Þjóðviljinn - 12.09.1967, Qupperneq 5

Þriðjudagur 12. september 1967 •— ÞJÓÐVILJINN — SlÐA SJ
Afmæliskveðja til Halldórs
Péturssonar á Snælandi
Hann er fseddur f „131*6111«
miUi fljótanna", Mesópótamfu
hinní ísienzku á Héraði- Sw>
kallaði Runólfur bróðir hans
Hróarstungu, væna sveit milli
Lagarfljóts og Jökulsár á Dal.
Þar einkenna landslag traust-
legir og breknir ásar norður
af Fellaheiði, t>g milli þessara
ásá Iiggja mýrarsund og fjall-
dranamóar. en sums staðar við-
lendi', blikandi vötn, ilmandi
kjðrr, víðar blár og þýfðir
harðvellisflákar grasi váfðir.
Yzt er Húseyjan á flatlendinu
innan af Héraðsflóa, þar valsar
Jökulsá um, ferleg bestía og
kann sér engan máta, og rétt
utan við ásáiandíð fór Geira-
staðakvísl úr henni með ilhim
látum yfir sveitina þvera aust-
ur f Fljót, unz hún var stífluð
með jarðýtu fyrir röskum 20 ár-
um.
Á mörkum hins tilbreytinga-
ríka ásalands og sléttunnar með
hintrm ókyrrti vötnum eru Geir-
staðir, æskurannur Halldórs og
föðurtún.
Hann fæddist hinn tólfta dag
septembermánaðar fyrir sjötíu
árum, sontrr hjónanna Péturs
Sigurðsscmar frá Fögruhlíð og
Elísabetar dóttur Steins frá
Njarðvik, þess er Steinsæt.t er
við kennd, fæddist í Hallfreð-
arstaðahjáleigu, en ólst mikið
til upp á Geirastöðum og hefur
stcmdum kennt sig við þann bæ.
Hann var næstelzfcur fjögurra
systkina.
Vafalaust hefur Halldór, eins
og aðrrr, hlotið í vöggugjöf
maTgs konar erfðir þess fóTks,
sem að honum stendur, en eigi
að síður er far hans og fas á-
þekkt náttúra landsins milli
fljótanna og fallvatnanna
sjálfra. Heimiíisforsjá. skyldu-
rsekni og vinátta er jafntraust
kiettaásumim, sem aldrei bifast
en á hinn bóglnn hefur i hann
runni'ð einhver geirastaðakvrsl
með ókyrrleika og fjöri, ævi-
straumtrr hans hefur oft breytt
om farveg, grafið rásir á ýmsa
lund, allt frá því harm saug
folaldsmerina Raúðku hejma á
Geírastöðum í bcmsku (sbr.
eigin frásögn í bamabók hans
Sehirinn gangandi), þar til nú
að hann gengur að því með
oddi og egg að rukka stráka úr
Kópavogskaupstað um þær
skyldugreiðslur, sem geta &
siMiidum orðið eftirfári skyldu-
bruUaupa. Auk þess stumrar
hann nú við kálplönfctrr, leikur
sér að steinum og situr við
skriftir í hosílói sínu með
myndir af Eyjaselsmórá,, pöddu-
skel og haus af ferhýrndum
hrút á vegg, én steina og bæk-
ur í skápum og upp um hill-
ur-
' Halldór hefur sjálfur sagt frá
því á prenti, að hann hafi fellt
sig illa við sveitcistöf í æsku
og aldrei skilið þá ráöstöfun til-
verunnar að láta sig fæðast f
sveit, því að hann hafi unniö
flest og veriö utan við sig og
kviðið fyrir hverjum viunudegi.
En þeim, sem guð elskar, fram-
gengur ailt til góðs, stendur
þar, og það held ég hafi sann-
azt á Halldóri. Skyldi ekki leið-
inn á sveitavinnunni hafa orð-
ið til þess, að hann gerði sér
aðra veröld til að veita lífs-
þörf sinni vátn og áburð. A.
m. k. varð hann snemma bóka-
ormur, las þjóðsögur og forn-
sögur, Ijóð, skemmti- og fræði-
bækur, reyndi að botna f heim-
inum og lífinu t>g varð rt)eð
tímanum skemmtilegt sambland
af róttækum ráunsæismanni og
þjóðtrúargruflara, trúði fáu,
neitaði engu og hafði gaman
af öllu, dálítið efagjarn sósíal-
isti í pólitík og dýrkaði land-
vastti. varla ýkjatrúaöur á
gamlan og góðan bókstaf og því
síður nýjan, en unni öllu lif-
andi bæði tvífættu og ferfættu
einkum þó sérkennilegu fólki,
börnum, hrossum og hundum,
varð meinlítið við sauðfé og
kýr, en ffl-a við fcálmaðfc og ill-
gnesi, brask, sérdraagni og
skepmi-mðinga. Hann kann slfk-
an urrmiil skopsagna af sér-
kennilegu fólki, að haon þarf
aldrei að segja sömu söguna
tvisvar sama manni. Emna
mest skopast hann þó að sjálf-
um sér t>g A þá til að tala
þvert ura hug og ýkja, látast
skyni skroppmn, t.d þegar hann
segir á prenti, að hann hafi
ekki þekkt markið sitt. Það
þykír mér ótrúlegt, en hitt gæti
verið, að hann hafi átt undan-
færingamark, eins og títt var,
og .ekki þekkt það.
Halldór vildi út ungur- Þau
systkin átt margt skyldfólk í
Borgarfirði, og var þar bæði
báma- og unglingaskóli. Þau
fóru þangað í skóla, og svo
komu frændsystkin þeirra í
Geirastaöi á sumrin. Halldór .
var í ungiingaskólanum hjá
Þorsteini M. Jónssyní, og þeg-
ar alþýðuskóli var siofnaður A
Eiöum 1919, hélt hann þangað
og settist á skólabekk undir
sfjórn séra Asmundar Guð-
mundssonar- Mér er ekki kunn-
ugt um, hvernig hann stóð sig
f prófum eða hvort hann las
mikið og allt jafnt, eins og sið-
ur er fyrirmyndarncmenda, en
mér fínnst eins og hann hafi
lesið fremur slælega, en verið
þó ólatur að læra og lært mik-
ið. hneigðastur fyrir lífræna ís-
lenzku, sögu og skyldar grein-
ar, hafi fremur kosið að rw>ta
möguleikana, sem skólinn veitti
á þanrt hátt að vinna sjálf-
stætt úr þeim fr<>ðle(k, sem
látinn var í té en aö lesa
gaumgæfflega undir hvern.
tíma. Hann var áhugasamur í
málfundafélagi sbolans og nem-
endasambandi, hrókur fagn-aðar
í daglegu skólalífi, og ætli
hann hafi ekki reynt eitthvað
á skólareglumar? Skólann og
stjómendur hans metur hann
mikils og á góðar minningar
einar um skólafélaga.
Þegar Halldór var á Eiðum,
var það enn siður og í sjálfu
sér ágæt.ur, að nofa þá, sem
einhverja framhaldsmenntun
höfðu hlotið til andlegra þarfa.
Sumir urðu sveitarstjórnar-
menn, búðannenn, ásetnings-
menn, og margir kennarar. A.
m. k. fimm skólabræður Hall-
dórs urðu kennarar. Hann ætl-
aði líka að læra til kennslu og
fór í kennaraskólann, en veik-
indi heftu frá námi. Samt sem
áður varð hann kennari um
skeið, fyrst heima í Tungunni
og seinna í Loðmundarfirði, og
var nú skipt um hlutverk,
nemandinn orðinn lærifaðir,
sem arkaði um byggðir að
dæmi forara spekingá og guða.
Flestir mesfcu frasðarar mann-
kyneins hafa verið eins konar
farkennarar eins og Halldór, og
hver veit, hvað honum hefði
tekizt, ef hann hefði haldið á-
fram á þeirri braut. lengur en
raun varð á, þvi að hann hef-
ur góða skapgerð til kennslu
og mörgu að miðla. En hann
fór öfuga leið viö pastulana,
sem hættu að veiða fisk, er
þeir vora útvaldir, og fóru að
vejða menn. Halldór hætti að
ganga um og fræða og fór á
sjóinn-
Pétur á Geirastöðum lézt ár-
ið 1926, og þá brá Elísabet
búi og flutlist til Borgarfjarð-
ar ásamt bömum sínum þrem,
I-Ialldóri, Guðnýju og Runólfi,
en elzta dóttirin, Sigrún var
held ég farin heiman að fyrr.
Þá sá ég Halldór fyrst. Það
var f glöðu sólskini, hann var í
fiski „niðri á reit“, eins og það
var kallað. að breiða. Þar var
allmargt fólk í fiskvinnunni,
en Halldór hafðist lítt að þá
stundina, sem við stóðum við
— ég var þarna með Sigga
Guðmunds, nú ritstjóra Þjóð-
viljans, nema hvað hánn stóð
þar uppi á hrauk og þrumaði
y*fir vinnulýðinn, tónaði eða
söng, hafði hátt við sig, hló og
fórnaði höndum. „Ösköp er fá-
fengilegt, hvemig hærn Dóri
getur látið“, sagði öldrað kona
hneykel’uð. Siggi mótmælti kon-
unni. Þess vegna held ég, að
Halldór haft verið að segja eitt-
hvað merkiiegt, ef til vill éitt-
hvað um jafnaðarstefnuna. Hún
var þá farin að síast út um
landið- Halldór og Runólfur
voru vist orðnir „boisivikar",
og það þófcti heldur ljótt í
Borgárfirði. Elcki get ég neitað
því, að síðan þetta var, hefi ég
séð Halldór nokkuð jafnan í
þessu gáskaskæra sólarijósi.
Hefur þar aldrei biiku dregið
fyrir, blærinn aðeins blánað og
dýpkað með árunum.
Halldór gerðist útgerðarmað-
ur á Borgarfirði, eignaðist vél-
bátinn Sóða, þriggja manna
far, sallaðí búturig og seldi til
Héraðs. Síðan kallar hann but-
ung héraðsmenn og það að éta
bútung að éta héraðsmann. Á
Borgaríirði var hann góður
vaki skemmtana og félagslífs,
spanaði upp í böll, flutti ræð-
ur, orti bragi, samdi leikrit og
lék í þeim sjálfur. Ég er það
yngri en hann, að ég kynntist
þessu ekki nema aí afspum,
en jætta þótti skemmtilegt og
upplyftilegt, en ekki settlegt
allt. Einu sinni heyrði ég talað
um. að hann hefði flutt góða
ræðu á samkomu. „Ójá, hann
getur það sosum, ef hann vill,
hann hefur þá setið á sér“, var
svarað. Já, hann J>ótti töluvert
galsafenginn, og ýmsir héldu,
að því hlyti að fylgja óstöðug-
leíki og ráðleysi. Slíku var jx>
ekki til að dreifa — þvert á
móti, hann var bara framúr-
stefnumaður í hátterni.
Eftir Borgarfjarðardvölina
dreifðist hann nokkuð víða,
var A sild og fiski á Siglu-
firði, um tima á Djúpuvík á
Ströndum, en lengst af í
Reykjavík. Stundaði ýmsa
vinnu, eftir því sem til féll
jafnt á sjó og landi, en var
aldrei vinnumaður í sveit og
hefur því aldrei sigrazt á óbeit
sinni á heyskap og hirðingu
fjár og kúa. Hins vegar hefur
hann yndi af ræktun og skreyt-
ir nú garðkorn sitt með írí-
standandi nátúruhlutum innan
um rifs. skógarhríslur, grað-
hvönn og kerfil. Þar gelur að
líta allaveganna steina á steypt-
um undirstöðum, hvalbein,
hreindýrshom og skrýtnar spýt-
ur.
Einn góðan veðurdag fyrir
1 35 árum barst sú fregn í bréfi
austur á Borgarfjörð, að elzta
dótturdóltir Ólínu ömmu minn-
ar væri út gengin og komin í<i>
heilagt — ja, það skyldi nú
vera —• borgaralegt hjónaband.
Þetta var Svava dóttir Jóns
Björnssonar og Geirlaugar Ár-
mannsdóttur í Geitavík. Og eig-
inmaðurinn var Halldór Pét-
ursson. Þa« höfðu þá gert al-
vöru úr þessu. Ég man, hve ég
hlakkaðí til að kynnast heim-
ili Halldórs og Svövu. Halldór
jx'kkti ég ekki neitt að ráði
nema af heillandí afspurn, en
Svava var sú, sem ég haíði
mestar mætur á af frændfólki
mínu í barnabarnahópi Ólínu
ömmu. Og ég varð ekki fyrir
vonbrigðum, í heimili jæirra er
kyrrlótur húsandi, sem unun
og sálubót er að vera sam-
vislum við, og eiga þau hann
bæði.
Þau Halldór og Svava bjuggu
lengi í ýmsum húsum í Reykja-
vík. Halldór stundaði um skeið
eyrarvinnu, m.a. í kreppunni,
fékk þá að kynnast þeim kjör-
um og J>ví atvinnuástandi, sem
gerir valdamenn og atvinnu-
rekendur vonda og spillta og
verkamenn lítilþægan náðar-
bitalýð. nema þeir haldi reisn
sinni með harðræði. Halldór
fékk á jæssum árum að prófa
böðulskap og þrældóm í salt-
íiski og kolum, jafnvel klaka-
höggi og siðast á þessu tíma-
bili setuliðsvinnu tvíbentri í
áhrifum á verkamenn, að ekki
sé meira sagt.
Kringum stríðslokin lagði
HaMdór frá sér líf sbj argar-
verkfærin pál og reku, hætti
að vinna hörðum höndum nema
í fómstundum, en vann j>ó og
enn hörðum huga. Hann gerð-
ist nú starfsmaður Iðju, félags
verksmiðjufólks, og átti sæti
í kompu í alj>ýðuhúsinu, þar
sem andi sósíaldemókrata sveif
yfir vötnum. Krataandinn í því
húsi hafði j>au áhrif á hann,
að í honum fór að brjótast að
skrifa sögu Eyjaselsmóra. Sög-
una færði hann j>ó ekkí í let-
ur, fyrr en eftir að dvöl hans
í þessu húsi var lokið, en það
var um það leyti er verk-
smiðjufólk kaus sér þá for-
sjá, sem jafnan hefur reynzt
verkalýð álíka og Móri ætt
Halldórs.
Allmörgum árum áður en
Halldór varð Iðju-laus byggði
hann sér hús í félagi við Run-
ólf bróður sinn suður í Foss-
vogi, þar sem heitir Snæland,
og er það í Kópavogskaupstað.
Hann hefur nú um margra ára
skeið verið innheimtumaður
hjá þeim bæ. Starfssvið hans
þekkj ég ekki, en mér finnst
einkennilegt að hugsa mér
Halldór sem skuldheimtumann,
sem safnar peningum í sjóði.
Sjálfur telur hann skapfelldara
að safna grjóti en gulli, en ef
til vill er á j>essu tvennu líl-
ill munur, j>egar allt kemur til
alls, hvort tvegfSa forgengilegt
í hendi og j>ó grjótið síður. Það
má vera, að honum sé ekkert
óljúft að innheimta réttmæt
gjöld, j>ar sem geta er fyrir
hendi til að greiða, en ekki
hef ég trú á honum til að
kreista út ur mönrram síðasta
eyri.
Eftir Halldór liggur fjoldl
greina og frásagna um ýmis
efni, svo sem dægurmál, dýra-
vemdun, menn og atburði.
Hann hefur skrifað ævisögu
draugs, liklega j>á íyrsiu, sem
út hefur verið gefin á íslenzku,
og aðra, sem heitir Úr syrpu
Ilalldórs Pétnrssonar, en í
j>eirri syrpu leifir enn drjúg-
um. Einnig hefur hann skrifað
(vær mjög geðjækkar bama-
bækur, aðra til að kenna börn-
um að láta sér þykja vænt um
dýr. en hin heitir Viltu segja
mér — Pabbi, viltu segja mér,
Afi viltu segja mér, — þá
setningu hefur hann manna
oftast heyrt, fyrst af munni
sona sinna tveggja og síðar
barnahama.
Og nú hugsa ég. að honum
þyki nóg komið, og því bezt
að láta staðar numið, aðeins
óska jiess að endingu, að þau
ár, sem enn eigá eftir að renna
í garð þeirra hjóna, verði mörg
og björt.
ÁrmanH Halldórsson.
Kæri Halldór.
Sjálfsagt hef ég einhvern
tíma minnzt á j>að við jng, að
ég var svo heppinn að eiga 6-
taldar ánægjustundir nokkur
sumur um miðja öldina á Aust-
urlandi. jSiðan gleymist mér
aldrei j*að land og þá fyrstog
fremst ekki fólkið, sem þar
bjó og býr enn vel fHest. Mér
hefur upp frá því þótt Aust-
urland eitt bezta land, sem ég
kynnzt.
Hér syðra hefur j>að svobor-
ið við, áð Austfirðingar hafa
orðið á vegi mínum og hefur
j>að orðið mér jafnmikil i-
nægja sem fyrrum. Þið hjónin
eruð fremst í þeim hópi. Nú
má vera að allír þar eystra eða
j>aðan séu ekki jafngóðir, en
ég hef ekki rekizt A aðra en
þá, sem lýsa má með miðstigi
og hástigi jákvæðna lýsingar-
orða.
Mikið jfótti mér vænt um að
sjá þig setja í herðamar og
taka strikið í bæinn í peninga-
leit, fyrst j>egar ég kom hing-
að á bæjarskrifstofumer í Kópa-
vogi fyrir hálfum áratug og
kassinn tómur eða svo til svo
sem löngum í sláttarbyrjun.
Það brást ekki, að j>ú kæmir
aftur með nokkum feng og svo
er enn. Áhuginn, sem lima-
burður þinn og göngulag lýstu,
hafði örvandi áhrif á mig og
kannski einhverja fleiri, vona
ég.
Ekki j>ori ég að fullyrða, að
]>ér þyki ekki vænna um önn-
ur sfcörf en innheimtuna, en þú
hefur unnið að henni af sömu
eljunni og j>ú hefur gengið að
ritstörfum og steinasöfnuninni.
Samvizkusemi hefur fylgt þér
ailla tíð, t.rúi ég, j>ótt hugþinn
hafi fnæðimennska og vísindi
átt.
Má ég nota tækifærið og
þakka j>ér fyrir sporin þín f
j»gu Kópavogs nú trm áratugs
skeið.
Það er vandawerk að vera
framfærslufulltrúi, þótt ekki
fylgi innheimtustörf — veita
þeim hjálp, sem þess þurfa, en
hafa þó gát á sjóði borgar-
anna. Með samúð þinni og
hlýju til lítilmagnans, lífs-
reynslu þinni og glöggskyggni
á breyskleika mannanna bama,
hefur j>ér lánast að leysa marg-
an vartda.
Ætla mætti. að maður, sem
kominn er af léttasta skeiði,
teldi sig hafa lokið dagsverki
eftir argsamt inrihermtustarf og
erfið framteersluvandamál á
venjulegum daglegum skrif-
stofutíma og vel j>að oft á tíð-
um.
Sú er ekki raunin með þig.
Ég rak upp stór augu, þegar þú
gaukaðir að mér um 200 blað-
síðna bók. Úr syrpu HaHdórs
Péturssonar, fyrir einumtveim-
ur árum, og varst j>ó nýbúinn
að gefa út ævintýri handa börn-
um. Ég man, hvað mér þótti
þú skrifa af mikilli mildi og
skilningi um förumanninn
Halldór Homer.
Margt áttu í fórum þlnum
enn, sem fróðlegt verður að
lesa. Er fjærri lagi ®ð láta sér
í hug koma að j>ú minntr okk-
ur á atorku Jóns Grindvfkings,
sem sat uppi um nætur og setti
saman bækur um íslands að-
skiljanlegu náttúrur?
Allar elldheitu baráttugrein-
arnar, sem réttlætiskennd þín
hefur hrist fram úr hvössum
penna þínum hafa vakið at-
hygli og fundið hljómgrunn hjá
því fólki, sem þú talaðir til. —
Enn streymir blóð ykkar lif-
andi og heitt — segir Þorsteinn
frá, Hamri á einum stað f á-
gaetri ljóðabók sinni, Jórvik —
og á j*að sannarlega við rrm
þig. Siðustu hugleiðingar þín-
ar í jvessu blaði era til vitnis
um síaukna orðgnótt þfna og
skopskyn og sýna að j>ú ert
rithöfundur í örnm vexti.
Þá er ekki ónýtt að eigaþig
að ferðafélaga, hvort heldur er
í rituðu máli, eins og í ferð-
inni ykkar Eirfks Stefánssonar
á Jökuldaisheiði nm árið eða í
eigin persónu segjandi sögurog
yrkjandi bögur. Þá kynntistég
bezt vfsindaáhttga þfnum, þegar
ég sá í iljar þér upp í Búiands-
höfða á steinafund fyrir tveim-
ur árum, og leit f sömu ferð
sársaukann í awgnrn þfnum,
þegar við ófcum fram hjá
Drápuhlíðarfjálli án þess að
gera stutfcan stanz. — Skyldi
nokkur maður hafa flutt jafn-
mikið af Austurlandi með sér
hingað á Reykjaneskjálkann í
bóksfcaflegri merkingu og þú,
vinur kær?
I leiðinni þakka ég j>ér alla
j>á fögru steina, sem j>ú hefur
gefið mér eða látið mig hafa
fyrir 'brot af burðargjaldí að
austan. Þeif nátfcúrusteinar
hafa orðíö til gagns og ánaagju
um gjöraðll Norðurlönd.
Það er svo margt, sem mig
langaði ,að færa í tal við þig í
tfflefni dagsins, en nú er papp-
írinn á þrotum. Ég þakka ykk-
ur hjónumim fyrir allan fs-
Frsmhald á 7. síðu.
Fáein kvejuorð
Ragnheiður Gísladóttir
Þær stundir verða trúlega í
lffi flestra að j>eir staldra við
og hugHeiða hvar j>eirra sé eig-
inlega staður í tilveranni. Því
er svo varið með mig að slík-
ar hugsanir sækja gjarnan að
mér, j>egar að ber andlátkunn-
ugs fólks, og einkum ef í hlut
eiga j>ær manneskjur sem mað-
ur vandist í assku að væra jafn
trúar og óbreytanlegar á sínum
stað einsog fjöllin og sjórinn
og önnur föst ummerki í lands-
laginu.
Við slíkar hugsanir kann
margt að skýrást og j>á ekki
sízt að maður er sjálfur stadd-
ur á j>eim aldri að hið óbreyt-
anlega er orðið brejdanlegt.
Andlát Ragnheiðar frá Ytra-
bakka j>urfti að vísu ekki að
frá Ytribakka
vekja upp neinar óvæntar
hugsanir, jwi svo lengi hafði
hún barizt við erfið veikindi að
dauði hennar mun fáum hafa
komið á óvart er til jxk-ktu.
En j>að er nú eimi sinni svo að
koma dauðans er aldrei sjálf-
sagður lúutur, jafnvel jjótt
fagna megi komunni.
Ragnheiður Gísladóttir mun
hafa fæðst í Pálmholti við
Eyjafjörð nokkra fyrir síðustu
aldamót, en fæðingardag henn-
ar man ég ekki að fara með,
en j>ar bjuggu foreldrar henn-
ar í tvíbýli á móti afa mínurp
og ömmu. Kríngum 1930, er
Hansína systir hennar hóf bú-
skap með Jóni frænda sínum
Ölafssyni á Ytribakka, fluttist
Ragnheiður með j>eim j»angað.
Á {wí' heimili var hún hin
styrka stoð í miklum veikind-
um og tók við húsmóðurstörf-
um j>ar, j>egar systir hennar
lézt á miðjum aldri og gegndi
því starfi meðan hún hafði
krafta til, seinast á Hjalteyri
eftir að Jón hætti búskap.
Það var aldrei hávaðasanrt f
kríngum Ragnheiði é Ytri-
bakka, en hún var alla tíð
traust á sfnum stað og sinnti
sínum hversdagsstörfum af
mikilli samvizkusemi og æðru-
leysi hvað sem á gekk.
Þessi fátæklegu orð eru eng-
in æviaga, ég vfldi aðeins
senda samriðarkveðjur til
venzlafólks Ragnheiðar og
þakka henni fyrir mig.
Jón frá PálniholH.