíngunni frönsku, hafa ris-
ið sú alda með mentamönnum,
einnig íslenskum, að fara að
skrifa í þjóðvakníngarstíl á
máli sem almenníngur skildi?
Á tímum höfðlngjavalds og
einvaldsþjónustu, einkum eftir
siðbót, skrifuðu lærðir menn
ekki fyrir almenning, heldur
lærða menn. íslenskir lær-
dómsmenn skrifuðu undir
sterkum lágþýskum áhrifum,
en úr Norðurþýskalandi kom
danskur aðall, danskir kon-
úngar, dönsk hermenska og
dönsk mentun; þessi áhrif
maður sem ég hef heyrt Jón
Helgason kalla páfa sinn. Um
leið og Kaupmannahöfn var
höfuðstaður íslensks málleysis
var hún fyrir tilverknað fárra
öldúnga orðin höfuðstaður is-
lensks máls — einsog Reykja-
vík nú.
Jón Helgason rekur lest
gullaldarskólans sem hófst I
íslensku í Kaupmamiahöfn
fyrir kríngum hundrað og
fimtíu árum. En umfram ein-
kenni þau sem hann hefur af
lærðum endurreisnarmönnum
nítjándu aldar, hefur hann
einnig í skapandi ritverkum
sínum bragðbæti af endur-
vöktum áhrifmn frá ángan-
Halldór Kiljan Laxness:
síðan Árni á Geitastekk var
á dögum hafa vaðið uppi
dönskuslettur hjá lærðum sem
leikum einsog nú, þó hvergi
meira en hjá úngu fólki sem
kann ekki dönsku. Það sefur
á sitt græna og makkar rétt;
allir á einu bretti. Sá er
munurinn að ijóst verður af
ritum Árna að hann hefur
undir niðri gullvægt málfar
íslenskt, en gerir sér af tísku-
ástæðum að skyldu að sletta
eins mikilli dönsku og komist
hefur fyrir í kollinum á hon-
um og meira ef hægt væri.
Nú á dögum eru afturámóti
allir okkar óprúttnustu
dönskuslettarar svarnir mál-
íslenskan á sextugsafmœli
Jóns Helgasonar
voru af íslenskum mentamönn
um „keypt brúkuð“ I Kaup-
inhafn (þeim -bæ sem þessir
gullaldarmenn 19. aldar skírðu
Kaupmannahöfn). Sendibréf
lærðra íslend'ínga frá fyrstu
öldum okkar í Danmörku
geyma reyndar ævinlega góð-
ar glefsur úr skíru alþýðu-1
máli mitt í öllu dansk-latneska
þvoglinu. En fræðirit þeirra,
sem ekki voru ger beint á
dönsku eða latínu, báru t.d. á
18. öld líflaus þýngslamerki
þýsk að dönskum hætti þess
tíma. Það er ekki fyren ís-
lenskir mentamenn I Khöfn
taka til að skrifa þjóðvakníng-
arrit handa íslenskri alþýðu,
að þeir kasta ljótum álaga-
ham íslenska hrognamálsins í
Höfn og leita til uppsprettui
linda túngunnar á íslandi. Ný-
ar þjóðfélagsstefnur beindu at.
hygli þessara íslensku gáfu-
manna að þeim verðmætum
máls og menningar sem al-
menníngur Islands varðveitti
um dal og strendur. Því fólki
sem geymdi sögu og eddu,
ekki aðeins í brjósti sínu,
heldur einnig á túngu sinni,
týði ekki að bjóða latnesk-
lágþýska islensku úr Dan-
mörku er reifa skyldi fyrir
því málin á morni nýrrar ald-
ar. Þá uppgötvaðist það undur
og öfugmæli heimsins sem út-
lendlngar seint fá skilið, að
akademía íslensk var ekki í
háskólum né höfuðborgum,
heldur stóð óáþreifanleg en
þó múrum sterkari í afdölum
íslands og á annesjum, við
kviaból og hlein. Það er í
þessa staði, þó þeir lifi nú
einkum í endurminníngu
manna, sem .Háskóli Islands
fer enn I dag að læra íslensku.
I þessari akademíu skírðist
málfar Sveinbjarnar Egilsson-
ar og Bessastáðamabna. Sama
akademía var lífslind Fjölnis-
manna og siðari sporgaungu-
manna þeirra, sem í Höfn
sömdu íslens'kum almenníngi
o tímarit á þessari andlegu upp*
Mgángsöld. Þaraa var dalur
Jónasar og .þarna reis bjargið
sem Konráð stóð á, sá einn
Jón Helgason við skrifborð sitt í Árnasafni
fullu pápisku miðaldamáli,
hómilíum og helgikvæðum,
sem 19. öldin skágekk alger-
lega, dót sem virðist ekki
einusinni hafa komið við þá
Sveinbjöm, Jónas og Konráð.
(Mætti kanski skjóta því hér
að, að Jón hefur sem vísinda-
maður gert miðaldaskáldskap
íslenskan að éinni af sérgrein-
um sinum innan norrænna
fræða). Sem dæmi þess hve
fastur Jón er hinsvegar I
þeirri venju mtjándu-aldar-
meistara að fara til alþýðu að
fá skorið úr vafamáli, minnist
ég þess að við deildum um
sögnina „að samla“, sem ég
hélt fast fram af þvi ég hafði
heyrt gamalt fólk segja svo
í bernsku. Jón spurði hvern
ég hefði heyrt segja þetta.
Magnús I Melkoti, sagði ég.
Jón spurði sem von var hver
hann hefði verið. Hann reri
úr Grófinni, sagði ég, og átti
ævhilega kvígildi á Síðumúla-
veggjum. Þaraðauki var hann
einlægt á íslenskum slkóm, þó
borinn og barnfæddur reyk-
v'íkíngur. Jón Helgason sagði:
Þá þarftu ekki að segja fleira.
(Þ.e.a.s.: maður sem sannan-
lega gekk á íslenskum slcóm
ævilángt, reri og átti kvígildi,
hefur ekki getað taláð nema
rétta islcnsku.)
Það er eitt undarlegt við
íslehskmia í svipinn, að aldrei
hreinsunarmenn og þreytast
aldrei á að úthúða dönsku-
slettum. Einn af snjöllum
málhreinsunarmönnum okkar
var I fyrra sem oftar að pré-
dika á móti dönskuslettum I
útvarpinu; gat hana ekki
nógsamlega lýst andstygð
sinni á þeirri slettu .„að taka
einhverjum opnum örmum“.
Seinast var lianu orðinn svo
reiður útí þá menn sem þannig
mæltu, að hann sagði að ekki
væri hægt að kalla þá öðru
nafni en apaketti. Því miður
var hann búinn að gleyma því
að orðið „apaköttur“ er ékki
til í neinu máli öðru en
dönsku.
Gullaldarmönnum islenzk-
unnar í Kaupmannahöfa á 19.
öld, t.d. Konráði og Jónasi,
eða segjum ögn síðbornari
mönnum einsog Grími Thom-
sen, þessum mönnum gat
ekki orðið á skissa sú að
sletta dönsku óviljandi, af því
þeir kynnu ekki greinarmun
dönsku og íslensku. Allir
snilllngar íslenskunnar á fyrri
öld kunnu dönsku betur en
flestir danir, og rituðu á
henni bækur; mun t.d. liggja
meira megn ritaðs máls á
dönsku en íslensku ; eftir þá
þrjá meistara sem ég: var að
nefna. Snillíngar einsog
Stephan G. Stephansson og
Guðmundur Fxiðjónsson sletta
afturámóti oft dönsku a£
þeirri ástæðu að þeir kuxma
hana ekki til hlítar, vita ekki
alténd að orðatiltæki sem
þeim þykir fara vel I munni
er dönskvl'etta. Saga er sögð
um úngan íslenskan fræði-
mann sem kom að heiman
til þess að gefa út handrit
nokkurt í Kaupmannahöfn. 1
Ámasafni hittir hann fyrir
forstöðumann safnsins Jón
Helgason og biðst aðstoðar
hans, „vegna þess“, einsog
hann komst að orði, „ég veit
ekki hvernig ég á að bera mig
að.“ Jón Helgason varð
nokkuð gneypur við þessu
tali og gekk þegjandi burt.
Eftir drykklánga stund kom
hann þó aftur með fult fáng-
ið af bókum handa hinum
únga fræðimanni að moða úr,
og hafði þau orð við að hann
gæti feingið meira. Fræðimað-
urinn úngi af Islandi svaraði:
„þetta held ég sé nú nóg til
að byrja með.“ Þá var Jóni
Helgasyni öllum lokið og hann
svaraði heldur kaldranalega:
„Hver sem segir „til að byrja
með“. hér, verður drepinn!“
Einúsinni sagði Jón Helgason
mér frá því að hann hefði í
Reykjavík verið boðinn til
veislu þar sem átti að koma
mentuð islensk kona sem
dvalist hafði langdvölum í
Austurindlandi og á Ceylon.
„Eg var dauðhræddur að fara
í þetta samkvæmi", sagði Jón,
„af ótta við að kona þessi
mundi sletta malajalam og
singhalis I öðru hverju orði,
og þá mundi standa aftarlegíi
í mér að skilja. Eg lief sjaldan
oi’ðið jafnhissa á ævi minni
og þegar konan byrjaði að
tala og tók í gríð og ergi að
sletta dönsku.“ Eg held marg-
ur af kunniagjum Jóns>Helga-
sonar hefði viljað gefa nokk-
uð til að fá að sjá framaní
hann í vetur leið þegar hann
var að lesa það í ’íslensku
dagblaði, að nýlega hefði
komið út í Frakklandi mikil
forlátabók, vöaduð í alla staði,
og héti Jolxannes Aabenbar-
ing.
Það er án efa eitt meðal
nauðsynjamála á Islandi að
koma upp skóla til að kenna
blaðamönnum dönsku (sumir
segja að líka þurfi að kenna
þeim landafræði). Það verður
að heimta af mönnum semi
skrifa islensku að staðaldri,
bæði mér og öðram, að við
vitum nokkurnveginn hvenær
við eram að skrifa Islensku,
en ekki dönsku. Islenskir
blaðamenn hafa sagt í mín
eyru, og stundum láta þeir
það útúr sér á prenti, að þeir
neyðist tij að sletta dönsku
af því þeir verði að skrifa
svo hratt. Menn sem eru svo
hraðskrifandi á dönsku að
þeir fará ósjálfrátt að skrifa
á því máli þegar þeir þurfa
að flýta sér, ættu að leita
sér atvinnu við blaðamensku
í Danmöi’ku.
Það er því miður ekki of-
mælt sem stundum er lialdið
fram, þó af misjafnlega hrsin-
um hvötum ,að málvöndun og
málfegurð fari hrakandi í
landinu í réttu hlutfalli við
aukinn skólagáng íslendínga.
Reyndar hefur skólunum tek-
ist að viana bug á flámæ’inu,
sem einsog lús vai’ talið
brennimcrk á sérstöku fólki
þegar ég var bárn: Þessi sig-