Þjóðviljinn - 15.11.1962, Síða 7

V\\\\\Y\\\\\\\\WVl\\\\VVA\\\V\A\WVW\\\\\\\\\\\\\A\\A\/W\\\\\\\\\\\\\A\\\\\\\\\\\Y\\\\\\WWV\\\\\\\\\\VY\\\\\\\\\\VY\Y\\\\\\\\VV\VVV\\\\WV\WV\\\WVV\\\\\\\^^
Fiíttmtudagur 15. tvówmber 1962
ÞJÓÐVILJINN
SÍÐA 7
»MW»WW*WW\W»*WMMWW*M<MWM»WVWWWMW\WWMM»vmWW<»WWWV^MVWVWH\WWAWMWVV>MMVWWWV\\MWV'WWWWWWW.VVWWWvmWVWVtWWWWWVWVWVW<WWWVVWWWMM»
• Framkva?mdamaðurinn
og menningarfrömuðurinn
Þorlákur Ó. Johnson
markaði víða spor í ís-
lenzku þjóðlífi uppúr
miðri síðustu öld. Hann
var tímamótamaður í
verzlunarsögu íslands,
benti fyrstur manna á
þörf verkamanna og c’"
manna fyrir félagssan-
efndí til menningarstarf-
semi og skemmtana fyrir
álmenning í Reykjavík,
gerðist frumkvöðull mennt-
unar og réttinda kvenna
svo fátt eitt sé nefnt.
• Nú hefur Lúðvík Kristj •
ánsson sagnaritari tekið
sér fyrir hendur að rita
sögu Þorláks og er fyrra
bindi hennar komið út á
forlagi Skuggsjár. Nefn-
ist bókin Úr heimsborg í
Grjótaþorp. Hér birtist
hluti af kafla úr bókinni,
þar sem segir frá viðleitn:
Þorláks til að koma á fót
menningar- og fræðslu-
stofnun fyrir reykvískan
almenning. Neðanmáls-
greinum er sleppt.
Hvar er félag sjó-
manna og verka-
manna . . . ?“
Þegar Þorlákur settist að i
Reykjavík, voru þar starfandi
fimm félög. Islenzkt stúdenta-
félag var þá tveggja ára, en
„tilgangur þess var að eíla
samheldni og framfarahug
milli námsmanna". Skot-
mannafélag Reykjavíkur var
þá nokkurra ára gamalt. t>að
var mestmegnis í höndum
kaupmanna og þótti hafa
danskan blæ, en ekki var
kaupmönnum einum um
kennt. „heldur smáborgararig
og smámetnaði." Þá var
glímufélag, er starfaö hafði
í nokkur ár, og loks tvö söng-
félög. Annað var meðal hand-
iðnaðarmanna undir forustu
Jónasar Helgasonar. en í hinu
voru aðallega námsmenn og
helztu stúlkur bæjarins. og
því stjórnaði cand. med. Ein-
ar Guðjohnsen. sonur Péturs
organleikara.
Þorláki þótti menningar-
auki að öllum þessum félög-
um, en þar var ekki rúm fyr-
ir alla Reykvíkinga og því
spurði hann: Hvar er félag
sjómanna og verkamanna?
Enginn vissi til þess. að
nokkru sinni hefði verið
imprað á þeirri nauðsyn. að
sjómenn og verkamenn ættu
sér griðland. þar sem þeir
gætu komið saman til
skemmtilegra dægrastyttinga
og því síður. að þeim veittist
kostur á að nota tómstund-
irnar til gagnlegs náms. Þegar
haustaði og skúturnar voru
hættar veiðum og kaupafólkið
komið heim að norðan og
austan. fylltist Fischerverzl-
un og aðrar búðir af karl-
mönnum, sem héngu bar dag-
langt, skruppu rétt heim i
mat og kaffi. Sumir litu löng-
unaraugum til lekabyttunnar
( von um. að beim yrði gefið
eitt staup. ein fingurbjörg
eins og Þorlákur hafði orðað
bað. Hann hafði haft spumir
af búðarstöðum Reykvfkinga.
en nú kynntist hann beim af
eigin raun. og honum ofbauð
að sjá unga og vaska menn
drepa tímar.n aðgerðarleysi.
ráfa úr einni búðinni í c ra.
bera slúður á milli og við-
hafa liótt og ruddafengið „rð-
bragð. Þorlákur bekkti boð-
orð Bretans. aö tíminn væri
oeningar. og hann bekkti
iafnframt. að iðiuleysi bauð
heim ýmiss konar spillingu
og rotnum hugsunarhætti.
Síðustu daga október 1875
gat að líta víðs vegar í bæn-
um stórar auglýsingar, þar
sem tilkynnt var stofnun fé-
lags eða klúbbs fyrir sjómenn
og verkamenn í Reykjavík, og
í því skyni væri stefnt til
kvöldfundar 3. nóvember í
stóra salnum í Glasgow,
stærsta samkomusal bæjarins.
Hann rúmaði 200 manns í
sæti, en hálfu fleiri gátu stað-
ið. Hið fyrirhugaða kvðld var
salurinn fullskipaður, og var
hann prýddur fánum og
skjaldarmerkjum og vel upp-
lýstur. Ámi Thorsteinsson
landfógeti hafði orð fyrir
fundarboðendum „og skýrði
frá hugmynd hins tilætlaða
félags, en hún væri sú. að
veita hinni fjölmennu stétt
sjómanna í Reykjavík sam-
eiginlegan hollan griðastað til
menntunar og endurnæringar,
þcgar þeir væru í landi og
annars hefðu lítinn þarflegan
starfa með höndum". Hann
kvað staðinn fenginn, en það
væri salur þessi hinn mikli,
er menn væru saman komnir
í. Einnig hefðu nokkrir menn
af sjálfsdáðum og endur-
gjaldslaust komið sér saman
um að stjóma félaginu fyrst
um sinn til reynslu og. mundu
lagareglur þegar verða upp-
lesnar til samþykktar þeim,
sem vildu skrifa undir þær
nöfn sín og um leið ganga
í félagið. Landfógetinn lýsti
því næst yfir, að félagið væri
„sett“ og sjómenn og verka-
menn. sem í það vildu ganga,
boðnir velkomnir. Matthías
Jochumsson flutti þvi næst
ræðu þess efnis, að hvetja
menn til framfara og meiri
félagsskapar. Þorlákur skýrði
síðan „stutt og ljóslega frá
uppruna, eðli og ágæti slíkra
félaga (klúbba) á Englandi"
Egill Egils kaupmaður, eig-
andi Glasgow, las að lokum
upp lög félagsins, „og gat þess
jafnframt, að innan skamms
skyldi verða auglýst, hvenær
salurinn yrði fullbúinn til af-
nota". Söngflokkur Jónasar
Helgasonar söng nokkur is-
lenzk þjóðlög fyrir og eftir
ræðurnar. —> „Að ræðum
þessum öllum gerðu menn
hinn bezta róm", og jafn-
skjótt og lögin höfðu verið
lesin upp, „rituðu milli 60 og
70 manns nöfn undir þau sem
félagar". Engir aðrir en fund-
arboðendur töluðu á stofn-
fundinum. . .
Benedikt Gröndal skáld var kenn-
ari í Sjómannaklúbbnum, orti
fyrir Þorlák og flutti fyrirlestur
á vegum hans.
Mntthías Joehumsson skáld, mágur
Þorláks var kennari i Sjómanna-
klúbbnum og aðalprédikari.
Þorlákur Ó. Jóhnson. Myndin er
tekin i Glasgow, liklega um 186”
þegar hann hélt heim til Islands.
SJOMANHA
KLÚBBURINN
Efling sjálfs-
menntunar
vera sem þokkalegastir og
siðprúðastir, þegar þeir eru
inni í lestrarsalnum, bæði
sjálfra þeirra vegna og svo
til þess að gefa öðrum gott
eftirdæmi. — Sérhverjum fé-
lagsmanni er heimilt að taka
með sér kunningja sinn úr
fjarltegum héröðum, ef svo
bæri undir, eitt kvöld í senn,
en ef fleiri kvöld eru, þá
borgi aðkomumaður vikutil-
lag. — Stjórnendur klúbbsins
skulu, að svo miklu leyti sem
þeim er mögulegt, sjá um. að
eitt kvöld í viku verði haldn-
ir fyrirlestrar eða upplestrar
um ýmis þarfleg og skemmti-
leg efni, t.d. í fornsögum
landsins eða veraldarsögunni.
eða eitthvað það. sem efla má
hina andlegu og líkamlegu
framför landsmanna yfir höf-
uðið. — Á sunnudagskvóld-
um skulu stjómendur klúbbs-
um svo lengi sem húsrúm fé-
lagsins leyfir.
öll þau fyrirheit í lögum
Sjómannaklúbbsins, sem nú
hafa verið rakin, voru efnd
og meira en það, því einnig
var tekin upr kennsla á veg-
um hans fyrir sjómenn og
vérkamenn og - efnt' til dans-
skemmtana. Ekki fer á milli
mála, að Þorlákur Ö. John-
son var frumkvöðull þess
merkilega menningarfyrir-
bæris í höfuðstaðnum, þar tek-
ur Matthías Jochumson af öii
tvímæli: „Hann (þ.e. Þorlák-
ur) átti hugmyndina um
klúbbinn." En það var ekki
einungis að hugmyndin væri
Þorláks, heldur átti hann
mestan þátt í að koma henni
í framkvæmd, og meðan Sjó-
mannaklúbburinn var og hét,
var Þorlákur lífið og sálin í
honum.
þetta: „Vinur þoka þér upp
betur." Þetta setur þó ofur-
dugunarlega dálítinn eld-
neista f okkar blessaða pop-
ulus“ . . .
Þegar starfsemi klúbbsins er
komin í fast horf. getur
Matthías þess i bréfi rituðu 2.
febr. 1876, að við kvöld-
söngva. böll og stærri fyrir-
lestra séu stundum 500
manns, og bætir síðan við:
„Ræður mínar þar hafa lík-
lega vakið einhver frækom.
— Guð veit það. en töluvert
er af þeim gjört. enda hef ég
ásett mér að gefa þær út
seinna f vetur eða vor Verst
er hér deyfðin, ekki til
skemmtunar né heldur út á
sjóinn. heldur andleg og mór-
ölsk deyfð og þroskaleysi til
að taka verulegum framför-
um. En seigir eru hér marsir
og gull er víða görmum fal-
Sjóman naklií bburinn.
. kveldiö J>ann verðtt^

/ * ^ 'y'
Salurinn vcröur opiwm kl. 5£

AUir Félagar réría að .sýna aÖgöngu-Icort sla riS inngsuiginn.
/r.r’
•SgöngiuniSa fyrir 25 aura i klúibsalnum í Glasgow kl. 4—5 petfa kveld.
Utaufélagsraoim gefa keypt

Samkvæmt 1. grein skal
klútbfélag þetta „nefnast
Sjómannaklúbburinn, og er
aðal augnamið hans að efla
siálfsmenntun og fagran fé-
lagsanda hjá sjómönnum oa
verkamönnum, hvort heldur
þeir eru utan bæjar eða inn-
an“. Allir gátu orðið klú'ob-
félagar gegn því að greiða
eina krónu i inngangseyri og
10 aura á hverju laugardags-
kvöldi. Einnig gátu menn
orðið heiðursfélagar með því
að greiða 5 krónur á ári eða
meira. En nú er að athuga
með hvaða hætti klúbbstjórn-
in hugðist ná þeim tilgí.ngi. Höfuðskáldin Matthías, Steingrímur og Gröndal kenndu og skemmtu i
sem um getur í fvrstu erein Sjómannaklúbbnum. Þessi tilkynning greinir frá upplestri Matthíasar á
laganna „Útílegumönnum“ hans.
I lestrarsai kiúbbsins \ -rð-
ur séð um, að jafnan séu til
öll þægindi. sem föng eru á.
svo sem borð og bekkir. hiti
og Ijós. sömuleiðis bækur og
blöð. skóktöfl. kotrur. millur
o.fl. Þar verður og umsjónrr-
maður iafnan til staðar. Sum
leggur fram og hirðir pá
muni félagsins. sem um er
beðið í hvert skipti. — Lestr-
arsaiur klúbbsins skal vera
opinn fvrir alla félagsmenn
frá kl. 4 e.m. til kl. 10. ó
má út af þessu bregða rið
sérstök tækifæri eftir sam-
komulagi við stjómendur. —
Enginn félagsmaður má koma
inn í lestrorsalinn drukkinn
eða hafa vín með sér og
drekka þar. Ekki má hafa
neina háreysti eða ósiðsam-
legt tal inni i salnum. ekki
heldur mega menn koma þar
inn óþrifalega til fara. Menn
eru vinsamlega beðnir að
ins, að svo miklu leyti sem
þeim er unnt, hafa fyrirlestra
eða ræður andlegs efnis. -an
geta vakið menn til alvar-
legrar umhugsunar Er bá
hverjum félagsmanni leyfilegt
að hafa einn kvenmann með
sér svo lengi sem húsrúm
leyfir. Við slík tækifæri vildu
stjórnendur klúbbsins helzt
geta lótið lestrarsalinn vera
opinn fyrir öllum. hvort held-
ur þeir væru félagsmenn eða
ekki. en ef klúbburinn er vel
sóttur. verða beir að láta fé-
lagsmenn og þeirra fólk
ganga fyrir. — Þegar svo bar
við. að fyrirlestrar eða eitt-
hvað annað sérstakt fram fer
í Klúbbnum. verður bað „ug-
lýst deginum áður í bænum.
og verða þá aðgöngukort ..,eð
ákveðnu verði eftir kringum-
stæðum seld utanfélagsmönn-
„Svona á tíðarandinn
að taka framförum“
Matthías Jochumsson ritar
Jóni Sigurðssyni 4. des. 1875
og segir þar meðal annars:
„Hér er byrjaður Sjómanna-
klúbbur. Ég og mágur höf n
bar nú nýmóðins ,.fútt“ ,.nn-
ars vona ég. að það geti orðið
til góðs fvrir okkar peysu-
skap. Mágur minn er b. )i
frískur. duglegur kennari og
ástúðlegasti félagi í lífinu." Um
svipað leyti ræðir Matth.
við séra Jón Biamason um
Sjómannaklúbbinn og segir:
„Það eru lecturur gefnar e!m’
sinni i viku Ég hef prédikað
bar „liberal views“ 2 sinnum
og er feteraður mjög. „Hvað
vantar oss?“ var texti minn
í fyrra sinn. en í seinna sinn
ið“ Ekki varð af þvi, að ræð-
ur Matthíasar kæmu út. þvi
að hann fékk engan út *-
anda að beim. Enn er að geta
ummæla Matthíasar í bréfi
19. febr. 1876. bar sem hann
víkur að ræðuflutningi sínum
í Sjómannaklúbbnum: „Á
morgun messa ég bar. tromf-
andi á móti fi . . . og Rvíkur
geistlegheit og broddborgur-
um, sem hata mig náttúrlega
og misskilja. — eða af bvi
beir misskilia."
Hafði ..hvorki Hmo
köliun“
Þótt stofnendur Siómanna-
klúbbsins hefðu með starf-
semi sinni begar unnið hylli
alþýðunnar í Reykjavík
fannst bó ýmsum brnddburg-
urum lítið koma til þessa
brölts og ekki örgrannt, að
sumir heiðursfélagar klúbbr-
ins úr menntastétt vildu
hliðra sér hjá að flytja þar
erindi eða aðstoða við kvöld-
söngva. Þegar stjóm klúbbsins
var í upphafi að þreifa fyr-
ir sér um liðsmenn til að
starfa í þágu hans, ritaði hún
Sigurði Melsteð forstöðu-
manni Prestaskólans og mælt-
ist til þess, að hann „styrkti
þetta góða fyrirtæki" með þvi
fyrst og fremst að prédika
sjálfur ásamt meðkennurum
sínum og ennfremur, að hann
hvetti lærisveina sína til að
æfa sig að prédika þar. Þessu
bréfi anzar Sigurður ekki,
fyrr en hann hafði fengið
annað með beiðni um skrif-
legt svar. Og svarið var á þá
leið: „að hann fyrir sitt leyti
hefði hvorki tíma né köllun
til prédika í Sjómanna-
klúbbnum og sama svar gæfu
meðkennendur“. Það spurðist,
að Melsteð hefði ekki lagt
bréf klúbbsstjómarinnar fyr-
ir lærisveina sína. og fer einn
úr stjórninni þessum orðum
um afstöðu lektorsins: „Má
með sanni segja, að þetta sé
næsta undarleg aðferð af
herra lektomum, sem for-
stöðumanni Prestaskólans og
æðsta kennara prestsefnanna.
Hann þykist enga köllun
finna hjó sér til að prédika
guðsorð. þar sem allt fer
fram með hinni mestu reglu
og siðsemi. fullkomlega eins
og í dómkirkjunni sjálfri.“ . .
(Síðan er rakin afstaða
séra Helga Hálfdánarsonar,
samkennara Sigurðar við
Prestaskólann, Hallgríms
Sveinssonar dómkirkjuprests
og Péturs Péturssonar bisk-
ups. sem allir áttu sammerkt
í að beir vildu engin afskipti
hafa af starfi Sjómanna-
klúbbsins).
„Fyrir ofurlítið æðri
og hreinni og háleit-
ari framtíð“
Kvöldsöngvar Sjómanna-
klúbbsins voru að vísu ekki
nema einn þáttur í starfi
hans, en þeir urðu þó til að
skapa nokkum storm um
hann og gára lognsævi bæjar-
lífsins. Sá var kostur við það.
að áhugi manna á athöfnum
Sjómannaklúbbsins varð
meiri en ella hefði orðið. en
hins vegar varð hann jafn-
framt liðsemd ýmissa forystu-
manna bæjarins. Fríhyggju-
menn í trúmálum með séra
Matthias Jochumsson í far-
arbroddi flvtia þar boðskap
sinn. Það er eftirtektarvert.
að séra Lárus Halldórsson. er
varð fyrsti frfkirkiunrestur
hér á landi byrjaði prédikun-
arstarf sitt i Siómanna-
klúbbnum og er bá enn nem-
andi í Prestaskólanum. Lárus
prédikaði eitt sirin á gamlárs-
kvöld í Glasgow. „Aldrei held
ég. að ég hafi hevrt iafn .al-
lega ræðu.“ segir Guðrún
B'vre'i’iH-rA Hpf?ar H.'.v, IHngU
Framhald 4 8 siðu.
AAAAAAAAAAAAVVA-V\\VAAAA\V\AA\VAAAVVAAA'VVAAAVV\VA\VVA\\V\AA\\\A\\\\A\\\\\\\\\VA\\\VV\\\\\\\\\A\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\\A\\\\\\\\\\\\\\\\\VV\\\\\\\\A\\\AA\\V\\AV\\\\\VVAVVAAVVVAVV\VAAA\AAV\VWVV\VVV\V\AV\VAAVIA\AVV,\\\A\V\\V\A'\'\V\\AA.VVVVVVVVVAVVV
V
l
AWV\\WV\WYW\W\\\WVWVVWWV\WVYYY\\WVWY/VWVWY\WVW\WVW\W\WVYWWWVWVWVWVWW\WVWVW\WVW\/V\WVWWV\\\\WVWV\\\YWVWWV