Þjóðviljinn - 07.05.1970, Blaðsíða 6

g SÍÐA — Þ'JÖÐVIL.HNN — Fjmmtudagur 7. imiaí 1970.
ELDAR
[
HEKLU
Kort úr bók dr. Sigurðar, Heklueldar, er sýnir vatnshlaup og lu-aun í gosinu 1947. 1: Hraun runnin 29/3 - 6/4 1947.
2: Hraun runnin 6/4 1947-21/4 1948. 3: Eldri hraun. 4: Gígar. 5: Aðalfarvegir hlaups.
I bók dr. Sigurðar Þórarins-
sonar, Heklueldar, er Sögufélag-
ið gaif út árið 1968 telur hann
upp 14 gos sem vitað er um
með vissu í Heklu sjálfri frá
upphafi Islandsibyggðar og auk
þess 5 gos í nágrenni hennar.
Lýsir hann hverju gasi fyrir sig
rækilega en dregur saman í lok
hvers kafla stutt en mjög grein-
argott ágrip af efni hans þar
sem er að finna í samiþjöpp-
uðu máli lýsingu á helztu ein-
kennum hvers goss fyrir sig,
áhrifum þess og afleiðingum.
Verða hér á eftir birtir þessir
ágripskaflar dr. Sigurðar orð-
réttir:
1104
Um gosið 1104 segið dr.
Sigurður svo:
„Fyrsta gos Heklu eftir að Is-
land byggðist var í biskupstíð
Gizurar Isleifssonar, 1082-1118,
og að öllum líkindum árið 1104.
Líkur eru fyrir því að gosið hafi
byrjað að haustlagi eða snemma
vetrar. Það var mjög kröftugt
sprengigos og í fyrstu hrinu þass
þeyttist urpp meiri gosmöl en í
nokkru öðru Heklugosi síðain
sögur hófust. Rúmmál gosmal-
arinnar nýfallinnar (rúmþyngd
0,55) reiknast vera um 2,5 km3,
og af henini féll 1.5 km3 á land,
og hefur ekki fallið meira af
gosmöl á landið í nokkru gosi
frá upphafi fsiandsbyggðar.
öskusvæðið innan núverandi 0.2
sm jafniþykktarlínu er 55000 km2
eða rúmlega helmingur alls
landsins. Gosmökkinn lagði til
norðurs í aðalhrinu gosisdns og
lagði í auðn þá byggð á Suður-
landi, sem var í nánd við ás
mestu þykktar ösikulagsins, en
það var byggðin í Þjórsárdal
(m.a. Stöng), byggð á Hruna-
mannaafrétti og smábýli við
Hvítárvatn í 70 km fjarðlægð frá
eldtfjallinu. Samanlagt munu 15-
20 býli hafa lagzt í eyði, svo
að þau byggðuist aldrei aftur.
Oosmölin er súrari en i nokfcru
siíðara Heklugosi og nálgast það
að vera líparít, en nefndst rhýó-
dasít. Si02-innihald fyrstu gos-
malar var um 67%. ÓMklegt er,
að noíkkurt hraun hafi myndazt
í gosdnu. Þetta gas var dæmigert
upphafsgos eftir aldalangt gos-
hlé og var það upphaf nýs gos-
tímabils HekJu, en einnig má
líta á það sem lokagosið í gbsa-
röð með vaxandi lengd undan-
genginna goshléa." Má bæta því
hér við, að dr. Sigurður telur,
að um 230 ár hafi verið liðin frá
síðasta Heklugosi á undan, er
þetta gos varð.
1158
Eftir um 53 ára hlé varð næsta
gas í Hefclu í ársbyrjun 1158 að
því er dr. Sigurður telur:
„Annað gos í Heklu varð
örugglega á tímabilinu 1152-
1176, líklegast hófst það 19. jan-
úar 1158. öskufall var að líldnd-
um fremur lítið og barist askan
aðallega til suðurs í gosbyrjun.
öruggt má telja, að hraun hafi
runnið í þessu gosd og líklegt
að þá hafi myndazt Efrahvols-
hraun vestur af Hcfclu. Ekki er
vitað um neitt tjón af þessu
gosi.“
1206
Enn líða 48 ár þar til næsta
gos hefst. Um það segir dr.
Sigurður:
„Þriðja gos Hefclu byrjaði 4.
desember 1206 og virðist hafa
verið tiltölulega lítið. Gosmöl
barst aðallega til norðausturs,
yfir öræfi, bg bar eð betta var að
vetrariaei ímm lítið tjón hafa
nf hliotizt. Telja má allöruggt,
að eitthvert hraun hafi mynd-
azt, en efckert er um það hraun
vitað.“
1222
Fjórða gos Heklu var árið
1222, en ekki er vitað hvenær á
árinu það hófst. Þetta var smá-
gos. Gosmöl barst aðallega til
norðausturs. Ekkert er vitað um
hraunrennslið í þessu gosi.‘‘
1300
Fimmta gos Heklu telur dr.
Sigurður gosið 1300:
„Fimmta gos Heklu hófst 11.,
12., eða 13. júli árið 1300 og stóð
um 12 mániuði. Fyrsta hrina
gossins var sérdeilis kröftuigt, og
er þetta næstmesta öskugos
Heklu síðan sögur hófust. Gos-
mölin þefcur a.m.k. 30.000 km2 á
landi, og heildarrúmál gosmalar
nýfallinnar var um 500 milj. m3,
þar af IféJhi um 380 milj. m3 á
landi. Gosrnöl úr fynstu gos-
hrinu barst til norðuráttar og
olli alvarlegu tjóni á Norður-
landd, einfcum í Skagafirði og
Fljótum, en þar dóu ekfci færri
en 500 manns veturinn efltir.
Fyrsta gosmölin var dasít. Lík-
legt er, að Suðuihraun (Sel-
sundshraun syðra), sem er um 20
km langt og a.m.'k, 25 km2 að
flatarmáli, hafi myndazt í þessu
gosi og lagzt yfir a.m.k. einn bæ,
er heitið hafi Ketilsstaðir."
1341
„Sjötta go® Heklu hófst 19.
mai 1341. Gosmalarmyndun var
■ tiltölulega Mtíl, en askan barst
aðallega yfir byggðir vestur og
suðvestur af eldfjallinu og olli
miklu tjóni á búpeningi, einfcum
nautpeningi, og hiorfði til auðn-
ar í sumum nærsveitum Heklu.
Líklegast hefur tflúoreitrun ver-
ið aðaldauðaorsökin. Ðfckert er
vitað um hraiunrennslið í þessu
gosi.“
1389
Um Hefclugosið 1389 segir dr.
* Sigurður:
„Síðla árs gaus Hefcla í sjö-
unda sinn. Gosið byrjaði í
Heklu sjálfri, og öskufall var
allmitkið, og bar ösfcuna að lík-
indum aðallega til suðausturs.
En síðar opnaðist stutt gois-
sprunga í framhaldi af Hefclutgjá
um 5 km suðvestur, og hlóðust
þar upp þau eldvörp, sem nú
nefnast Rauðöldur. Ur þessari
eld.stöð flæddi það hraun, sem
nú kallast Seisundshraun nyrðra
eða Noröurhraun Hraun þetta
er 8.5 km að lengd, flatarmál
þess er 12.5 fcm2 og rúmmál um
0.2 km3. Hraunið er úr andesíti.
Það þakti mestallan botn þess
dals, er liggur til norðausturs
frá Selsundi, og fór yfir kirkju-
staðimn Skarð hið eystra og
granmbæinn Tjaldastaði, sem
báðir voru í þessum dal, og
eyddi þeim með öllu. Vera má,
að hraunið hafi lagzt yfir einn
eða tvo bæi að auki. Nokkur
gosmalarmyndun var í Rauð-
öldugosinu, en gosmölin barst
aðeins skammt frá eldstöðvun-
um. Dálítið af grólfum vikri
barst til suðvestuirs, en astoa tii
vesturs og blandaðist þar ösfcu
úr Heklu sjáHfri. Gosið stóð
fram á árið 1390. Leirhverir
mynduöusit á eldstöðvunum,
áður en Rauðöldur hlóðust þar
upp, en þeirra sér nú engin
merki. Ekki er vitað til, að
Hekla sjálf hafi gosið nokikru
sinni á 15. öld. Hins veigar mun
hafa gasið ednhversstaðar í ná-
grenni hennar i kringum 1440.“
1510
Um áttunda Heklugosið
segir dr. Sigurður svo í ágripi:
„Hinn 25. júlí 1510 gaus Hekla
í áttunda sinn. Fyrsta goshrinan
var nofckru kröftugri en í gos-
inu 1947. Gosmölin barst til suð-
vesturs og olli mestu tjóni á
Rangárvöllum og í Landeyjum.
Hún þekur a.m.to. 3000 km2
lands. Heildarrúnunál gosmalar
nýfallinnar var a.m.k. 320 milj.
m3, samsvarandi 80 miljómium
af föstu bergi, þar af féllu 215
miljónir á land. Fyrsta gosmölin
var rhýódasít, kísilsýruinnihaid
62% eða jafnvel meira. Síðast í
gosinu var ktfsilsýruinnihald
komið niður í 55%. Efckert er
vitað um hraunrennslið í þessu
gosi.“
Gos í grend
Hekklu 1554
Árið 1554 varð öðru sinni gos
i nágrenni Heklu (Fynsta gos í
grennd Heklu sem sögur fara af
var 1440 samaniber það sem dr.
Sigurður segir um gosið 1389).
Um þetta gos segir dr. Sigurður:
„1 maí eða snemma í júní árið
1554 hólfst eldgos i hraununum
um 10 km suðvestur af Heklu.
Gosið var sprungugos með
krvitoustrókum og stóð í næstum
6 vitour. Hlóð það upp eldstöðv-
um þeim, er nú nefnast Rauðu-
bjallar, og myndaði þar hraun,
sem nefndst Pálsteinshraun, og
er um 8 km langt og 10 km að
flatarmáli. Efni þess er ólivin-
basalt.“
1597
„Níunda Ileklugosið hófst að
kvöldi hins 3. janúar 1597 og
stóð a.m.k. í 6 mánuöi. Upphaf
gossins svipaði mjög til Heklu-
gossins 1947. Drunur heyrðust
til Norðurlands. 1 byrjun goss-
ins barst gosmöl til suðausturs,
og Mýrdalur var það byggðar-
lag, er varð fyrir mestum
skatokaföllum af völdum þess,
saðar í giosinu barst aska til ým-
issa átta og allt til Norður- og
Austurlands. Btotoert er vitað
um útbreiðslu hrauns úr þessu
gosi. Rúmmól gosmalar var að
líkindum öllu meira en í 1947-
gosinu eða um 240 mdlj. m3,
samsvarandi um 50 milj. m3 af
föstu bergi. Kísilsýruinnihald
fyrsta vikurs er 61%. Um vorið
eftir ihrundu bæir í ölfusi í
jarðskjálffta og breytingar urðu
á hverum á Reyfcjum í ölfusi.“
1636
Tiunda Heklugosið i röðinni
varð 1636 og um það segir dr.
Sigurður:
„Tíunda gos Heklu hófst um
kl. 8 e.h. hinn 8 mai 1636 og stóð
í rúmt ár. Gosmöl í fyrsitu hrinu
barst einkum til norðausturs og
cflli tjóni á graslendi í nálægð
eldfjallsdns. Þótt gosið hagaði
sér í ýmsu mjög likt og gosið
1947, var öskufail miklu minna.
Rúmmál gosmalar nýfallinnar
var vart meira en 80 milj. m3.
Si02 innihald fyrsta vikurs var
um 58%. Efckert er vitað um
hraunrennsli.“
1693
11. gosið í Heklu sjállfri varð
í lok 17. aldar:
„Ellefta gos Heklu hófst kL
milli 18 og 20 hinn 13. febrúar
1693. Gosið hélzt í a.m.k. 7
mánuði og e.t.v. í 10% mánuð.
Fyrsta hrina gossins var óvenju
kröftuig. Aðaflöstoufallið stóð
tæpan Mukkutima, og var gös-
malarmyndunin þá að meðaltali
60.000 m3/sek. Gosmölin barst
NNV, og á landi, í Hreppum og
í B isíkupstun gum spilltust
samtals 55 jarðir og hjáleigur,
en þar af lögðust 8 í eyði um
skeið og ein að tfullu og öllu.
Á Norðurlandá lá ás mestu
öskuþykktar um Miðfjörð, og
bæði í Vestur-Húnavatnssýslu
og austan til á Vestfjörðum var
alflmikið öskufall. Lax og silung-
ur drápust í lækjum og.vötnum,
fuglar dóu hópum saman, og
talsvert af búpeningi sýktist af
gaddi.
Hraunrennsli virðist hafa
verið allmdkið, en ekki er vitað
nema um eitt hraun, sem rekja
miá með líkindum til þessa goss.
Tota úr því hrauni teygir sig
niður á milli Rauðaldna og
Rauðölduihnýks. Gösmöl þekur
2200 km2 á landi, og rúmmál
hennar nýfallinnar á landi er
220 milj. m3 en heildarrúmmál
um 300 milj. m3, samsvarandi 75
milj. m3 af föstu bergi. Gosmöl-
in er að mestu andesít. Um 90%
hennar hefur fallið í fyrstu gos-
hrinunni."
1725
1725 varð enn. gos í grenmd
Heklu og segir dr. Sigurður svo
u m það:
„Gos það, sem hófst aðtfiaira-
nótt 2. apríl 1725 og talið hefur
verið til HeMuigösa, var éklki
úr Helklu sjálfri, helldur
sprungugos á auðnunum aust-
ur eða suðaustur af HeMu.
Líklegt er, að sprunigan hafi
opnazt á tveim stöðum með
al'llöngu miilMbili. Gosið óflli
enigu. tjióni, en bærinn Hauka-
dalur á Ramgiárvöflllum hrundi í
jarðskjálfta salmtfiara því.“
1766
Þá er röðin kornin að því
gosi í Heklu, er lengst hefur
staðið yflir svo vitað sé eða í
tvö ár. Um það segir dr. Sig-
urður:
„Tólfta gos Heklu hófet í
dögun 5. apnfl 1766 og hélzt
fram í mai 1768, en hlé varð
á gosinu, nasstum adigert eða
aflveg algert, í 6 mánuði, frá
ágústlofcum 1767 fram í marz
1768. Þetta er lengsta Hekllu-
gos, síðan sögur hófust. Fyrsta
goshrinan var mijög krölftug
(pfliníöns'k), og fyrsiu 5-6
Mukkustundimar var ösfcufaill
mjög mikið. í gosbyrjun kom
mfflldð hlaup í Rangá ytrf. Ásk-
an barst til norðurs. ösfcufail-
ið oflfli taflsverðu tjóni á Ramg-
árvölflum, Landii og í Hreppum,
svo að við lá, að afllmargar
jairðir færu í eyði, en tjón af
því varð þó mdiklu mdnna á
Suðurland'i en í gosinu 1693, þar
eð ás nuestu ösikuþytoktar lá
ausitan vdð byggðir. Á Norður-
urlandi lá þessi ás um vestan-
verðan Skaigafjörð, og bæðii þar
og í Austur-'Húnavatnssiýsilu
varð tjónið aflvarfleigt. Búpen-
ingur hrundí niður, svo að við
auðn lá í sumum svedtuim.
Veiði í ám og vötnumi spiflltist
stórlega. Gosmölin úr þessu
gosd þalkkti 34000 km2 ilands, og
rúmimói hennar nýfallinnar á
landi var um 300 mdlj. m3, en
heildarmagn. gosmaflar á landi
og sjó 400 miilj. m3, samsvar-
andi um 100 milj. m3 af þéttu
bergi. Aðeins tvö gos Heblu,
frá þwí að land byggðist, gosin
1104 og 1300, woru medri ösku-
gös. Kísdlsiýruinni'hafld gasimiallar
var 62% í göslbyrjun, en 54%
undir lokin. Hrgnjn úr þessu
gosi þeítoja um 65 fcm2, og rúm-
mál þeirra er um 1,3 Itomi3. Er
þetta mesta hraunigos á Isllandi
síðan sögur hótfusit, að Sltoafltár-
eildum undanskildum. Hraunið
er að mestu andesíthraun“.
1845
Þrettánda gosdð í sáélfri
HeMu varð órið 1845. Um það
farast dr. Sigurði svo orð:
„Þrettánda gos HeMu hófst
um kl. 9 að morgaii 2. septem-
ber 1845 og stóð óslitið að heita
mátti til 5. eða 10. aipríl 1846.
Líkur eru fyrir því, að smágos
haffi verið í fjallinu 13.-16. ág.
1846. Fyrsta hrina gossdns var
krö'ftug (plíníönsk) og likfleigast
að gosimiöfckurinn hafi náð upp
í heiðlöftin. Vikur sá, er féll
fyrstu Mukfciustundina eða svo,
var grábrúnn oig tofsilinnihafld
hans um 60%, siðan tók fín-
toomaðri döklkur sandur að
falfla, og voru umskiptin næsta
snögg. ösfkufallið varði um 4
Mst. Fyrstu kflst. nam gosmal-
arimyndunin um 20.000 m3/sek.
Vikurfallið náði til byggðanna
SkafibártuTigu, Sfðu og Land-
brots, en fiínasta askan barst
til Færeyja, Hjalltíands og
Oifcneyja með 55-70 km hraða
á Mst.
Sú gosmiöfl, er féil f fyrsta
þætti gossins, þekur um 4250
klm2 á landi og heildarrúrnimiál
hennar nýfallflinnar var uimi 230
milj. m3, þar af eru. um 40°/ni
grábrúnn viitour.
Samfaira byrjun gossins kom
flóð í Rangá ytri. Því cflli að
mestu bráðnun íss og snæwnr á
Hcfclu. Jarðskjálftakinnir fund-
Framhald á 9. síðu.
4
*
i
i
l
Í