Þjóðviljinn - 25.11.1967, Qupperneq 5

(

Laugardagur 25. ruwember 1967 — ÞJÓÐVILJINN — SlÐA Ej
Um/|át£Æeiur verið meira rætf síðari.,misseri
og Jja sérstaMega 1, sambandi við háífrar alh'ar
afmæli Októberbyltingarinnar en þær breyting-
ar sem. nú er verið að framkvæma á stjóm efna-
hagslífs í Sovétríkjunum og afleiðingar þeirra.
Sjöunda nóvember birtist hér í blaðinu grein eft-
ir einn helzta málsvara þessara breytinga, próf-
essor Evrei Lfberman, og þar er að nokkru fjall-
að um gagnrýni, einkum borgaralegra aðila, á
hinni nýju stefnu. í eftirfarandi grein setur Jó-
hann Páll Árnason fram gagnrýni á breytingar
þessar sem tekur mið af röksemdum sem ýmsir
sósíalistar Vestur-Evrópu hafa viðhaft.
Um langt skeið hneigðust
róttækir sósíalistar á Vest-
urlöndum og annars staðar til
þess að líta á þróim sovézks
hagkerfis og óvefengjanleg sögu-
leg afrek þess sem höfuðrök-
semd og áþreifanlega réttlæt-
ingu sósíalismans. Ef nauðsyn-
legt er í dag að endurskoða að
nokkru þessa afstöðu, ber til
þess einkum tvennt: annars
vegar hefur komið í Ijós og
er nú jafnvel viðurkennt af
málsmetandi mönnum í Sov-
étríkjunum. að frekari efna-
hagslegar framfarir verða ekki
eins samfelldar og sjálfkrafa
og lengi var gert ráð fyrir,
heldur er það enn óleyst vanda-
mál, hvemig umbreyta megi
ríkjandi efnahagskerfi til sam-
ræmis við breyttar aðstæður,
svo að það verði ekki steinn
í götu þjóðfélagsþróunarinnar.
Á hinn bóginn hefur reynsla
eftirstríðsáranna nú sýnt, að
kapítalisminn er ekki lengur
jafn-ófær um að tryggja efna-
hagslegar framfarir og hann
var á millistríðsárunum (þótt
þetta gildi aðeins um takmark-
aðan hluta heimsbyggðarinnar);
saman efnahagslegum lögmál-
um, heldur er hún ávöxtur af
víxlverkan pólitískra og efna-
hagslegra ferla. Sem kunnugt
er, taldi Marx, að „forsögu
mannkynsins“ mundi ljúka,
þegar það kæmi meðvituðu
skipulagi á eignaleg tilveru-
skilyrði sín. Sósíalisminn í
framkvæmd hefur enn ekki
uppfyllt þennan spádóm nema ,
að hálfu leyti: mcðvituð skipu-
lagning hefur að vísu komið
í stað blindrar og stjómlausrar
þróunar, en hún hefur vcrið
einokuð af „forsögulegum“
verkefnum, þ.e.a.s. henni hef-
ur verið einbeitt að því að
skapa forsendur, sem Marx
taldi að kapítalisminn mundi
sjálfur skapa og sósíalisminn
síðan taka í arf.
Þótt höfuðnrsök þess, hve
leiðin til sósíalismans hefyr
reynzt torfarin í Sovétríkjun-
um, liggi ekki í athöfnum ein-
stakra forystumanna, heldur í
erfiðum sögulegum aðstæðum
— annars vegar þeim arfi, sem
byltingin tók við, og hins veg-
ar því umsátursástandi, sem
Sovétríkin voru í meira en
Hagkerfi og
Hverjum koma breytingarnar fyrst og fremst til góða — forstjóranum (til hægri) eða vcrkalólkimi?
F
A
I
/
þessu breytta viðhorfi geta sósí-
alistar svarað með því einu að
leggja meiri áherzlu á, að sósí-
alisminn táknar ekki aðeins nýtt
efnahagsskipulag, hlutverk hans
er ekki fyrst og fremst að tryggja
hraðari efnahagslegar fram-
farir, heldur að virkja þær í
þágu verðugri markmiða en
kapítalisminn getur.
Niðurstaðan af þcssum tveim
forsendum er því sú, að í stað
gagnrýnislausrar samsömunar
sovézks hagkerfis og stefnu-
miða sósíalismáns ber sósíal-
istum að taka þáð til hlutlægr-
arathugunar, að hve miklu leyti
swézkar aðstæður síðustu hálfa
öldina hafa leyft ósvikna próf-
raun sósíalismans, og þá hver
sé niðurstaðan af þeirri próf-
raun.
Höfuðstaðreyndin um hiðsov-
ézka hagkerfi, sem bæði
málsvöram þess og fjandmönn-
um er gjarnt að gleyma, er
sú, að það er ekki fullmótuö
og samfelld heild, heldur mót-
sagnakenndur sögulegur veru-
leiki, sem annars vegar inni-
heldur vísi að nýju þjððfélagi
og hins verar ber enn áþreif-
anleg og rótgróin merki kapí-
talísks umhverfis og fortíöar.
Innri mótsagnir kerfisins eiga
dýpstu rætur sínar í þeirri
sögulegu þyerstæðu, að stjórn-
málahreyfing mcð sósíalísk
markmið náði — í fyrsta sinn
í sögunni — völdjjm við slíkar
aðstæður, að þær leyföu cklci
beina framkvæmd þessara
markmiða, heldur gerðu nauð-
synlegt að skapa fyrst efna-
legar forsendur að henni. Mó’t-
un hins sovézka hagkerfis er
ekki skýranleg jneð einum
helming ævi sinnar — þýðir
það ekki, að allt það, sem
miður hefur farið og sósíal-
ismanum staðið fýrir þrifum
í sovézku þjóðfélagi, megi af-
saka með þcssum aðstæðum.
Þeim var af húlfu ráðandi að-
ila mætt með ákveðnum póli-
tískum úrlausnum, sem vora
að ýmsu leyti yfirborðskennd-
ar og pragmatískar; þar á of-
an voru þær síðan gerðar að
ófrávíkjanlegum kennisetning-
um og urðu um langt skeið
spennitreyja byltingarhreyfing-
arinnar ekki aðeins í Sovét-
ríkjunum, heldur um heim all-
an. Fyrirbæri það, sem gengur
undir nafninu stalínismi, er
samþætting þriggja atriða: sér-
stakra sögulegra aðstæðna,
hæpinna viðbragða við þeim
og gagnrýnislausrar alhæfingar
þessara viðbragða.
Enda þótt ekki gæti verið um
tafarlausa fiamkvæmd sós-
íalismans að ræða í Sovétríkj-
unum, hefur þróun þeiri-a óum-
dcilanlega' að verulegu leyti
fært sönnur á gildi sósíalískra
úrræða. Þeim hefur þar verið
bei'tt til að leysa verkefni, sem
kapítalisminn hafði og hefur
reynzt ófær um að leysa: að
byggja upp háþróaðan efna-
hagsgrundvöll í landi, sem ver-
ið hafði hluti af hinu alþjóð-
lega kerfi imperíalismans og
tilheyrt hinum arðrænda, „van-
þróaða“ hluta þess. Reynslan
af þróun imperíalismans ann-
ars vegar og þjóðfélagsbylting-
um eftirstríðsáranna hins vegar
hefur síðan sannað enn ræki-
lagar, að þetta verkefni krefst
sósíalískra úrræða-
Einbeiting vinnuafls og auð-

Jóhann Páll Árnason.
linda að bví höfuðtakmarki að
byggja upp iðnaðarmátt Sov-
étríkjanna er undirstaðan bæði
undir hinum heimssögulega ár-
angri, sem náðzt hefur, svo
og þeim mótsögnum og erfið-
leikum, sem þjakað hafa hag-
icerfi þoirra og skyggja nokkuð
á næstu framtíðarhurfur jæss.
Þessir vankantar hafa sum-
part verið bein og meðvituð
afleiðing þeirra ákvarðana, sem
róðið hafa gangi málanna, sum-
part ófyrirséðar afleiðingar,
sem reynt hefur verið aðhamla
gegn, án þess þó að hægt væri
að talca fyrir rætur þeirra.
Mótsagnir kerfisins eru tvenns
lconar: annars vegar efnahags-
legar í, þröngum skilningi orðs-
nis, t.d. misræmið milli iðn-
aðar og landbúnaðar, og inn-
an hins fyrrnefnda milli þunga-
og léttaiðnaðar; hine vegar
félagslegar, eins og ofvöxtur
miðstjómarvaldsins á kostnað
sósialísks lýðræðis, og í nánu
sambandi við það meiri þjóð-
félagsgreining og þar af leið-
andi hagismunaárekstrar en
klassískar hugmyndir um sós-
íalískt þjóðfélag gera ráð fyrir.
Efnahagsgrandvöllur Sovét-
ríkjanna fyrst eftir .bylting-
una var t>f framstæður og
verkalýðsstéttin of fámenn og
á of lágu menningárstigi til
þess, ■ að framkvæmanlegar
væru hinar upprumalegu hug-
myndir byltingarmanna um sós-
íalískt lýðræði samfara sósíal-
ískri uppbyggingu. Annars veg-
ar var verkalýðsstéttin ófær
um að stjórna þjóðfélaginu
sjálf, hins vegar gat uppbygg-
ingin lengi vel ekki haft í för
með sér þær stórfelldu og á-
þreifanlegu hagsbætur fyrir al-
þýðu manna, sem sósíalískt
lýðræði hefði krafizt. Af þessu
spratt svo sem knýjandi nauð-
syn hið sterka miðstjórnarvald,
sem síðan hefur einkennt sov-
ézkt þjóðfélag.
En, miðstjórnarvaldið þarfn-
aðist að sínu leyti einhverra
stoða undir efnahagsleg mark-
mið sín; ef sósíalískt lýðræði
gat elcki verið slík stoð, varð
að leita hennar annars staðar.
Sem f;var við þassari kröfu vora
sérstaklega á áratugnum 1930
— 1940 skapaðir forréttinda-
hópar í þjóðfélaginu, sem nutu
miklum mun betri lífskjara en
alþýða manna og áttu að launa
það moð hollustu við stefnu
pólitískra valdhafa- Það er því
niikil íjarstæða, sem margir
gagnrýnendur Sovétríkjanna
hafa haldið fram, að hið póli-
tíska miðstjórnarvald sé full-
trái efríahagslegra forréttinda-
stétta; þvert á móti vom hin
efnahagslegu forréttindi sköpuð
af hinu pólitíska valdi sem verk-
færi í þágu marlcmiða þess.
Þetta felur auðvitað ekki í sér
skilyrðislausa réttlætingu þeirra;
þetta skref var stigið án nokk-
urrar meiri háttar fræðilegrar
rannsóknar á málinu, og ýmis-
legt mælir í dag gegn rétt-
mæti þess: annars vegar það,
að afleiðingar þess í Sovétríkj-
unum hafa orðið miklu nei-
kvæðari og djúptækari en upp-
hafsmenn þess óraði fyrir, hins
vegar sú staðreynd, að önnur
sósialisk lönd á sambærilegu
þróunarstigi reyna í dag að fara
allt aðrar leiðir.
Sovézkt efnahagskei’fi er í dag
augljóslega í deiglunni og
hlýtur í náinni framtíð aðtaka
miklum breytingum, þótt enn
gangi hægt. Síðustu ráðstaf-
anir í þessa átt hafa gefið
ljóslega til kynna, inn á hvaða
braut Íiandhafar flokk.s — og
ríkisvolds í Sovétríkjunum
vilja beina þróuninni: hún fel-
ur í sér valddreifingu af á-
kveðnu tagi, þ.e.a.s. aukið va,ld
hinna beinu stjórnenda fram-
leiðslukerfisins, — forstjóra
fyrirtækja o.fl. — á kostnað
flokksvélar og ríkisvalds, og
í nánum tengslum við það auk-
ið svigrám markaöslögmála og
þeim samsvarandi sjónarmiða.
Ef menn vilja gagnrýna þessa
stefnu — og sósialistar af ýmsu
tagi um heim allan hafa látið
í ljós slíka gagnrýni—erhvorki
hægt að gera það í nafni fyrra
skipulags (því var of augljós-
lega ábótavant) né heldur al-
mennra siðfræðilegra hug-
mynda um sósíalisma, heldur
verður gagnrýnin að taka tillit
til þeirra hlutlægu vandamála,
sem við er að etja, og reyna
að sýna fram á, að sósíalfsk
lausn þeirra krefjist annarra
úrræða- Hér skal reynt að benda
á nokkur rök í þessa átt.
1. Umbæturnar eru ekki eins
róttækt uppgjör við fortíðina, og
oft er látið í veðri vaka af tals-
mönnum þeirra. Þær einskorða
sig við tilfærslu valds innan
ríkjandi ramma og fara varla
út fyrir takmörk hans; það eru
ekki verkamenn eða samtök
þeirra, heldur stjómendur fyr-
irtækja, sem helzt njóta góðs
af þeim.
2. Enda þótt þjóðfélag, sem
enn eri að leggja grundvöllinn
að sósíalisma, hljóti á einn eða
annan hátt að tengja saman á-
ætlunarbúskap og markaðsbú-
skap, og enda þótt þáttur hins
síðarncfnda geti undir vissum
kringumstæðum og að vissu
marki aukizt, er það engin af-
sökun fyrir að breiða yfir þá
prandvallarmótsögn, sem ætíð
hlýtur að vera milli sósíalískra
markmiða og markaðsbúskapar;
hinn síðarnefndi felur í sér
viss innri rök og getur af sér
viss sjónarmið, sem beinast í
aðra átt en hin sósialísku.
3. Hagfræðingar og aðrit tals-
menn umbótanna halda því oft
fram í nafni raunsæis, að sósí-
alisminn verði að leggja meiri
áherzlu á efnalega hvata og
ekki treysta um of á hina sið-
ferðilegu, eins og hann hafi
gert hingað til- Hér verður
þeim á þreföld skyssa. 1 fyrsta
lagi treysta þeir því, þvert of-
an í alla revnslu ,og gagnstætt
Framhald á 7. síðu.
Effir Jóharrn Pál Árnason
i
I