Þjóðviljinn - 02.08.1970, Blaðsíða 6

Þjóðviljinn - 02.08.1970, Blaðsíða 6
g SÍÐA — ÞJÓÐVILJXNN — Sunnudagur 2. ágúst 1970. FYRRI HLUTI í»@tta, sernn hér fer á éftir gerð- ist snemma árs 1944. Það gerð- ist í Oaik Ridge, Tennessee í Bandaríkjunum. í>ar var þá verið að vinna að smíði kjarn- orkusprengjunnar, og viðhöfð þvílík leynd að jafnvel vísinda- mönnunum sjálfum, sem við þetta fengust, var ekki sagt nema undan og ofan af. Hver þeirra fékk einungis að vita það sem hann þurfti til þess að geta unnið verk sitt. Og svo var það á einu kvöldi að einn þeirra lá uppi við dogg í rúmi sínu og var að lesa vísindaskáldsögu sér til gam- ans. Þá kemur bann augia á þessa setningu: Af U235 hefur nú verið unnið nógu mikið til þess að unnt sé að gera kjam- erkutilraunir . . Það var unnið úr úraníumgrjóti með hinni nýju ísótópatækni . . . og nú höfum við svo pund- um skiptir af þessu efni. önnur setning hljóðaði svo: Kjamorkusprenging í einu pundi af U235 jafngildir hundrað miljón pundum af TNT að sprengiafli. Svo kom hin þriðja þar sem vikið var að stöðvun keðju- verkananna: Kadmíum stöðvar nevtrón- umar . . . og það er ódýrt og öruggt. Maðurinn varð sem þrumu lostinn. Þsma gat að líta á prentj og í riti, sem ætlað var atenenningi, hið leyndasta af öllum hemaðarleyndarmálum B-andiaríkjanna. Ritið hét Asteunding Science Fiction, Furðulegar vísindatilgátur. en tímarit, sem höfðu helgað sig þessu efni, máttu þirta þetta, en það var öllum öðrum stranglega bannað. Jafnvel sjálfum forsetanum. Vísindaskáldsagan og hin nýja tækni Eftir að Kepler, hinn mikli þýzki stj ömufræ ðin gur, samdi rit sín, gafst fyrst grundvödlur fyrir vísindaskáldsögur. Árið 1609 hafði hann lokið útreikn- ingum sínum um göngu plánet- anna umhverfis sól, og svo vel var það verk af bendi leyst, að aldrei hefur þurft að endur- bæta það, svo nokkru verulegu nemi. Hann skrifaði líka frá- sögu af ferð til tunglsins, og lætur hann anda flytja ferða- manninn þangað í draumi. Kepler ledt á þetta frá sjónar- hóli vísinda sinna, og lýsdr hann tunglinu, eins og það kom honum fyrir sjónir við athuganir. Hann segir þar það sem hann hafði sjálfur kom- izt að raun um, að tunglið snú- ist um jörð, og valdi það kvartilaskiptum þess. Sé þar nótt hálfan mánuð og dagur hálfan. Þetta höfðu stjömu- fræðingar vitað um aldir, en enginn lygasöguhöfundur minnzt á það. Auk þess getur Kepler þess ; bókinni, og er það sýnu merkilegra, að tungl- ið hafi ekkert lofthvolf, og mundu því skuggar á tunglinu vera sikarpir og biksvartir. Saga þessi eftir Kepler, sem hann kallaði Stjamfræðilegur draumur, var gefin út að hon- um látnum, árið 1634, og má kalla þá bók hina fyrstu af vísindaskáldsögum, því að hún tekur til greina allt hið nýj- AJlt fram að lokum átjándu aldar voru vísinda- og tækni- uppgötvanir svo fáar og sitrjál- ar, og náðu svo seint fram að ganga, að atenenningi gafst varla kostur á að kynnast þeim og breytingunni sem þær þrótt fyrir allt, fengu valdið. Fólk trúði því að guð réði fyrir öllu, og stafað; frá honum bæði hungursneyð, styrj'aldir, far- sóttir og dauði, en þessi nöfn bera reiðmennimir fjórir sem frægir eru úr Opinberunarbók- inni. Engum datt í hiuig að nókk- uð væri við þessu að gena, að- eins að þreyja og bíða. >að var á átjándu öld of- anverðri, sem fyrsita gufuvélin var smíðuð, sem nothæf var. Eftir það fór að koma Skriður á, tækniöldin var gengin í garð, og nú duldist engum að miklar breytingair voru að ger- ast. í rauninni kom vísánda- skáldsagan fram sem svar við iðnbyltingtunni. 1818 war það kona, sem þá bar nafnið Mary WoUstone- craft Shelley, og gift var hinu unga stórskáildi, gaf út bók, sem hét Frankenstein. Þar er sagt frá læknastúdent, sem ger- ir sér ófreskju úr ýmsium hlut- um og gæðir lífi, en seinast ræður ófreskjan niðurlöigum hans. Þama er í fyrsta sinn borin fram sú huigmynd, að skapa megi lifandi veru með aðstoð raftækja, en ekki með yfirskilvitlegum ráðum né í nafni guðs. Huigmyndina að sögunni fékk Mary Shelley kvöld nokkuirt, þegar verið var að tala um uppgötvanir Galvan- is, sem þá voru á döfinni. Galv- ani var ítalskur líffærafræð- ingur, og bafði hann gert þær tilraunir á vöðvum úr frosk- um að hleypa í þá rafstraumi, Edgar Alan Poo H. G. Wells VISINDASKALDSOGUR sagan hét Bannsvaeði og höf- undurinn Cleve CartmiU. Vísindamaðurinn lét það verða sitt fyrsta verk að gera yfirmönnum sínum aðvart, og ekki leið á löngu áður en rit- stjóri tímaritsins var kvaddur til yfirheyxslu og höfundur sög- unnar einnig. Báðum kom þetta á óvart. Gerði þetta nokkuð til? Þeir bentu á það, að gert hefði ver- ið uppskátt um mögulei'kann á kjamaklofnun úrans í vís- indaritum árið 1939. Hitt höfðu þeir spunnið upp af hugviti siínu. Hér stóð hnífurinn í kúnni. Hið eina, sem tiltækt þótti, var að banna ritstjóranum „ð birta meira af samskonar efni, en hann benti á það á móti, að þetta væri ákaflega vinsælt meðal lesenda tímaritsins, og «f það hætti allt í einu að birt- ast, mundi ýmsa gruna margt. Þessar röksemdir voru tekn- «br til greina. Svo leið allt það ár, og allt þar til sprengjan mikla féll í Hirosima í ágúst 1945. mátti enginn segja neitt u*n kjamorkusprengjur nema höfundar vísdndaskáldsagna, og asta sem þá var vitað um tunglið. Næstan má telja framskan mann, Cyrano de Bergerac, 1650 gaf hann út bó'k sem heit- ir Ferðin til tunglsins, en far- artækið er eldflaug knúin púðri. Slíkar flaugar voru þá raunar þekktar. Kínverjar höfðu halt þær til að skjóta flugeldum i margar aldir, svo sem enn er gert. Þeir höfðu jafnvel haft þær í ófriði, ekki til að meiða eða drepa, heldur til að hræða óvininn. Þetta barst svo smátt og smátt vestur á bóginn, en það er Cyrano til mestrar sæmdar, að hann skyldi sjá fyrir bvaða gaign mátti bafa af eldflaugum. Hann hélt þær vera tilvalið farartæki til ferðalaga um himingeiminn. Þó að merkilegt megi heita, er þessj frásögn ekk; í visinda- riti heldur visindaskáldsögu. Jafnvel eftir að Kepler og Cyrano höfðu tengt þessa bók- menntagrein sönnum vísdndum, hlaut það að hamla útbreiðslu hennar að hvorki þeim né al- menningi, lesendunum. var ljóst hvílík áhrif vísindi og tækni gátu haft á daglegt líf manna og þjóðfélögin ; heild. en þó froskurinn væri dauður og búið að skera vöðvana úr honum, gait hann láltið þá kvika við rafstrauminn. Svo virtist siem rafmagnið, sem þá vair talsvert dularfullt í augum almennings, væri þess megn- ugt að lífga dauða líkamsvefi snöggvast. Sú spurninig lá þá nærri, hvort ekki mætti eins gæða mannslíkama, eða liki, lífi, fyrir tilverknað þessa ó- þekkta kraftar? Þetta er að- alhugmyndin í sögu Mary Shelley, sögunni af ófreskjunni Frankenstein, sem gerður var úr ólífrænu efni. Edgar Alan Poe, sem svo frægur er af leynilögreglusög- um sínum jafnt sem hryllings- sögum, skrifaði einnig allmárg- ar vísindaskáldsögur, og meðal þeirra er ein sem ber nafnið: „Flugferð með loftbelgnum Lævirkjanum, 2848“. Þetta er fróðlegt dæmi um það hvem- ig jafnvel djörfustu draumar skálds ná ekk; marki, og ekki nærri því. móts við þá hrað- fara þróun, sem nú er að ger- ast Því það sem Poe áleit að ekki mundi koma fram fyrr en eftir þúsund ár, varð að veruleika áður en hundrað ár voru liðin, og flauig reyndar langt fram úr því sem hann hafði hiugsað sér. Verne og Wells Á ofanverðri nitjándu öld var almenningi orðið svo vel ljóst hlutverik vísinda og tækni, að það gat vel borgað ság að skiifa og gefa út vísindaskáld- sögu. Einn þeirra sem lögðu þetta fyrir sig, var Jules Veme, sem alþekktur er af sögum sínum „Umhverfis jörðdna á 80 dögum“ og „Ferð inn að miðju jarðar". Hann má telj- ast vera hinn fyrsti af rit- höfundum, sem gerðu þetta að ævistairfi sínu. Poe var fyr- irmynd hans, 1863 gaf hann út fyrstu bók sína um þetta efni: Fimm vikur í loftbelg. Hér er sagt frá atburðum, sem allir áttu að geta skilið og í raun- inpi gátu gerzt, sivo sem komið var (fyrsti loftbelgurinn, sem flogið gat, var sendur upp hundrað árum áður). Þessari bók var svo vel tekið, að Veme hélt áfram að skrifa um sama efni — histoires extraordinares — sögur af óvenjulegum at- burðum, svo sem hann kallaði þær, og vairð úr þessu mikill bálkur af vísdndaskáldsögum. Þegar bann gekk feti fram- ar og fór að skrifa um það sem ekki átti sér stað og ekki gat átt sér stað, þá jókst at- hygli lesendanna um allan helming. Verne gætti þess að lýsa öllu því, sem vdtanlega hlaut að vera hugarburður, sem sennilegast og nákvæmast í hinum smær; atriðum sem hin- um stærri. Sagan „Ferð inn að j'arðarmiðju" (1864) sýnir þetta bezt; lesandinn hrífst með af allri þessar; bráð-sennilegu frá- sögn, og þykir sem allt sé satt. Svo kom sagan „Þúsund mílur undir yfirborði sjávar“ (1870), og saiga af tuniglferð, þar sem gedmfarinu er skotið úr afskaplega stórri fállbyssu. „Frá jörðu til tunglsins" heit- ir sú saga (1865). Sögur Vemes náðu ekki miarki, sem ekki var von, svo ófullkomin sem vísindi voru um hans daga. Það var ekki fyrr en löngu síðar, sem jarð- fræðingum varð það ljóst, að jörðin er þétt í sér hið innra (og þvi þéttari siem innar dreg- ur), svo að óhugsandi er að þar geti nokkur lífvera hafzt við. Sumt af því sem hann lét sér detta' í bug voru augljósar fjarstæður jafnvel þá er hann setti það í bækur, eins og dæmið um gei.mskip, sem skot- ið skyldi úr fiallhyssu, sýnir. En rejrndar skiptir það ekki miál; í visindaskáldisögu, bvað getur átt sér stað og bvað ekki. Það er tilraunin tdl að skrifa vísindalega, sem máli skiptir. En sögur Jules Vemes urðu afar vinsælar, ekk; einungis í Evrópu, heldur líka í Banda- ríkjunum og Rússlandi. Ekikd er ofsagt að hann hafi bafið vísjndaskáldsöguna til vegs og virðingar. Sá sem næstur kam, Edward Everett Hale, bandardskur höf- undiur, er þekktastur fyrir sögú sína: „Maðurinn sem ekkert föðurland átti“. í stuttri sögu um tunglið segir hann frá ferð með gervitungli héðan af jörð til tunglsins, en bókin er skrif- uð 90 árum áður en þetta warð að veruleika. Þá er að geta þess vísinda- skáldsöguböfundar, sem einna frægastur er og mikilhæfastur, en það er H.C. Wells. Hann gekk enn fram-ar Veme í því að segja frá hinu ótrúlega og lýsa því eins og bláköldum staðreynd- um. Fyrsta bókin sem nokkuð kvað að var „Tímavélin" (1895). Ekki reyndi bann neitt til að renna skynsamlegum stoðum undir þá hugmynd, að unnt mynd; að ferðast um tím- ann, en bann lýsir svo Ijóst og skemmtilega því sem þessi tíma-langferðamaður sá og reyndi, að lesandanum finnst það ekk; gera til, — þessum yndislegu, simáu og duglitlu af- kamendum mannanna, sem vírðast eiga svo gott hér á jörð sinni, en eiga, ekki yfir höfði sór helöur undir fótum sér, skæða óvini — ófreskjur, sem búa neðanjarðar og hafa þá sér til átu. í sögunni „Fyrstu mennim- ir á tunglinu" (1901), seigir .Wells fyrir tunglferð, þar sem hafður er mátenur sem sigrast á aðdráttaraGi jarðarinnar. En mest áhrif hafði bók hans „Bar- átta hnattanna" (The war crf the Worids). Þar er því lýst með skelfilegu raunsæi, hvem- ig Marsbúar gera innrás á jörðina, og beita kænsku og snilli illsku sinnar til þess að tortímia menninign jiairðarbúa. En sigurinn verður sfcammvinn- ur, því að þeir hafa enga mót- stöðu gegn bakteríum, sem jarðarbúum eru ýrnist mein- laiusar eða skaðvænar að nokfcru marki, og drepast þeir allir, en jarðarmenn verða fegn-ar; en frá megi segja, þeg- ar þessi skelfilega hætta er lið- in hjá. Eklri reyndist Wells neitt fremri Veme í að sjá fyrir þá sigra vísindanna, sem nú eru fram komnir, bann var bam síns tírna í skoðun sinni á eðli hnattarins Mars, en þá vissi enginn nema lofthjúpur hyld; plánetuna, og væri þar gnægð súrefnis og vatns. Nú vitum við að lofthjúpur Mars er ákaflega þunnur, og ekkert vatn í fljótandi ástandi á yfir- borðinu. Samt sá hiann ýmiislegt fyrir. í sögunni „Jámvairið land“ (Land ironclads) (1903), sagði hann fyrir um brynvagninn, og í sögunn; „Styrjö-ld í lofti“ (The War in the Air), sagði hann fyrir um herflugvélar nú- tímans; í sögunni „Endurleyst veröld“ segir frá kjamorku- styrjöld. Enginn veit hve mikið er að þækka þeim, honum og Verne, af þvi sem þeir spáðu og nú hefur gerzt. Vafalaust hafa hugmyndir þeijy!a^;iBUmart hverjiar, fallið í firjóan jiarð- veg meðal vísindamianna. Auk þess hafa þedr ýtt undir at- hyigli og áhuga almennings á hinn; öru breytiþróun vásind- anna, sem síðan hefur verið að gerast, og æ hraðar og hraðar. Ekki er auðvelt að gera sér ljósa grein fyrir því hve víðtæk þessi áhrif eru, en ó- hætt mun að fullyrða að án vísindaskáldsagna af þesisu tagi hefðu framfarimar gerzt miklu hsegair. Tímarit sem birta vísindaskáldsögur Næstan má telja Hugo Gems- back, mann frá Lúxemborg sem kom til Bandaríkjanna 1904. Hatin var raffræðingur og upp- finningamaður og gaf út tíma- rit, sem hét „Nútíma raffræði“. Árið 1911 gaf hann út fyrstu skáldsögu sína „Ralph 124C 41“, og kvað ekki mikið að þeirr; bók, en þar er að finna dröig- in að þeim huigmyndum, sem á-ttu eftir að gera hann fræg- an. Hann sá fyrir að ótal upp- finningar og uppgötvanir mundu verða gerðar, og sá þetta svo glöggt að fuarðulegt má telja; ratsjá og sjónvarp. svo fátt sé nefnt. Það var hann sem bjó til orðið „television". Og vegna þess hve gaman honum þótti þá þegar að vís- indaskáldsögum, ákvað hann að gefa út tímarit, sem þeim væri helgað algerlega. Árið 1926 kom fyrsta heftið með „Furðulegum frásö'gum“ (Ama- zing Stories) og var reynd- ar hið fyrsba sem tók þetta efni, vísindaskáldsögu, einungis til meðferðar. Svo lít- ið barst að af efn; í fyrstiu, að Gernsback varð að endurprenta sögur eftir Wells og Veme, á- sarnt þýzkum bókum eftir miklu ófrægari höfunda. En smátt og smátt óx vegur og geng; þessa timarits, og nóigu margir urðu til að leggja því lið með ritum sínum, sumir þeirra voru ennþá djarfari en Wells hafði nokkum tíma ver- ið. Höfundamir lótu sér ekki fyrir brjósti brenna að lýsa Framhald á 9. síðu. t 4 I í í

x

Þjóðviljinn

Beinir tenglar

Ef þú vilt tengja á þennan titil, vinsamlegast notaðu þessa tengla:

Tengja á þennan titil: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Tengja á þetta tölublað:

Tengja á þessa síðu:

Tengja á þessa grein:

Vinsamlegast ekki tengja beint á myndir eða PDF skjöl á Tímarit.is þar sem slíkar slóðir geta breyst án fyrirvara. Notið slóðirnar hér fyrir ofan til að tengja á vefinn.