Þjóðviljinn - 22.01.1961, Page 6

6) — ÞJÓÐVILJINN — Sunnudagur 22. janúar 1961

rc;
plOÐVILJINN
Útgeíandl: Samelnlnga'rflokkur alþýðu — Sósíalistaflokkurinn. —
Ritstjórar: Magnús Kjartansson (áb.). Magnús Toríi Ólafsson, Slg-
urður Guðmundsson. — Fréttaritstjórar: ívar H. Jónsson, Jón
Bjarnason. — Auglýslngastjóri: Guðgeir Magrússon. — Rltstjórn,
afgreiðsla. auglýsingar, prentsmiðja: Skólavörðustíg 19. — Simi
17-500 (5 línur). - Askriftarverð kr. 45 á mán. - Lausasöluv. kr. 3.00.
Prentsmiðja Þjóðviljaps.
Kjarabætur eða sár fátækt
]t/|orgunBlaðið er dálítið seinheppið með leiðara sinn
í gser. Hann nefnist „Verkfallsvitleysan í Vest-
mannaeyjum“, og hneykslast forráðamenn blaðsins
mjög á því að Vestmannaeyingar skuli vera að þeirri
fásinnu að boða verkföll! Ætti þó meira að segja
Morgunblaðið að vita, að í Vestmannaeyjum hafa ver-
ið háð hörð og átakasöm verkföll, og hefur alþýða
‘Vestmannaeyja sízt verið eftirbátur stéttasystkina sinna
^nnars staðar i baráttunni fyrir bættum kjörum. Að
sjálfsögðu hefur verkafólk í Vestmannaeyjum ekki
leikið sér að þvi að heyja hörð og fórnfrek verk-
föll til að fá kröfum sínum framgengt frekar en
verkafólk annars staðar á landinu. En þegar skiln-
ingssljóir og hrokafuilir atvinnurekendur hafa ætlað
að setja því stólinn fyrir dyrnar og neitað öilum
kjarabótum hafa verkamenn og sjómenn í Vestmanna-
eyjum neyðzt til að gripa til verkfallsvopnsins. Og
vandamenn Morgunblaðsins i Vestmannaeyjum ættu
að hafa lært sitthvað í þeim harða skóla.. Þeir ættu
að hafa lært hve vel verkamenn standa saman og
hve vonlaust það er til lengdar að ætla að þver-
skallast við kröfum alþýðunnar um bætt kjör, hversu
vonlaust það er að ætla sér á okkar tímum að
þrýsta líískjörum fólksins niður á það hörmungar-
og hungurstig sem var á kreppuárunum fyrir 30 árum.
En að því virðist stefnt af hallærisstjórn Ólafs Thórs
og Guðmundar í. Guðmundssonar og klíkunni í stjórn
Vinnuveitendasambandsins, sem heldur að nú sé tím-
inn kominn til að jafna um verkamenn og þrýsta þeim
niður í sára fátækt, svo enn meiri gróði megi hlað-
ast upp hjá afætum þjóðfélagsins.
Hvað sem einsíökum æviatriðum .líður svipar þeim
ekki hót ,saman Þorvaldi á Þorvaldseyri og Birni
á Leirum í „Paradísarheimt" Halldórs Laxness,
segir Magnús Á. Árnason í þessari grein um Þor-
vald írænda sinn.
tm
U3
Þjóðviljinn hefir farið þess
á leit, að ég segði lesendum
blaðsins frá kynnum minum
af Þorvaldi bónda Björnssyni
á Þorvaldseyri, vegna þess
þáttar er hann átti í sögu
Eiríks á Brúnum og fram kem-
ur í hinni nýju skáldsögu Hall-
dórs Laxness, Paradísarheimt.
Ég skal fúslega verða við þess-
um tilmælum, þó að ég geti
ekki fallist á, að Þorvaldur
eigi nokkuð skylt við Björn á
Leirum annað en það, að hann
átti barn með dóttur Eiríks.
Með Birni á Leirum hefir Lax-
ness skapað allt aðra manngerð
en Þorvaldur var.
Þorvaldur Jónsson (1749—
1831) er maður nefndur, bóndi
í Stóra-Klofa á Landi. Frá hon-
um er svokölluð Stóra-Klofa-
ætt komin, en hún er dreið um
allt land og reyndar víða um
heim. Hans synir voru meðal
annarra Björn (1795—1851)
faðir Þorvaldar á Eyri; Halldór
afi Jóns Hermannssonar og
Halldórs prófessors, einnig afi
Halldórs Sigurðssonar úr-
smiðs; og Magnús, afi þess er
þetta ritar.
Út af viðtali sem ég átti við
blaðamann frá Vísi í vetur,
samansettur karakter, harður
og bljúgur, allra manna kurt-
eisastur, persónuleiki mikill og
hafði ótakmarkaða gamansemi.
Slíkum mönnum fyrirgefst mik-
ið.
Þorvaldur fæddist í Stóra-
Dal undir Eyjafjöllum árið
1833, en ólst upp á Bergþórs-
hvoli. Hann var lítt hneigður
til bóknáms í bernsku, en las
þó á unga aldri öll lögfræðirit,
sem hann komst yfir og aflaði
sér staðgóðrar þekkingar í
þeim fræðum. Hann þurfti líka
oft á þeirri þekkingu að halda
til sóknar og varnar bæði fyr-
ir sjálfan sig og aðra, sem
voru minnimáttar. Enda byggð-
ist auðsöfnun hans á þeirri
þekkingu að nokkru leyti. Fara
af því margar sögur, en eríitt
er nú að henda reiður á þeim,
því hann átti marga vini og
fylgjendur, en ef til vill fleiri
óvildarmenn. Sögurnar vilja
litast af bessum andstæðum
og verða því góðar eða slæm-
ar eftir því hvaðan þær eru
upprunnar. Annars hefir Brynj-
úlfur Jónsson á Minna-Núpi
skrifað ágrip af æfisögu Þor-
valdar (Lbs. 1934.8°) og skaði
að það hefir ekki verið birt á
Þorvaldur Björnsson mun hafa verið um áttræ'.t þegar þessi mynd var telún.

*u:
r.tí
3*U
é
s
fti
H
gs
J* M
slvi
17n þá kemur að því, hve Morgunblaðið var sein-
^ heppið að birta einmitt þessar hugleiðingar s.'nar
um verkföll í Veetmannaeyjum í blaðinu í gær, en í
leiðaranum var klykkt út með því að blaðið taldi það
firn mikil að ekki skyldu takast samningar í Vest-
imannaeyjum, án þess að til verkfalls kæmi. En ein-
mitt í gær var það upplýst, að það er stjórnarklíkan
í Vinnuveitendasambandinu hér í Reykjavík, sem bein-
Iínis bannar atvinnurekendum í Vestmannaeyjum að
semja við verkaiýðsfélögin þar og afstýra þannig
vinnustiiðvun! Nú vita allir að Morgunblaðið túlkar
einungis vilja þessarar klíku Vinnuveitendasambands-
ins, sem einmitt nú hyggst þverskallast við sanngjörn-
um kröfum verkalýðsfélaganna í skjóli íhaldsstjórnar,
sem fjandsamleg er alþýðusamtökunum. En það kem-
ur óneitanlega dálítið háðulega út, að sömu dagana
sem þessi íhaldsklíka Vinnuveitendasambandsins bann-
ar atvinnurekendum í Vestmannaeyjum með öllu að
semja við verkalýðsfélögin þar á staðnum, skuli Morg-
unblaðið birta leiðara, þar sem býsnast er yfir að
ekki skuli nást samningar í vinnudeilunum í Vest-
mannaeyjum án þess að þær séu látnar síga út í
verkfallsátök! Sömu mennirnir sem eru að reyna að
banna samninga í Vestmannaeyjum látast vera stein-
hissa í Morgunblaðinu að samningar skuli ekki tak-
ast í Vestmannaeyjum!
'17'erkamenn og sjómenn, sem nú krefjast nokkurrar
” leiðréttingar kjaramála sinna, eiga samúð þjóðar-
innar vísa, nema þröngrar hagsmunakljku auðburgeisa
landsins. Alþýðusamtökin hafa reynt og eru að reyna
allar friðsamlegar leiðir til lausnar kjaradeilunni. Sjó-
mannaverkföllin og önnur er verða kunna, í Vest-
mannaeyjum og annarsstaðar, eru á ábyrgð hinnar
steinrunnu afturhaldsklíku . Vinnuveitendasambandsins
og íhaldsstjórnar Ólafs Thórs og kumpána, sem virð-
ist halda að íslenzkir verkamenn láti bjóða sér hina
sáru fátækt sem áður var. — s.
m
trt
pt

53
rr.k
F--
eii
cni:
53
ína
33
a

skrifaði ég eftirfarandi lýsingu
á Þorvaldi; Ég var hjá Þor-
valdi sumartíma þegar ég var
fimmtán ára. Það féll sérlega
vel á með okkur og er mér ó-
hætt að segja að við urðum
aldavinir, þrátt fyrir aldurs-
muninn enda héldum við
kunningsskap okkar upp frá
því. Kom þar til bæði frænd-
semi og andlegur skyldleiki.
Þorvaldur var stór maður
og svaraði sér vel, höfðingleg-
ur og bjartur yfirlitum, orði
inn hvítur fyrir hærum, þegaij
ég kynntist honum, og sló á'
silfurslikju, með alskegg hvítt
og mikið, augnhvass undir
brún að sjá, þó sjónin væri þá
farin að daprast, augun ljósblá
eða grá og fremur lítil, ennið
hvelft og hátt, nefið stórt og
beint, sem er kynfylgja Stóru-
Klofaættarinnar, meö skap-
mikla nasavængi.
Af sögusögnum og prentuð-
um heimildum og af því sem
hann sagði mér sjálfhr, vissi
ég að hann var ribbaldi í aðra
röndina, en ég vissi einnig,
bæði af sömu heimildum og
af eigin reynslu, að hann var
brjóstgóður og hjálpsamur og
mátti jafnvel ekkert aumt sjá.
jHatitl var þannig einkennilega
prenti. Styðst ég að mestu við
það ágrip í þessari ritsmíð.
Þorvaldur missti föður sinn
þegar hann var sautján ára og
var eftir það í vinnumennsku
í nokkur ár, en hafði jafnan op-
ið auga fyrir því sem hagnast
mætti á, einkum á uppboðum
og á kaupum og sölu.
Um þritugt eignaðist Þor-
valdur part í Steinatorfunni
undir Eyjafjöllum, en Núpa-
kot heyrði þá undir þá eign.
Þar hóf hann búskap með svo
að segja tvær hendur tómar,
eina leigukú og nokkrar kind-
ur, en meri átti hann mós-
ótta, kostagrip, því útaf henni
fékk hann sitt ágæta hesta-
kyn. Nokkru síðar kvæntist
Þorvaldur Elínu Guðmunds-
dóttir frá Drangshlíð. Hún
var nokkrum árum eldri en
Þorvaldur, hin ágætasta mann-
eskja og búkona mikil og
blómgaðist hagur þeirra vel.
En eigi varð þeim barna auð-
ið. Síðar þjáðist hún svo af
gigt, að hún varð að ganga við
hækjur. Þorvajdur varð þá að
hafa ráðskonur, þó hún réði
enn öllu innanhúss. Með einni
þeirra, Sólveigu Unadóttur,
átti hann þrjú börn. Þau voru:
Þorbjörn (1885), fyrrum bóndi
í Núpakoti, síðar símamaður
í Reykjavík; Karólína (1886—
1957), giftist Guðmundi J/
Hlíðdal póst- og s'mamála-.
stjóra; og Sigurjón (1891—
1959), bóndi í Núpakoti. Elín
kona Þorvaldar lét sér þetta
vel líka, enda ólust börnin upp
á heimili þeirra hjóna. En þetta
gerðist síðar en komið var frá-
sögn minni.
Fyrir austan lækinn hjá
Núpakoti var býli, sem hét
Svarðbæli (Svaðbæli). Þorvald-
ur keypti þá jörð og nytjaði
í fyrstu, jók við túnið að mikl-
um mun og byggði síðan stór-
hýsi nokkum spöl fyrir norð-
an gamla bæinn," breytti nafn-
inu á jörðinni og kallaði Þor-
valdseyri. Húsið var 24x14
álnir, með skúr meðfram allri
norðurhliðinni 8 álna breið-
um. Auk þess byggði hann
heyhlöðu fyrir 3000 hesta, aðra
við fjárhúsin í Svarðbæli og
þá þriðju inni í dal. Þá byggði
hann og baðstofu upp á gamla
móðinn. Og nú settist hann -að
á óðalsjörð sinni og búnaðist
vel. Hann virtist hagnast á
öllu sem hann tók sér fyrir
hendur. Skip og skútur voru
alltaf að stranda öðru hverju.
á sandströndum Suðurlandst;
Var þá allt selt á uppboði á
strandstaðnum, vín, brauð, salt
og fiskur, og loks skúturnar
sjálfar. Gerði Þorvaldur þar
oft góð káup, þó stundum kost-
aði það erjur. Segir Brynjúlf-
ur margar sögur af því.
En líkjéga hefir hann hagn-
azt einna mest á hrossasölu.
Hann komst í samband við
brezka hrossakaupmenn og
varð einkum handgenginn John
Coghill, sem treysti honum í
hvívetna. Stundum keypti hann
hrossin sjálfur og seldi síðan
kaupmönnunum með góðum
hagnaði. Meðan Þorvaldur var
enn í Núpakoti, setti hann upp
verzlun á bænum, en Coghill
útvegaði honum varning til að
byrja með og lánaði honum
5000 kr. til þess. Hann flutti
vörurnar á skútu frá Reykja-
vík og upp í Eyjafjallasand og
síðan heim á bæ sinn. Gekk
það allt slysalaust, og verzlun-
in gekk vel framanaf, en þá
íóru Eyjakaupmenn og jafnvel
Lefoli á Eyrarbakka að keppa
við hann, svo að lokum varð
hagnaðurinn lítill.
Þorvaldur vildi ekki setjast í
hreppsnefnd, þó gengið væri
eítir1 honum með það, var
hræddur um að hann mundi
þykja ráðríkur. því hann hefði
mörgu viljað breyta. Aftur á
móti var hann mörg ár í sýslu-
nefnd. Hann var kjörinn þing-
maður Rangæinga 1886, en sat
að eins tvö þing, 1887 og 1889,
en sagði þá af sér þing-
mennsku, fannst hann koma
litlu fram af :áhugamálum sín-
um, átti erfitt. með að tala fyr-
ir þeim, þó hann hefði jafnan
svar á reiðuni höndum í sam-
ræðum.
Þegar Þorvaldur var orðinn
hálf-sjötugur, var hann farinn
að lýjast á búskapnum og vildi
breyta til, en jörð hans var svo
dýr, að enginn gat keypt, met-
in á 28.000 kr. Þá stóð í samn-
ingum að Sigurður Þórólfsson
búfræðingur tæki jörðina á
leigu, en hann missti þá konu
sína um það leyti og gat því
ekki sezt þari að.
Þorvaldur virðist hafa lagt
mest af því sehi honum áskotn-
aðist í jarðakaup, því um það
leyti er hann hætti búskap,
átti hann átta jarðir auk Þor-
valdseyrar ogt parta í sjö jörð-
um öðrum. Á sama tíma var
búpeningur h$ns: 20 nautgrip-
ir, þar af llt mjólkurkýr, um
200 ær og 100 sauðir, 4 hrútar
og 2 gemlingar og næstum 100
hross. í Reykjavík átti hann
þá stærsta húsið sem þar var,
Glasgow, en það brann 1903,
og var bálið svo mikið, að ég
sá það suður í Njarðvíkur þar
sem ég var þá drengur.
Fyrir milligöngu Einars
Benediktssonar skipti Þorval'd-
ur á Þorvaldseyrinni og
Bjarnaborg í Reykjavík við
Bjarna Jónsson trésmið, en
varð þó að gefa 15000 kr. í
milli. Einar keypti síðan hús-
ið á Þorvaldseyri af Bjarna
og „lét draga það í sundur“
eins og Brynjúlfur orðar það,
og flytja út að Stóra-Hofi. Það
hús brann síðar eftir að Guð-
mundur Þorbjarnarson var
seztur þar að.
Þorvaldur fluttist til Reykja-
víkur 1905 og settist að í
Bjarnaborg. Ekki þurfti hann
nema fimmta part af húsinu
fyrir fjölskyldu sína en aðrir
íbúar voru hundrað, að sagt
var. Þar bjó hann í 4—5 ár.
Um þetta leyti mun Þor-
valdur hafa átt drjúgan þátt
í kaupum og útgerð á fyrsta
togaranum, sem íslendingar
eignuðust og hét „Seagull“,
Meðeigendur hans voru Eyjólf-
ur Ófeigsson, Guðmundur
Einarsson steinsmiður, Bene-
dikt Stefánsson kaupmaður og
Bjarnhéðinn járnsmiður. Út-
gerðin gekk illa og endaði með
því að togarinn strandaði.
Munu þeir félagar hafa skað-
ast á fyrirtækinu. Fjárhags-
lega rétti Þorvaldur aldrei við
úr því, þó hann væri engan-
veginn á flæðiskeri staddur.
1910 ílutti Þorvaldur austur
aftur undir Eyjafjöll og hóf
búskap að nýju með sonum
sínum Þorbirni og Sigurjóni —
á þeirri jörð sem hann hafði
fyrst byrjað búskap, Núpa-
koti. Fór ég austur með þeim
feðgum þá um vorið og var
þar um sumarið.
Eftir það hittumst við Þor-
valdur árlega unz ég fór af
landi burt 1918, því hann reið
til Reykjavíkur á hverju sumri,
og vildi þá jafnan hafa mig
með sér meðan hann var í
bænum. Hann sagði mér margt
af fortíð sinni og braski og
einhverju sinni, þegar mér
fannst hann hafa gengið of
langt, sagði ,ég við hann, að
svona væri ekki hægt að haga
sér nú á tímum. „Meðan nýj-
um tímum koma ný ráð“, sagði
gamlf maðurinn.
Þorvaldur iðraðist eftir
margt sem hann hafði gert
um sína daga og hafði stund-
um orð á því við mig Að eins
einu sinni heyrði ég hann
hælast um. Það var almennt
álit, ,að Þorvaldur heíði haft
gamla sýslumanninn í Rangár-
þingi í vasa sínum, því honum
gengu öll mál í vil. Það þarf
þó ekki að hafa verið, hitt er
sönnu nær, að Þorvaldur fór
alltaf að lögum. En nú hugs-
aði landsstjórnin sér að brjóta
veldi Þorvaldar á bak aftur
þar í héraðinu og setti þar
ungan og röggsaman lögfræð-
ing í þeim tilgangi. Sýslu-
maður sat í Odda, en dómþing
hafði verið auglýst vissan
dag og átti fram að fara á
Hrútafelli, sem er talsvert fyr-
ir austan Þorvaldseyri. Um
morgúninn ríður sýslurhaður
um hlaðið á Þorvaldseyri og
er Þorvaldur þar fyrir til að
-----Suimudagur 22. janúar
taka á móti honum, býður
honum inn og taka þeir tal
saman, borða og fá sér aðra
hressingu. Um eftirmiðdaginn
varð að senda hraðbóða aúst-
ur að Hrútafelli og tilkynna
,að dómþingi yrði frestað. Sátu
þeir þann dag allan og langt
fram á nótt, „og gat ég ekki
að því gert, þó sýslumaður
hugsaði eins og ég upp irá
þvl,“ bætti gamli maðurinn
við.
Ég sagði hér að framan, að
Þorvaldur hefði átt marga ó-
vildarmenn. Til dæmis um það
er þessi saga: Það var í svo-
kölluðu þjófnaðarmálum þeirra
Austur-Eyfellinga, þegar hver
bóndinn á fætur öðrum sakaði
nágranna sinn um þjófnað, svo
að næstum enginn var undan-
skilinn • í hreppnum. Seinast
báru þeir á Þorvald, að hann
hefði stolið af reka, en hann
gat auðveldlega sannað sak-
leysi sitt. Páll Briem, síðar
. amtmaður, var þá sýslumaður
1961 — ÞJÓÐVILJENN — (7
í héraðinu. Dómþing var þá
sett á Þorvaldseyri og var Þor-
valdur dómvottur. Urðu bænd-
ur svo æstir útaf hrakförum
sinum, að t»eir höfðu samblast-
ur um að ráðast um nótt áð
þeim Þorvaldi og Páli. Ekki
var vitað hvort þeir ætluðu
sér að brenna bá inni, eða
kúga þá til að hætta mála-
rekstrinum. Sagt var að allir
fullorðnir karlmenn í hreppn-
um hefðu verið í þeim samtök-
um, en sumir þó nauðugir.
Einn þeirra varaoi Þorvalc]
við og gerði hann sínar ráð-
stafanir til varnar; annar fór
á 'íund prestsins, séra Kjart-
ans Einarssonar í Holti. Séra
Kjartan fór til fundar við
samsærismennina þar sem
þeir voru samankomnir á tún-
inu milli Rauðafells og Rauí-
arfells, og tókst honum að tala
um fyrir þeim og fékk þá ofan
af þessu ráðabruggi.
Eiríkur á Brúnum segir sína
Framhald á 10. síðu.
Brjóstmynd Ií.íkarðar Jónssonar af Björgvin
Guðmundssyni.
í minningu
'fjörepfisis 6uðmundssonar
tónskálds
Nú er til eilífðar stilltur þinn strengur,
stórláti, tónglaði drengur.
Þú höföaöir aldrei til meöalmanns kynna,
né mældir skref þín viö fótmál himia.
í snerrum áttir þú snarastan þáttinn
og snöfurlegasta andlitsdráttinn.
í gleöi og sorg varst þú heill — ekki hálfur,
og hafðir kjark til aö vera þú sjálfur.
Þótt svanurinn flugþreytti falli til jaröar,
þá ferst ekki hitt, sem mestu varöar: