Þjóðviljinn - 04.11.1962, Síða 6

T
g SÍÐA
ÞJOÐVILJINN
Sunnudagur 4. nóvember 1962
bókmenntir
Lifandi
manna land

Þar er kominn sérfræðingur
okkur í marxískri gagnrýni,
Jón Böðvarsson, og hefur þrjár
bækur eftir Þorstein frá Hamri
í vasanum.
Jóni sagðist svo frá þessum
bókum:
Það var gott hjá Ragnari í
Smára þegar hann gaf út bók
eftir Þorstein aðeins nítján ára
gamlan, Og menn hrukku við
þegar þeir lásu „f svörtum
kufli“, þessi ungi maður hafði
góð tök á máli, sýndi ágæta
hagmælsku; og það var greini-
legt að þama fór leitandi mað-
ur. Elzta kvæði bókarinnar hét
Davíð konungur, það hafði
Þorsteinn ort sextán ára gam-
all og sannaði því snemma á-
gæt tök sín á þjóðlegri skáld-
skaparerfð — enda var maður-
inn af slóðum Egils Skalla-
grímssonar.
Formið var sérstaklega marg-
breytilegt allt frá dróttkvæðu
til afneitunar á íslenzkum brag-
háttum. Og yrkisefnin — þau
eru rómantísk: náttúran, konur
og drykkjuskapur allskonar.
Það fór ekki mikið fyrir þjóð-
félaginu í þessum kvæðum, að
vísu ber á andúð á broddborg-
araskap, en slíka andúð hlýt-
ur hvert skáld hvort sem er
að hafa.
1960 kom svo nsesta bók
hans út, vönduð útgáfa og
faliega myndskreytt af Ástu
Sigurðardóttur. Hún heitir
„Tannfé handa nýjum heimi";
það er mjög táknrænt nafn.
Þetta var góð bók. Vinnubrögð
Þorsteins voru orðin miklu
markvissari en áður. Og hann
var farinn að veita umhverf-
inu meiri atygli en áður,
blessuðum þjóðfélagsöflunum.
Þetta kemur víða fram:
Hver eggjar mig lögeggjan
sverð mitt bíður hitað í
morgunroðanum
dans nomanna
á hindarheiði
dæmdir menn
knýja hesta sína sporum
og hleypa fyrir björg
sverð mitt bíður hitað í
morgunroðanum
og blánaður eggteinn
ok blánaðr annarr eggteinn-
inn.
1 þessu kvæði sjást líka vel
ýmis önnur einkenni skáldskap-
ar Þorsteins, hve nátengdur
hann er íslenzkum bókmennt-
um: hann tekur minni úr fom-
um verkum og notar þau á
ferskan hátt. Þetta kvæði er
fyrst í bálki, það næsta hljóð-
ar svo:
þúngur stormur sem þræðir
í skógi
þymóttan veg
kaldur stormur og kvikur af
rógi
ástin mín sofðu, ef eitthvað
skeður
ég er hér vopnaöur: mörg
eru veður
og undarleg.
Jón Böðvarsson
talar um Þorstein
frá Hamri
Þetta er nefnilega verulega
gott kvæði. Það — og ýmis
önnur leyfa okkur að kalla
þessa bók yfirlýsingu um af-
stöðu. Samt er eins og skáldið
sé enn að átta sig. Það þekkir
stað sinn, en hefur ekki enn
búizt til atlögu — ef við leyf-
um okkur verulega hátíðuegt
orðalag.
Síðasta bók Þorsteins kom
svo út nú í ár. Hún heitir „Lif-
andi manna land“. Og hann
er tuttugu og þriggja ára þeg-
ar hann semur hana.
Þessi bók er líkust höfundi
sínum. Hún er hógvær en heil-
steypt. Hún hefur boðskap að
flytja: gamlan sannleik sem
sagður er á nýjan hátt. Yfir
henni er mikil alvara. Það er
svo með þessa bók, að það er
ekki auðvelt að taka úr henni
eitt og eitt ljóð og stilla upp,
ef við gerum það, þola þau
ekki samjöfnuð við beztu Ijóð-
in í „Tannfé handa nýjum
heimi". Þessa bók verður miklu
frekar að lesa sem heild. Og
mér finnst í raun og veru
gagnslítið að skrifa mikið um
bana, en þeim mun hollara að
lesa vandlega. Svo er líka ann-
að sem verður að taka fram:
Þorsteinn frá Hamri
Þorsteinn glímir í þessari bók
við miklu stærri viðfangsefni
en áður, og viðfangsefnin
stækka hann þótt hann sé ekki
búinn að ná á þeim jafnföst-
um tökum og á yrkisefnum sem
skáld fást oftar við gera
ekki eins miklar kröfur til
þeirra.
1 þessari síðustu ljóðabók
sinni glímir Þorsteinn við mik-
i! efni: stöðu mannsins í heim-
inum. Það munar um minna.
Og hann ræðst að þessu verk-
efni með festu og öryggi. Hann
hefur tekið afstöðu, þekkir
meinsemdimar og nefnir þær
réttum nöfnum, afdráttarlaust.
Hann yrkir um þá sem orðið
hafa ranglætinu að bráð: eitt
bezta kvæði bókarimíar „Blóð
krefur þig dansari" er um
Lúmúmba. Hann yrkir líka
um íslenzkar hliðstæður: stutt
og magnað kvæði um Valtý á
grænni treyju. 1 „Lofsaung“ telur
hann tímabært að menn taki að
kryfja fallegu orðin sín — frið-
ur, kristni, feðramold, lýðræði
— og þá muni þeir engjast við
þann sannleika hve hræðilega
þau orð hafa verið misnotuð.
En sem sagt: löng eða stutt
upptalning segir lítið, þessi
bók verður að lesast sem heild.
Mér finnst Þorsteinn hafa
sérstöðu meðal ungra íslenzkra
skálda. Ég vil alls ekki halda
því fram, að önnur skáld lesi
lítið eði vinni illa. En Þor-
steinn er óvenju vel að sér í
íslenzkum bókmenntum og
hann kann ágætlega að not-
færa sér það bezta úr þeim
án þess að gera sig sekan um
misnotkun. Og hann tekur
starf sitt óvenju alvarlega, það
starf að vera skáld. Lítum á
þessar þrjár bækur — allar
hafa þær sitt andlit, og allar
eru þær vottur um framfarir.
Réttur tröppugangur til auk-
ins þroska. Og hugsaðu þér
annað eins: að vera fæddur
1939 og búinn að koma svona
miklu í verk .... (á.b.).
Sálfræöi undir
haustiö
Ætsin. -V',;
Stefán Júlíusson:
SUMARAUKI
Almenna Bókafélagið 1962.
Áli Eyberg rithöfundur
„frægur og leyndardómsfullur"
kemur á æskuslóðir eftir langa
útivist. Þar hittir hann Hildi,
sautján ára Reykjavíkurstelpu,
hressilega og glannalega í orð-
um. Höfundur byrjar strax að
undirbúa lesanda undir það að
eitthvað gerist milli þessa rit-
höfundar á fimmtugsaldri og
Hildar, minnir hvað eftir ann-
að á líkama stúlkunnar í ná-
' ist Ála. Þar að auki kemur
að fljótt á daginn, að stúlkan
” dóttir æskuástar Ála. Móð-
Hildar (heitir einnig Hildur)
ifði gerzt hcnum fráhverf og
ilnaðarstund þeirra var með
;m ósköpum að hann reyndi
taka hana með valdi. Það
kst þó ekki. Eftir þennan at-
irð gat Áli ekki lengur unað
sima „hann hafði saurgað líf
jitt í þessum dal“. Hugsun-
p um þessa æskuást og leiðin-
'eg.endalok hennar fylgja rit-
'öfundinum síðan og sú marg-
\ 'slega lífsreynsla sem hann á
að hafa aflað sér fær þar engu
um þokað.
Magnús, móðurbróðir Hildai
og fomvinur Ála er góðviljað-
ur maður og talar eins og
nokkurskonar fomíslendingur.
Hann sér að það dregur til
tíðinda og reynir að vara Ála
við. Áli vill engu lofa, hann
vill ekki eldast, og Hildur er
sú æska sem réttir honum örv-
andi hönd og allt það:
„Kannski er Hildur tákn end-
urláusnar fyrir mig.“
Að lokum tekur stúlkan af
skarið: hún kemur til Ála, seg-
ist vilja verða kona og ætla
að sofa hjá honum í nótt: „Ég
kann ekki neitt en þú átt að
kenna mér“. Eftir þessa nótt
var Áli „ungur og nýr“, móð-
ir Hildar hafði rekið hann í
útlegð rcv/ nokkrum hætti en
nú var allt breytt: „dalurinn
hafði tekið hann í sátt, hann
var kominn heim“.
Brátt sækja samt á rithöf-
undinn þungir þankar: hvað
verður um hann og stúlkuna?
Hann veit það ekki. Þar að
auki kemur nú móðir Hildar
til skjalanna og veit allt af
kvenlegu innsæi. Þau Áli eiga
langf tal; þar kemur m.a. á
daginn að Hildi eldri hefur
aUtaf þótt vænt um Ála, og
Stefán Júlíusson.
þegar hún hefur hatað hann
vegna nauðgunartilraunarinnar
þá veit hún ekki hvort hún
hataði hann „vegna verknað-
arins eða vegna þess að þú
hættir í miðjum klíðum“. Og
líklega hefði hún háttað hjá
honum nú hefði Hildur yngri
ekki komið til skjalanna. Þetta
er mikið grín.
Að lokum fara þau Áli r
Hildur yngri hvort öðru
fórn að skilja.
Það er máske syndsar- ’
Framhald á 8
Dagsláfta drotfins - Frjósa mur jarðvegur
- Skáldsagan og myndiin: Þ að er verið að
f
deyfa broddana - Farsœl málalok
Tónabíó er að sýna kvik-
myndina „Dagslátta drottins",
sem byggð er á sögu eftir
Caldwell.
Það kemur oft fyrir að
amerískir rithöfundar og
kvikmyndamenn leita fanga í
Suðurríkjunum. I þessum
héruðum hefur verið lifað
einkennilegu lífi, fullu af
miklum andstæðum, ólíkind-
um og ósköpum: auður og
örbirgð, kynþáttahatur, fá-
fræði, trúarofstæki, hnignun
gamalla búnaðarhátta og
Tökum til dæmis söguna af
Will Thompson. Við munum
að borgin er dauð því spuna-
verksmiðjunum hefur veirð
lokað. í myndinni talar Will
um líf verksmiðjunnar, um
stúlkur verksmiðjunnar, um
það að hann þurfi að setja
strauminn á til að allt verði
lifandi aftur. Þessar ræður
hans eru illa útskýrðar. Það
er hætt við að ýmsum á-
horfendum finnist þetta vera
hálfgerð meinloka hjá Will.
Bókin gefur hinsvegar allt
Ty Ty gullleitarmaður og Griselda tcngdadóttir hans í kvik-
myndinni. — „Syndugt karlhross og persónulegur guðspek-
ingur“. — Stúlkan „alltof falleg fyrir alla þessa karlmenn
sem eru í heiminum“.
framsókn hinna óskiljanlegu,
ópersónulegu og almáttugu
peninga. Af þessum jarðvegi
spretta undarlegir kvistir,
miklar meinlokur og míklar
ástríður; allt er þetta líf ríkt
og grózkumikið. Og þegar
settlegt borgaralegt líf er bú-
ið að hefla menn til og
hella úr þeim verulegum and-
legum tilþrifum, þá er þeim
boðið að horfa upp á fólk sem
elskar og hatar af dæmafá-
um krafti, fólk sem getur af-
máð sjálft sig í auðmýkt en
einnig drepið óvini sína um-
hugsunarlaust. Þetta geta
menn virt fyrir sér og bætt
sér á þann hátt upp bragð-
leysi eigin lífs.
II
Það var einkennileg saga
sem Caldwell setti saman um
Ty Ty gamla, syndugt karl-
hross og persónulegan guð-
speking sem gróf eftir gulli í
fimmtán ár og fann aldrei
neitt. Um moðhausana syni
hans, Shaw og Buck, um konu
Bucks, Griseldu sem var allt-
of falleg fyrir alla þessa
karlmenn sem eru í heimin-
um, og um Will Thompson,
tengdason Ty Ty sem þekkti
leyndarmál lífsins og átti því
allar konur svo og vilja sam-
verkamanna sinna. Ty Ty vildi
frið við alla menn, en gull-
þorstinn — í samstarfi við
holdlegan þorsta — braut
niður hann og hans fólk.
Þetta var hláleg saga og ger-
sneydd tilfinningasemi. En í
henni var brugðið upp ýms-
um myndum hnignunar og ó-
sigurs og í raun og veru var
þetta allt mikill harmleikur.
III
Kvikmyndin „Dagslátta
U-ottins" er um margt ólík
káldsögunni. Mismunurinn er
njög eins eðlis: í myndinni
r verið að deyfa þá brodda
1 verkinu sem geta stungið.
aðrar upplýsingar. Verk-
smiðjan hefur ekki stöðvazt
af sjálfri sér: það er verk-
fall í borginni. Kaupið hafði
verið lækkað og þá gerðu
menn verkfall. Will segir:
„Andskotinn eigi. það, að ég
fari að vinna níu tíma á. dag
fyrir dal og tíu þegar þess-
ir ríku tíkarsynir sem eiga
verksmiðju þjóta um allan
dal á 5000 dala bílum". Þetta
sagði Will því hann er ekki
aðeins drukkinn eða sterkur
í ástum. Og það er líka vegna
þess að hann er drepinn —
án hans var auðveldara að
svelta mannskapinn til hlýðni,
einsog þegar hafði verið gert
í næstu borgum.
Á þetta er ekki minnzt.
Það gæti rifjað upp viss
vandamál. Annað er líka
einkennandi fyrir afstöðu höf-
unda myndarinnar. 1 sögunni
er gert íjölmennt áhlaup á
verksmiðjuna þótt þar sé
fjöldi vopnaðra varða; menn
ætla að hefja vinnu hvað sem
hver segir. En £ myndinni
fer Will einn inn. Það er víst
ekki álitið hollt að bíógest-
ir sjái að menn geti verið
samtaka.
IV
Svo hefur þessi frægi happy
end verið prjónaður aftan við
söguna.
Bókin gefur ekki neina von.
Will var drepinn. Buck hef-
ur drepið bróður sinn Jim
Leslie, sem kom til að kaupa
Griseldu eftir að Will féll frá.
Buck er farinn eitthvað með
byssuna sem varð Jim að
bana og kemur sjálfsagt
aldrei aftur. Ty Ty finnst
sorglegt að börn hans þekkja
ekki Guð inni í sér, en hann
heldur samt áfram að grafa
eftir gulli; þar lýkur sögunni.
að , hann er enn einu sinni
kominn ofaní holu og veltir
því fyrír sér hvenær Shaw
komi til að hjálpa sér að
grafa.
1 myndinni er þetta allt
öðru vísi. Jim Leslie er sleppt
á brott eftir talsverð slags-
mál. Ty Ty talar við guð sinn
og endurfæðist: hann skil-
ur nú að þetta gullæði er
eftirsókn eftir vindi. Hann og
synir hans moka ofan í hol-
umar og plægja landið. Will
Thompson er gleymdur
þau Buck og Griselda lifa
bersýnilega í sátt og sam-
lyndi. Plútó er orðinn sheriff
og ætlar sér heldur en ekki
að giftast trippinu henm
elsku Jill.
V
Þannig meðferð hefur saga
Caldwells hlotið .
Ekki svo að skilja að kwik-
myndin sé afskaplega slæm.
Nei, alls ekki. Þetta er
skemmtileg mynd og langt
fyrir ofan meðallag amer-
fskra kvi .mynda. V:ð trúum
þessum furðulegu amerísku
sunnlendingum í myndinni,
ýmislegt hefur varðveitzt af
lirossalegum húmor Caldwells,
ieikurinn er yfirleitt góður,
höfundar myndarinnar kunna
að skapa andrúmsloft. En ein-
mitt margir ágætir eiginleik-
ar þessarar myndar mæla
sterklega með því, að talað
sé um þau svik sem höfð
voru í frammi við gerð henn-
ar.
Það var ekki aðeins kippt
út úr myndinni eða deyft aUt
það sem gæti beinlínis beint
huganum að þjóðfélagsvanda-
málum. Hinar óbeinu afleið-
ingar þessara vandamála —
hinn mannlegi harmleikur —
var líka klipptur, styttur —
og aftan við hnýtt sáttum og
1 ‘áámlyndi (með aðstoð drott-
ins.).
Þeir sem gera slíka hluti
virðast vera þeirrar skoðunar
að fólk hafi ekkert gott af
að fá umhugsunarefni
í kvikmyndahúsi. Á meðan á
myndinni stendur má að vísu
hræra tölvert í taugakerfi
áhorfenda, gera þá æsta,
spennta, reiða, — en við
leikslok er reynt að loka
þessar hræringar inni. Hæfi-
lega farsæl endalok sætta
áhorfandann við allt og alla,
það sem hann sá á tjaldinu
fékk sína lausn á tjaldinu
og svo þarf ekki meira um
það að hugsa.
VI.
Líklegt er að þeir kaup-
menn sem gera kvikmyndir
segi.: fólk vill hafa þetta
svona, það vill ekki að bók
eða mynd „fari illa“. Þessi
veikleiki manna gæti verið
efni í langan pistil, en að
sinni skulum við láta okkur
nægja að segja: gott og vel —
menn hafa alltaf næga mögu-
leika til þess að skemmta
sér, slappa af eins og sagt er.
Það er allt yfirfullt af bók-
um og kvikmyndum sem
gera ekki tilkall til annars
en að vera skemmtanaiðnað-
ur. En það er fjandi hart
þegar lögmál skemmtánaiðn-
aðarins færir svo út kyiarnar
að billegum lausnum hans
á mannlegum vandimálum
er troðið upp á sæmileg
listaverk.
Hér erum við að tala um
einn af sjúkdómum amer-
kanismans. Leiðinlegan og
hættulegan sjúkdóm .
Listin hörfar undan iðnað-
inum. Menn lesa og sjá
minna og minna af verkum
sem skipta máli, koma við
msnn. : Á.B.

i