Þjóðviljinn - 25.06.1967, Blaðsíða 3

Sunnudagur 25. júni 1967 — ÞJÖÐVISLJINN — SlÐA J
ÍSLENZKI
HAFNAR-
STÚDENTINN
EFTIR SVERRI KRISTJANSSON
essa júnídaga eru liðin rétt þrjátíu ár síðan ég var staddur
á íundi í Félagi íslenzkra stúdenta í Kaupmannahöfn. Það
var held ég ekki venja að halda fundi svo seint á vori, er margir
landar voru farnir heim^ en þó var í þetta skipti margt um mann-
inn og ekki að ástæðulausu. Því að þennan fund sat sá maður, er
bar ljóma löngu liðins Hafnarlífs íslenzkra stúdenta: Árni Páls-
son prófessor. Fundir okkar voru ekki beinlínis til þess fallnir
að skerpa minni manna og ég hef nú að mestu gleymt því, sem
Ámi Pálsson mælti á þessum gleðifundi, en ein setning festist
í huga mér. Ámi sagði: Hvergi hefur fsland verið elskað heitar
en í Kaupmannahöfn og í Kanada.
Ekki veit ég hvenær ættjarðarástin kviknaði fyrst í -brjósti
íslenzks manns. Kannski er hún jafngömul ritun Njálu. Höfund-
ur Njálssögu segir fná fslendingi, sem barðist á írlandi í Brjáns-
bardaga og vildi ekki flýja sem aðrir menn, en settist niður
og batt skóþveng sinn „því að eg tek ekki heim í kveld, þar sem
eg g heima út á íslandi“. Á erlendri grund mun íslendingurinn
fyrst hafa kennt þess trega, sem er svo ríkur í íslenzkri ætt-
jarðarást. Söguleg atvik ollu því, að steinlögð stræti Kaupmanna-
hafnar urðu sú erlenda grund, þar sem flestir íslendingar er
utan fóru, slitu skóm sínum. Um aldir var Kaupmannahöfn
Háskólabyggingin i hjarta borgarinnar, gegnt Frúarkirkju.
höfuðstaður okkar, en sér í lagi var hún fóstra íslenzkra stúd-
enta, þeirra er áttu kost á að njóta annars og meira en heima-
gerðrar menntunar í innlendum skólum.
☆ ☆ ☆
¥ hinu merka mannfræðiriti Bjarna Jónssonar frá Unnarholti:
fslenzkir Hafnarstúdentar, sem gefið var út fyrir nærri tuttugu
árum, eru skráðar ævir allra þeirra fslendinga, sem innritazt
hafa í Kaupmannahafnarháskóla frá upphafi og fram á árið 1944.
Sá fyrsti mun hafa innritazt um 1538. í réttar fjórar aldir frá
því um siðbót og fram á fullveldisár íslands hafa 1252 íslenzkir
stúdentar verið skráðir háskólaborgarar í Kaupmannahöfn. Ekki
veit ég hve margir hafa bætzt í þennan hóp síðan, en þeir munu
ekk; fáir. Að meðaltali hafa því ríflega 300 íslenzkir stúdentar
á hverri öld verið viðloðandi Kaupmannahafnarháskóla að ein-
hverju leyti og notið evrópskrar menntunar, sem allajafna var
engu síðri þar en sú, sem kostur var á við sambærileg mennta-
setur annars staðar í álfunni. Það þarf ekki annað en hug-
leiða þessar staðreyndir nokkra stund til að skilja í hve mikilli
þakkarskuld íslenzka þjóðin sténdur vi'ð Kaupmannahöfn og
þann skóla, sem ágætastur hefur orðið í sögu borgarinnar.
Kaupmannahafnarháskóli er sprottinn upp í kaþólskum sið,
stofnaður með leyfi páfans árið 1478, þótt ekki tæki hann til
starfa fyrr en ári síðar. En vegur hans hófst ekki að marki
fyrr en eftir siðaskiptin, er honum var gefin ný skipulagsskrá.
sem sniðin var eftir tilhögun háskólans í Wittenberg, höfuðvígi
lúterskunnar í Þýzkalandi. Friðrik II. Danakonungur var stór-
tækastur við að efla háskólann. Árið 1569 stofnaði hann Kom-
munitetet til framfærslu 100 fátækum stúdentum, er fengu þar
ókeypis mat. Hann gaf til þessarar stofnunar Kaupmannahafnar-
háskóla 153 jarðir og konungstíundir úr 92 sóknum á Sjálandi.
Tíu árum síðar. 1579, veitti konungur íslenzkum stúdentum sér-
stök fríðindi, sem voru í því fólgin, að þeir fengu þegar í stað
ókeypis uppihald á háskólanum, en þurftu ekki að bíða í eitt ár.
eins og reglugerðin mælti fyrir og danskir stúdentar urðu að
sætta sig við.
☆ ☆ ☆
Snemma á 17. öld, árið 1618, lagði Kristján IV. fast að íslenzku
biskupunum, að þeir sendu að minnsta kosti einn stúdent
frá hvorum latínuskólanna til nánis við Kaupmannahafnarháskóla
svo að þeir mættu þar „æfa sig í bóklegum listum“ og verða
landi sínu að gagni síðar. Konungur lét ekki þar við sitja, því
að árið 1633 veitti hann þeim fslendingum er höfðu tekið próf
við Kaupmannahafnarháskóla forgangsrétt að prestsembættum
á íslandi. Rektorar stólsskólanna voru nú allajafna háskóla-
gengnir menn, sömuleiðis allmargt presta og háttsettra embætt-
ismanna.
Kristján IV. byggði fyrstur Garð (Regensen) sem ætlaður var
120 stúdentum, er bjuggu þar ókeypis. fslenzkir stúdentar nutu
að sjálfsögðu Garðvistar, og árið 1777 var svo fyrir mælt í nýrri
reglugerð. að allir íslendingar, sem kæmu til háskólans skyldu
þegar í stað njóta framfærslu og vistar á Garði. Árið 1816 voru
þessi fríðindi íslenzkra stúdenta enn staðfest: að loknu inntöku-
prófi í háskólann skyldu þeim veittir vikulegir fæðispeningar
og ókeypis eldiviður og herbergi á Garði. Af því sem hér hefur
verið rakið er það kannski fyrirgefanlegt þótt Knud Fabricius
prófessor, sá er skrifaði sögu Garðs, komist þar svo að orði, að
íslendingar hafi verið dekurböm háskólastjórnarinnar dönsku.
Konungar Danmerkur, hvort sem þeir voru kjörkonungar eða
erfðaeinvaldir, höfðu reynzt íslenzkum stúdentum og embættis-
mannaefnum velviljaðir og hliðhollir, áð því er tók til námsdval-
ar þeirra í Kaupmannahöfn. Þess má raunar geta, að þegnar
Danakonunga á Færeyjum og Grænlandi nutu sömu fríðinda í
þessum efnum og íslendingar. Það er að sjálfsögðu vandalaust
að skilja, að danska konungsvaldinu var það brýn nauðsyn á
þessum öldum að hafa á að skipa á íslandi innlendum embættis-
mönnum. sem fengið höfðu menntun sína í hinum konungholla
háskóla Kaupmannahafnar. Andlegir og veraldlegir valdsmenn
íslands voru allir orðnir konunglegir embættismenn og örugg-
asta leiðin til að blása þeim í brjóst anda rétttrúnaðarins og
konunghollustunnar var að móta uppfræðslu þeirra í dönskum
hiáskóla. Þau fríðindi, er íslendingar nutu við Kaupmannahafn-
Hluti Gamlagarðs, Garðkirkjan og Sívaliturn,
arháskóla, voru einn þáttur í þeirri stefnu konunglegs einveldis,
að alefla ríkisheildina, tengja alla hluta þess traustustu böndum
við miðstjómarvaldið.
17'n um það leyti og slakna tók á einveldi konungs í Danmörku, í
^ febrúarmánuði 1848, bar svo við að háskólaráðsstjórnin
lagði. fram tillögur um breytingar á hinum gömlu reglum um
fyrirkomulag námsstyrkja við háskólann. Meðal annars var stung-
ið upp á því, að íslendingar, sem sæktu háskólann, skyldu sýna
vottorð um efnahag sinn áður en þeir fengi Garðsstyrk og fram-
færslufé. Þá var það, að A. S. Örsted ráðherra lagðist fastlega gegn
því, að krafizt væri slíkra vottorða af fslendingum, þar sem ís-
lenzkum foreldrum væri á þvi hin mesta nauðsyn að hafa vissu
fyrir, að synir þeirra, sem sigla skyldu til náms, fengi þennan
háskólastyrk. En i annan stað, sagði ráðherrann, væri það
nauðsynlegt, að skerða ekki við íslendinga þessi friðindi. sem
þeim hefðu verið gefin til þess að laða þá til háskólans, svo að
þeir mættu losna við sveitlæga sérvizku sína (aflægge deres
provindsielle Særheder). í sama streng tók Bardenfleth ráðherra,
sem virðist hafa þekkt Mörlandana sina frá því að hann var
stiftamtmaður á íslandi. Hann vildi ekki láta hreyfa við hin-
um fornu réttindum, sem Danakonungar höfðu veitt sinum kæru
þegnum á íslandi og taldi það einkar mikils vert „at befordre
Islænderens Studium ved Universitetet. navnligen med Hensyn
paa Aflæggelse af deres provindsielle Egenheder"
Allir hinir ráðherrarnir féllust á röksemdir Örsteds og Barden-
fleths og Hans Hátign Friðrik VII. sem nýtekinn var við rikj-
um, lagði samþykki sitt á. að íslenzkir stúdentar héldu sínum
fornu forréttindum og síðan var ekki við þeim hróflað fyrr en
þau voru afnumin með Sambandslagasáttmálanum 1918. Og
með þessum hætti reyndu dönsk stjórnarvöld enn um tveggja
mannsaldra skeið að manna íslenzka stúdenta og dusta af þeim
útkj álkabr aginn.
☆ ☆ ☆
¥\anski sagnfræðingurinn Knud Fabricius segir í sögu Garðs.
að islenzkir stúdentar hafi verið þar eins konar ríki i ríkinu.
Þeir héldu hópinn, virðast lengst hafa samið sig lítt að dönskum
stúdentum. Þeir eru þama gestir, jafnvel ekki alltaf þokkasælir.
enda hálfgerð sérréttindastétt andspænis venjulegum dönskum
stúdentum. Ekki bætti það heldur úr skák, að tölfræðilegur sam-
anburður á þeim íslenzkum stúdentum, er innrituðust í hóskólann,
og þeim, sem luku embættisprófi, var þeim ekki hagstæður vitn-
isburður um iðni og ástundan, einkum ef reiknað var í áratug-
um. Það kennir því nokkurrar beiskju í garð íslenzkra stúd-
enta, sem báru ekki aðeins með sér útkjálkabrag föðurlands
síns, heldur einnig daun þess: ilm af kæstum hákalli, harðfiski
og hangikjöti.
Um aldaskeið var gamli Garður miðstöð og aðsetur íslenzkra
Hafnarstúdenta, en þess verður sjaldan eða aldrei vart, að
úfar hafi risið þar með dönskum og íslenzkum af þjóðernis-
legum ástæðum. Þetta er enn ein sönnun þess. að islenzkir stúd-
entar hafa lifað í ríki einveru í höfuðborg danska ríkisins og
er það því furðulegra þegar þess er gætt, að afrek þeirra í sögu
Framhald á 7. síðu.