Þjóðviljinn - 30.07.1960, Blaðsíða 6

6) — ÞJÓÐVILJINN — Laugardagur 30. júlí 1960
Laugardagnr 30. júlí 1960 — ÞJÓÐVILJINN — <7

paavBuiNM
Ötoefandl: Samemingarflokkur alþýðu - Sósíallstaflokkurinn. —
RitstJój-ar: Magnús KJartansson (áb.), Magnús Torfi Olafsson. SlK-
urður Guðmundsson. - FréttaritstJórar- Ivar H. Jónsson. Jón
BJarnaso- AuglýsingastJóri: Guðgeir Magnússon. — Ritstjórn.
afgreiSsia auglýsingar, prentsmiðja: Skólavörðustíg 19. — Símí
17-500 (5 línur) - Áskriftarverð kr. 45 á mán. - Lausasöluv. kr. 3 00.
PrentsmlðJa ÞJóðviljans.
Herstöðvaniar enn
r.sz
andarísk blöð birta nú æ opinskárri gagiirýni á
herstöðvastefnuna, sem verið hefur grundvöll-
ur bardarískrar utanríkismálastefnu allt frá því
að stríði lauk. Telja þau raunsæustu að hinar stór-
kostlegu framfarir í hernaðartækni hafi í fcr með
sér að viðieitni Bandaríkjanna að umkringja hinn
sósíalistíska heimshluta með herstöðvum sé unnin
fyrir gíg, chemju fjármunum á glæ kastað og vin-
sældakaupin mistekizt. Einmitt á þessu ári hafa
Bandaríkin hlotið hvern stórskellinn eftir annan,
þar sem tryggustu leppum þeirra hefur verið feykt
frá völdum. Þannig fór með fasistann Syngman
Rhee, sem Bandaríkjastjórn hafði notað til cþokka-
verka og hryðjuverka í Suður-’Róreu, þannig fór
með Bandaríkjalepninn Menderez í Tyrklandi, einn
af máttarstólpum Atlanzhafsbandalagsins. Og í Jap-
an reis þjóðin upp og velti hinum hataða Banda-
ríkjalepp Kishi frá völdum, og Eisenhower forseti
fór slika hrakför, er honum var skipað að hætta
við heimsókn til Japans, að sjálfir telja Bandaríkja-
menn að annað eins áfail og álitshnekki hafi lík-
lega enginn Bandaríkjaforseti hlotið fyrr né síðar.
|>löð í Bandaríkjunum hafa einnig skýrt frá því
** nýiega, að við endurskoðun herstöðvastefnunar
hafí hersfiórn Bandaríkjan>ia orðið að taka tillit
til þess. að komið hefði til upplausnar herstöðva
eða s'-mdráttar vegna „stjórnmálaörðugleika" í
vissum löndum og voru sérstaklega tilnefrd Island,
D<r Marokkó. Og handa.rísk blöð hafa fvrr og s’ðar
iunngert hverjir þeir stjórnmálaörðugleikar séu hér
á-landi, sem þykja gera bandarískar herstöðvar
á Islandi ótrvggar. Það er vald og styrkur hinnar
róttæku verkalvðshreyfingar á Islandi; það er bar-
átta Sós'alistrflo'kksirs, Alþýðubandalagsins og ann-
arra hernámsandstæðinga gegn smánin.m og hætt-
unum af-er’endum herstöðvum á íslenzkri grund.
Má sevja að herstiórnin hafi með þessu veitt bar-
áttu íslenzkra hersföðvaandstæð’>ga viðurkenningu
og vottað mikiivænan árangur hennar, og mætti
það verðn hvöt til bess að efla um allan helming
baráttuna fyrir algjöru afnámi herstöðvanna.
fslenzka ri'ki°r*iórnin hefur tilkvr-it að Bandr.ríkta-
her ætli pkki að nota tvær radarstöðvar banda-
rl°kq. bersins hér á landi. Virðíst nn alveg glevmt,
að staðset-nmor og unnkoma rí>r,pnstöðva,nna í Hor">a,-
firði og Látrum áttu að verða miki'væg örvcro-.'p-
ráðstrfnn rvr;r friðsamlegt in.nani'andsflug á Islandi
og friðart'ímaflug um norðanvort Atlanzha.f. Þ“gar
bandarísku hers-tjórninni skilst, að radarstöðvar
bessar eru orðnar úreltar til hernaðarbarfa næstum
áður en bær eru 'komnár upo, eru þær lagðar mður
eðn pn l-mtfn samdráttur harstöf'vn á Islandi ve<nu.
st.jórnnnnisörðugleikp ? Nelson Rof'lcocp'ler hefur r»v-
lega i harðri gagnrv-ni á hermá.'npólitík Bandar!ki-
anna lavt áh°r7lu á rð er°a hinn.s 60—70 h°r-
stöðvo B°ndaríkiauna erlendis verði hægt að veria
ef ti! str!ðs komi. Enn ein stnðfesting á því að
þessar her.strðvar. hrr á meðal K°flavíkurflugvöllur,
•.eiga einungis . pð þ.ióna Bandaríkjunum til að taka
við fvrstu tortimingarárásurum e.f verða mætti að
Bandaríkin fengiu s.iálf einhvern frest. Því h°r að
fagna að ófögnuði herstöðvanna fækkar. en íslend-
ingum ætti að skiljast enn betur en áður. að þær
eru og hafa alltaf verið eingöngu miðaðar við
hemaðarbörf Bandaríkjanna, án alls tillits til ís-
lenzíku þjóðarinnar.

tnt
iniíESíSiSí
Hvers vegna villt þu e//a
SameinMðH |ijóáimar?
Ritgerð Margrétar Arons-
dótfur, en hán hla.ut fyrs'.u
verðiaun í ritgerðasam-
keppni þeirri sem barnablað.
ið Æskan og Félag Samein-
uðu þjóðanna á íslandi
efndu til í tilefni af 15 ára
afmæii Sameinuðu þjóðanna
24, okt. næs' komandi.
Árið 1839 hófst síðari heims-
styrjöldin, sem er hinn grimm.
asti og blóðugasti hildarleik-
ur, sem mannkynið hefur háð,
og stóð yfir í hér um bil
fimm ár. Þá var sá aðili ger-
sigraður, sem hóf stríðið, og
þá voru um leið flestar þjóð-
ir sárþreyttar og niðurbrotn-
ar í látlausri baráttu.
Heimurinn var baðaður í
blóði og tárum, neyðaróp og
vein særðra og sjúkra, millj-
óna manna, hljómaði heim-
skauta á milli.
Mannkynið ailt var sært .
slíku heljarsári að enn mun
tiða langur tími, þar til það
verður að fullu grætt.
I styrjaldarlok var fundið
upp hið hræðilegasta vopn
vopnanna, nefnilega atcm-
sprengjan, sem lagði í rústir
á einu augnabliki borgir í
Japan.
Þá loksins upplukust augu
mannanna, fyrir því ægimagni
sem þeir höfðu up-fundið, og
gat út þurrkað allt mannlíf
á jörðinni Þá loks fóru menn
að hugsa um að sameinast,
ekki lengur með vopnum, held.
ur að rétta út hönd til sátta
og sameiningar, til að bygg.ja
upp af rjúkandi rústum. Þá
fyrst fór að roða fyrir nýjum
degi, eftir þessa dimmu, ógn-
þrungnu nótt. Þá þegar réttu
þjóðirnar hendur sínar yfir
höf og lönd og stofnsettu með
sér bandalag Sameinuðu þjóð-
anna 24. október 1945.
Og þá er komið að spurn-
ingunni, sem ég á að svara:
Hvers vegna vilt þú efla
Sameinuðu þjóðirnar?
Ég vil efla og styrkja Sam-
einuðu þjóðirnar til þess að
þær geti hafið hið mikla upp-
byggingarstarf, sém byggt er
á rústum stríðsins.
Til að efla friðvænleert sam-
starf, sem byggt er á skiin-
ingi og trú á lífið.
Til að láta rækta upp ó-
ræktuð landssvæði, svo rækt-
un geti aukizt og þar af leið-
andi matvælaframleiðsla auk-
izt að mun. Til þess að þeir
tímar komi, að engir svelti og
engir þurfi að cttast hina
hryllilegu hungurvofu, sem
sækir svo fast að milljónum
harna í heiminum. Ég vil efla
Sameinuðu þjóðirnar, til þess
Framhald a 10 .sidu
Öryggisráðið á fundi )í aðalstöðvum Sameinuðu þjóðanna í New York.

ÆVABAf4i|i
HLUTLtV^
,5LAdDi»
iWlÚTt»Sl
HtRlNN
burt
„Snúum baki við smáninni
og biðjum hana aldrei þrífiast.
Göngum á brott heim'’ —
heim til Jslands liins góða.“
Með þessum orðurri endaði
E;nar Erági ávarp það. sem
hann flutti fyrir munn Kefla-
vikurfaranpa við Nato-hliðið,
hinn eftirminnilega dag, í
býtið á sundudagsmorguninn
T9. júní, eða nánar tiltekið
kiukkan laust fyrir átta.
Islenzki fánim blakti við
hún. Menn - stcðu hljóðir og
aivörugef’rir í r;gningargrám-
arnrni með heiðr'ikju í augum,
s+eigurfcstir á svip og kipr-
s uðu saman varirnar, eins og
til að áréfta órofa heit um
að bregðast aldrei þeim mál-
st-eð sem þeir nú höfðu tekið
að sér að verja, málsteð Is-
lards, hvað sem að höndum
bæri.
Fó'k á öllum aldri, af öll-
um stéttum og með mismun-
andi stiórnmálaskoðanir, kon-
ur og karlar, höfðu safnazt
þarna saman í morgunsárið
til þess að mótmæla herset-
unni og óþrifum hennar. Þetta
fólk. sem stóð þama viljafast
on einbeitt, va,r einhuga um
að losa Island úr hinum vá-
le.gu viðium Atlantshafsbanda-
lagsins. Það strengdi þess heit
að reka herinn af höndum
sér að gera Island aftur hlut-
laust land í styrjaldarátökum
og blóðsúthellingum stórþjóð-
anna. Það strengdi þess heit
að firra landið þeirri skelfingu
og þeim voðalega ’glæp að
stíga diöfladans törtimingar
og dauða. Það strengdi þess
heit að skila íslandi hreinu
og flekklausu til niðja sinna.
Það voru göfug heit, sem
þarna' vcru unnin. Og landið
og fólkið bqr sama svip og
rann saman í eina heild.
Mannfjöldinn fylkti iiði,
skipaði sér í raðir með fán-
ann i broddi fylkingar. Og
orð skáldsins héldu áfram að
loða við súldað morgunloftið,
þgu ristu sig inn í hvers
mams hjarta. Og ég held að
allir hafi fundið, að einmitt
þau, þessi orð, myndu verða
kjörorð allra hernámsandstæð-
inga, alira sannra Islendinga.
Það er í'þeim einhver þytur,
viðlag frá liðnum öldum, sem
lætur ljúflega við eyra —
-
Einar Bragi ávarpar þátttakendur í Keflavíkurgöngunni við flugvaliarliliðið áður en lagt var af stað til Reykjavíkur.
IIULDA BJARNADÓTTIR:
Avíkurgnsi
heim til Islands hins góða —
líkt og gamalt ömmuraul ber-
ist manni til eyrna gegnum
aldir, með aðvcrun um, að
láta hið illa aldrei þrífast.
Skáldið hafði hitt á lausn-
arorðið.
Þannig kvöddu Keflavikur-
fararnir viðurstyggð viður-
styggðarinnar, smánarblettinn
á íslenzkri grund, víghreiður
bandaríska hersins á Islandi,
morðstc.ðina, sem er ætlað það
lilutverk að myrða saklaust
fórk, jafr-t konur, gamalmenni
sem börn, þegar tiltækilegt
þykir.
Og mannhatrið vrr lagt að
baki, og land lagt undir fót
áleiðis heim, heim til Islands
hins góða, þess Islands, sem
hýsir engin víghreiður, engar
hersveitir enga hermenn, eng.
ar vitisvélar, engin drápstól,
engar kjarorkusprengjur, —
þess Islands, sem á aðeins
órofa kyrrð í djúpum dölum,
út við sæ eða upp til fjalla,
í borg og bæ, þess friðarins
Islands með vogskornar
strendur sínar og fannbarða
tinda, blcm sín, kjarr sitt og
lyng.
Scgulegur athurður í lífi
þjóðarinnar var að gerast, og
sagan var byrjuð að letra
hana á spjöld sín. Nýtt tíma-
hil var að hefjast. Vakningar-
alda hcfst um allt land þenn-
an grámóskulega júnímorgun,
til þess að mótmæla herset-
unni og reka herinn úr landi.
„Heim til íslands hins góða“.
Þessi vængjuðu orð skáldsins
fylgdu göngunni eftir, þau
sungu í brjóstum manna og
-—---------------------------<$>
jukust að mæiti og inntaki
eftir því sem á gönguna leið
og fleiri bættust í hópinn og
gerðu þau að sínum orðum,
unz þau urðu að óslitinni
hljómkviðu með þrammandi
fótatak þúsundanna að und-
irspili. Menn höfðu fundið
nýjan- sojnnleik, sem þeir
höfðu týnt eða gleymt, eða
ekki hirt um að varðveita.
Þann sacnleik, að heiður Is-
lands væri heiður þeirra
sjái’fra.
Cy alltaf varð hcpurinn
stærri, fæturnir fleiri, sem
þrömmuðu og straumurinn
þyngri, sem seig áfram —
heim —, í mótmælaskyni við
glæri heimsins, dauða þján-
ingar og böl, — fag°andi
móti nýrri lífsvon, frelsi og
hamingju.
Þegar til Reykjavíkur vai’
komið að aflíðandi degi, vorw
stræti borgarinnar grðin ið-
andi mannhaf, með einn vilja,
ehia sál. Það var gott og heið-
arlegt fclk, sem var saman-
komið á götum bæjarins þetta
minnisstæca kvö’d. fóik. sem
b~v þióðarmetnað í brjósti. og
lét það eirki á sig fá þótt
veðrið væri ekki sem ákjósan-
legast. Og „Alþingi gctunnar",
eins og Magnús Kjartanssor:
orðaði það, var sett. Aonaö
laumarorðið þeiman dag. Á-
heT'ding um hvað gera skuli,
þegar æðstu stiórnarvöld
landsi-s p.víkjast uudan merkj-
ívu Stó-ir a+burðir skapa
stcrar hugsanir, c’g spakmæli
liggia mönniun á tungu.
Og þetta nýja Alþingi
hrcp-ði einróma, svo undirtók
í gÖTvi'i húp.nmun í m’ðbæn-
um, ..Vér mót.mælum allir“.
Þannig hjálpac'.st allt til að
"íw þeonan dag að sann-
kcriuðum hcicursdegi Idands.
Og fleiri mur.u á eftir
koma.
Keflavikurgangcn var orðin
st.aðreynd, og með he-ni hófst
nýr kapítuli í iífi þjóðarinnar.
11111■ ii(i1111111111niii11111111miiiin11n iiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiijiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiiii,|,|M,|,iiiii,,,||||,1,1,|,,1111111111,11,11111,iiii,^iiiiiiiiiiiiii^iiiiiiiiiniiiuiiiiiiiuiii^iiiiiiiiiiii^iiii^iiiiiiiiiuiiiiiiiiiiiiiiiiimiiiiiii ^,,iiiiiui,n,ninii,||,1,11111111,1,111,,n,iiiiiiiiiiuiiiiiiiiiiiiiiiiiinniiiiiiiimiiiiiiiiiiiniimiiiiiif!'
ISLENZK TUNGA
Ritstióri: Árni Böðvarsson.
112. þáttur 30. júií 1960
Lengd sérhljóða
Alþekkt er sú regla ís-
lenzkrar tungu að sérhljóð í
áherzluatkvæði á undan einu
(stuttu) samhljóði er langt,
t.d. o-ið í vor, e-ið í vera, ei-ið
í meira, o.s.frv. 1 niðurlagi
orðs er sérhljóð einnig langt:
brú, þá, þvo, o.s.frv. Á undan
tveimur samhljóðum (eða
löngu samhljóði) er sérhljóð
hins vegar venjulega stutt:
loft land, leyft. Nokkrar und-
antekningar eru þó, einkum
á undan samhljóðsamböndum,
þar sem fyrra hljóðið er p, t,
k eða s og hið síðara v, j eða
r, og þess vegna er stofnsér-
hljóðið langt í orðum eins og
nepja, tepra, götva, betra,
vökvl, þekja, okra, Esja og
Esra. Útlendingar sem lært
hafa íslenzkan framhurð vel
að öðru leyti, flaska stundum
á þessu og bera fram löng
sérhljóð i þessum samböndum.
1 áherzluninni atkvæðum er
lengd hljóðanna mjög á reiki.
Um lengd sérhljóða í á-
herzluatkvæði samsettra orða
gilda sérreglur, og er ein
þeirra sú að þegar fyrri hluti
samsetta orðsins er meira
en eitt atkvæði, er hvor orð-
hluti borinn fram sem sjálf-
stætt orð, þ.e. samsetta orðið
„dettur sundur“ í tvennt í
framburði. Þetta veldur veru-
legum óþægindum við það
þegar setja skal reglur um
það hvenær rita skuli 'i tveim-
Ur orðum og hvenær í einu,
en sumum góðum íslenzkunem-
endum í s'kólum veitist oft sá
þáttur stafsetningarnámsins
erfiður. Á slíkum samsettum
orðum (með fyrri samsetn-
ingarlið tví- eða fleirkvæðan)
verður sem sé ekki heyrt í
framburði, hvort orðin eru tvö
eða aðeins eitt. Það heyrist
hins vegar skýrar þegar fyrri
liðurinn er einkvæður, vegna
þess að þá ,,slitnar“ orðið ekki
sundur í framburði.
Hér skulu nú tekin dæmi
um ofanritað, en ekki verður
því neitað að nokkra athygli
þarf til að heyra greinarmun
á lengd sérhljóðanna í þess-
um dæmum. Fyrsta sérhljóðið
í bílstjóri er stutt í öllum eðli-
legum íslezkum framburði,
vegna þess að á eftir því er
meira en eitt samhljóð. Þó er
þetta samsett orð. Meiri á-
herzla er og á orðliðnurn bíl-
en liðnum -stjór-. Annað verð-
ur uppi á teningnum með orð
eins og bílasala. Þar er meiri
áherzla á samstcfunni -sal- en
-stjór- í bílstjóri, og auk þess
er í-ið langt í bíia-. Þetta er
vegna þess að fyrri liður sam-
set-ningarinnar er fleirkvæður.
Söm verður raurin á, ef við
berum saman orð eins og úr-
smiður og úraviðgerð, skip-
stjóri og skipasmiður, vog-
skorinn og Vo.gatunga, og svo
framvegis. — Ýmislegt fleira
kemur til greina um lengd
sérhljóða og áherzlureglur í
samsettum orðum, og skiptir
til dæmis höfuðmáli hvaða
hljóð eru seinust, í fyrri
(fyrsta) lið samsetta orðsins
og á hvaða hljóðum síðari
liðurinn bvriar.
En m.eð þessum undantekn-
ingum um lengd sérhlióða, á
undan tveimur samhljóðum
sem hér var getið að framan
er þó ekki öll sagan sögð.
Stundum eru borin fra.m stutt
sérhljóð og langt samhljóð,
þar sem ritaður er einfaldur
samliljóði og sérhljéðið ætti
eftir því að vera langt. Svo
er til dæmis um orðin um og
i'ram. Þegar þau eru borin
fram með áherzlu, segjum við
umm og framm, en svo er
ekki skrriað i venjulegri staf-
setningu (nema í anparri
mynd orðsins, frammi). Svip-
að má segja um samsetning-
una en, að flestir landsmenn
segja enn, og gera ekki grein-
armun á því hvort orðið merk-
ir ennþá eða heldur en.
Og í orðinu rúm bera Norð-
lendingar fram stutt ú og
langt m. eins og ritað væri
rúmm. Það gera Sunnlend-
ingar ekki. Því gera Norð-
lendingar mun á rúm-ensku
(= ensku sem töluð er uppi
í rúmi) og rúmensku (= tungu
Rúraena).
Fyrir nckkrum áratueum
var farið að nota orðmyndina
gúm í stað gúmm'i, og þót.ti
hún fara betur í íslenzku.
Sigurður Nordal prófessor
’hefur sajgt mér að fyrir þeim
mönnum sem vöktu þessa
orðmynd til lífs hafi það vak-
að að hún yrði borin fram
gúmm, alveg eins og Norð-
lendingar segja rúmm, þegar
flestir aðrir landsmenn segja
rúm (með löngu ú-i).
Ég sé þó ekki ástæðu til
anrars en rita gúmm með
tveimur m-um.
Fyrir skömmu veitti ég þvi
athygli sem ég hefði raunar
átt að vera búinn að taka
eftir áður — og hafi einliver
hent á það áður, þá hefur það
farið fram hiá mér — að
stafasamhandið áf + sér-
hljóði er almennast borið
fram með stuttu tv’hljcði, en
ekki löngu, eins og vera ætti
eftir reglunni um Irngt sér-
hlióð á undan einu samhljóði
í áherzluatkvæði. Orð eins og
gáfa er ekki borið fram gá:va
(með löngu á-i), eins og ætla
mætti, heldur gávva, osr sama
er um önnur orð með þersu
hl.ióðasambardi: káfa, ráfa,
mafiir. Mávahlíð, ráfur, háfur.
Á-hljóðið í ráfa er t.d. mun
styttra en í ráða, en á hinn
hóginn er v-hljóðið í ráfa
(f milli sérhljóða — og stund.
um ella — táknar v-hljóð í
frambúrði, svo sem kunngt
er) lengra en í reifa. Samsvar-
andi dæmi mætti einnig takg
til samc-fcurðar við hin orð-
in.
Ei hvað veldur þá þessari
undantekningu frá venjuleg-
um íslenzkum framburðarregl-
um? Það ætla ég mér ekki að
skýra, skal aðeing benda á
eitf atriði er skiptir máli í
þessu sambandi. Nú er mál
mannsins fyrst og fremst
tæki til að tjá hugsanir hans
við annað fólk, og skiptir þá
skýrlei'kinn höfuðmáli fyrir
þann tilgang þess. Þvi mynd-
ast ósjálfrátt i öllum tungu-
málum ákveðin andstæð hljóð
og hljóðsambönd sem kerfi
máisins heldur aðgreindum,
en þegar kerfið krefst þess
ekki í nafni skýrleikans að
hljóðum sé haldið aðgreindum,
er býsna mikil hætta á því að
þau ruglist saman meira og
minna eða verði að minnsta
kosti nokkuð reikul. Skýri
-'æmi þessa eru td. s-hljcðin.
I ísleizku er ekki til nemr
eitt E.Mkt hljóð, og skiptii
því engu fyrir skýrleikanp
bvort það myndast með
tungubroddinum eða aftar, er
h;ns vegar verður að halde
hlirðunum vel aðgreindum í
m°lum cins og þýzku, þar sem
s-hljóðin eru fleiri en eitt. —
Og í hlióðasamböndum eins
og gáfa. ráfa er ekkert ?
kerfi m°lsins sem heldur aé
oa: stuðlar að því að lengö
hlióca’-ia fari eftir aðalregl-
um málsins; bau verða iafn-
gre;’-’anleg frá öðrum hljóða-
samböndum. þó að þau sveigS
frá r°’°riumi. Siálfsaart mundv
giida. öðru máli um þ°fta, eí
íflppyk un'Tq hefði hljóðasam-
bmd eins osr éff inni í orði,
sem hvr,'ti há að halda að-
greú'dum frá áf (það er í
framhurði á + vv).
Þessu mætti velta fyrir séi
á ýmsa fleiri vegu, en þetta
skulum við láta nægja áð
sinni.