Þjóðviljinn - 10.12.1970, Blaðsíða 7

¥
BTjnim<tudasur 10. desember 1970 — WÓÐVTUINN — SlBA J
bokmenntir
Skinnbækur fornar.
Þegar atómið var að fæðast
Jón Óskar: Hernámsára-
skáld. Minnisatriði um
líf skálda og listamanna
í Rcykjavík. Iðunn 1970.
248 bls.
Jón Öskar heildiuir áfnaim að
segja frá .áífi í listum" og
£er ekki hraðar yfir en sivo,
að enn rná búasit við þó noikikr-
um btndiuan a£ hans háiliflu. í
Fundnir smilflinigar lýsir hann
sínum fyrstu skrefum á þess-
um vettvangi um og í stríðs-
byrjun, og þessari bók lýlkair á
érinu 1945.
Um Hernámsárasíkáid á það
sama við og fyrri þókina,
að það er yíSr henni vf.ss þokki
einfaidleika og ljóðrænu. Um
leið 'heldur lesandinn áfram að
gera einhverjar prívatkröfur um
nærgöngulli mieðterð á etfninu,
hvort siem þar er á ferð kjafta-
kerlingarárátta eða hádeitari
fjorvitnk En það skal þó strax
tdkið fram, að marmi sýnist
röskiegar tefkið á efhinu í þess-
airi bók og áUavega mieári fróð-
leák af henni að hafa en
Fundnum snildinglum.
Þetta á ekkr. við frósagmir af
einstökum mönnum fyrst og
fremst, þeim þregður flestum
fyrir stutta stund. Það er holzt
að glettingum og ungskáldaríg
máílllá höfundar og Hannesar
Sigfússonar er haldið tii haga.
En þessiar knöpipu lýsingar geta
hljómað ansii vei, eins og t.d.
þesisá, sem á v‘.ð Stein Steinarr:
„hiátur hans var aldrei annað
en lágvaert kjöltur á stangli
sem hrisiaðist við einstaka
tækifiæ-ri út í augun svo að þau
stækkuðu og tóku að skjóta
frá sér bvössum örvum í alllar
áttir“. Miklu fyllri mynd fær
lesandinn af höfúndánum sjálf-
um, eins og eðlilegt er, og af
ýmsum þáttum tíðaramdans í
tengslum við hann.
Að vlsu er surnt smólegt rak-
ið eins og t.d. upptaining á
kiassiíkuim tónverlkum sem Jón
Óslkiar hllustaði á eða frásögn
af tungumálastússd hans. En það
er eraginn upptainángartónn á
frásögn Jóns ÓSkaTS af þeárri
þýðingu sem rússnesk skóld og
Eliot og Kafka höfðu fyrir rit-
höfiundartteril hans. Það voru
sannarlega óvænt tíðindi, að
kvæðið fræga, „ísland, þín bíð-
ur nóttin djúp og dámm“, skuli
vera í tenigslum við Konstantfn
Baimont, sem var lengi útlaigi
í flleiri en e'num skilningi.
Kaflinn um þetta bölsýna
kvœði, sem ort var árið 1943
Jón Óskar.
þeigar allir vom bMndifuiIlir af
bjartsýrai, er lákLetga sá sem eft-
irminniiegasitur verður í bók-
inná. í þessu tilviki kom fram
einn af þessum eánkennilegu
spádómium ská'lda, huglboðum
sem enginn fær útskýrt af
slkynsamlegu viti — frægast
sdíkra atvifca er liMega það, að
Hja Erenibúng spóir um 1920 í
Julio Jurenito bandarisku ger-
eyðingarvopni sem prófað verði
á Jaipöraum. Þetta var aldar-
ELDUR ER BEZTUR
Örlygshöfn, æskustöðvar Helga Hermanns.
Guðmundur Gíslason
Hagalín: Eldur er
beztur. Saga Hclga
Hermanns Eiríkssonar
Iðunn. Reykjavík.
Svo strax sé að efrirau fcom-
iði: Það er stíllllinn, sem spállir
þessari bók. Guðmundur Haga-
lfn hefiur margt vei gert á sviði
ævisaignaritunar, en nú förlast
honium tökin. Þessi bók er nær
öll skrifuð í uppskrúfluðum
merkileghevtastíl og geifur harla
litla hugmynd um Helga Her-
mann Biríksson, sem er rismik-
illl maður enda lönigu þjóðkunn-
ur. Beinar orðræður umskrif-
ar höfundur oft á tíðum flárán-
legasta bókmál, — og þó er svo
að sjá sem hann ætlist til þess,
að þetta sé allt tekið sem góð
og giild sagnfræði; svona haJ?
menn talað í raun og veru.
Hagalín er hvað þá annað kom-
inn með þetta ledðinda tízkuorð
,,florvitnilegur“, sem nú helliríð-
ur hverri biadaigreán.
Að þessu sllepptu má mœla
mieð þessari bólk, og visit er
fróðlegt að kynnast æviferli
eina Islendingsins, sem lagt
hefur stund á námuverklfræði.
Menntunarsaga Helga Her-
manns er öll hin meridlegasta.
Bamuragur mdssár hann föður
sinn og fer sitálpaður á sjó, kiff-
ur vestflirzík björg og er oröirra
stýrimaður á kútter innan við
tvítugt. Þó vendár haran sflnu
kvæði í krosis og leggur út á
menntabrautina, fer fýrst 1
Hclgi Hermann Eiríksson
GagnflrœðaslkóLainn á Akureyri,
þaðara í Menntaskólann í
Reykjavik, þá til Haámar og
lýkur svo prólfli í námuverk-
fræði í Skotllandi árið 1919 en
viðbótarprófum í málmfræði og
raflmagnsfræði ári seinna. Tólf
ár voru þá liðán frá því hann
„fyrir áeggjan Richards, bróöur
síns, tófc þá ákvörðun að gamga
hánn svdkallaðá menntaiveig, sem
í þaran tíma ibafði reynzt fflest-
um íslenzkum páltuim, er ekki
áttu efnaða fareldra, ærið,'toir-
sóttur og stumdum aliviðsijáll.
Jó, nærfellt tófltf ára ném og oft
erfliða líkamllíega vinnu, stund-
um beánilínis strit, höfðu þau
kostað hamn, þessi prófskírtedmi,
og nú stóð hann á þrítugu11
(bls. 144).
He3igi Hermamin reyndist mesti
vonarspillir, þegar heim kom.
Hann var sitrax fenginn til þess
að rannsaka hér ýmsa málma
í jöröu, en raiunin var œtíð hln
sama, ektoi famnst sivo mdkið
rnagn, að vinnsla svaraði kostn-
aði, og gyUivonir Uandans
brustu. Nokfcra sérstöðu hafði
þó silfurbergsnáman í Heiigu-
staöalandá í Reyðarfirðá. Silflur-
berg var þar nóg, og undir
stjóm Heága var talsvert magn
unnið úr námunni nokkur ár,
en siáflurberg var þá notað í
margvísleg vísindatæki. Svo
gerðist það, að bœðá Japanir
og Þjóðverjar kornust upp á
lag rneð að nota önnur efni ó-
dýrari, og gulll'ið tækifæri var
íslandd gllatað; þetta var árið
1924. „Síðan haffa hin lömgu
námugöng og önnur ómerkari
umimeriEi á Heáigustöðum aðeins
verið sá taiandi vottur íslenzks
umkomulleysds, þekkingiarieysds
FramlhaI4 á 9. síðu.
fjórðungi áður en atómsprengj-
an féál.
Það er lítoa lofsvert að Jón
Ösfcair skuli halda til haga
gamall'li heimilld eins og „pólit-
ístori greán" frá 1942, ekkert
minni getur komáð í sitaðinn
fyrir slík skjöl um andlegt á-
sigkomulag m'anna. Bófcmennta-
leg og pólitísk viðureign hðf-
undar við Halldór Laxness er
einnig vei fróðleg, þótt það sé
hálfvandraaðalegt á köfllum hve
sár og beiskur Jón Öskar er út
í Halldór. Þessi ólsfcöp stafa i
fýrsta lagi af þeirri ótakmörk-
uðu persónudýrtoun á Halldóri,
sem höfundiur teiliur hafa ríkt
meðal bóktmenntamanna (og þó
eintoum á vettvangi Máls og
menningar) og gaigntetoið menn í
þeim mæli, að varla gat heitið
að önnur bótomenntalleg við-
leitni ep Hallldórs kæmist að.
Hleypir Jón Öskar sér í þamn
ham, að hann fer að bera sam-
an „sína“ bókmenntagireán, smá-
söguna, saimian við skáldsöguna
(svið HKL) á kostnað síðar-
nðfndrar, sem er eárikenniletgt
tiltætoi í meira laigi. Og hann
klykkir út með því að Gerpla
hafd „sitaðfest uppgjöf og van-
xnátt hinnar epdstou skáidsogu"
— eru fláar eða enigar sitaðhæf-
ingar hæpnari í þessiari bók.
Samt er Jón Óskar enn reáð-
ari Halidóri flyrir Gerztoa ævin-
týrið. Haran tefliur að með þeirri
bók hafá sitórstoáldið vísvitaedi
tæflt ság og aðra til trúar á Stal-
ín. Það er fcannstoi stoiljanilegt
að merrn reiðist svo um muni
ef þeim firmst níðzt á trúnaðar-
trausti þeirra — látum svo vera.
En þessá kaflá leiðir þó hugann
að því flyirst og firemst, hivilitour
kross stalínásffná heflur orðið kyn-
slóðuim þeárra Hailfldórs og Jóns
beggja. Saima er hvort þeár sem
fengu þá trú áðruðust eða flor-
hertusit, þeim virðist langQest-
um svo til ógjörflegt að hutgsa
uim póflitíslk efrai rapp flrá því,
greána á miflilí þess sem smátt
er og stóirt.
En hvað sem því líður: í
vandvirkmslegri, yflirflætisflaiusri
og persónullegri flrásögn Jóns
Öslkars, sem sveifflast rólega á
miflld nÖItíuirs og glettni og ang-
urværðar, geta menn flundið sér
til gaigns rnairgt af bví sem var
á svoimi á menningarvettvangi
á þessum tíma, þegar svo mörg
viðhorf voru að falla úr gifldi,
voru í endiumskoðun — og enn
djúptækara endurmat á næsta
fleiti.
Arnl Bcrgmann.
Jónas Krístjánsson.
Handritin og fornsög-
umar. Bókaútgáfan
Saga. R. 1970. 96 bls.
Þessari bóflc, sem út er loomdn
á þrem tungumáluim. ísilenzku,
ensku og dönslkiu, er ætilað að
gefa almennar upplýsdngar um
íslenzk handrit og ftombók-
menntir í máii og myndurn.
Henni er skipt í ncfldkra kaffla:
só fýrsti fjafllar um landnám
og þinghafd, aranar um foman
kveðslkap, hinn þriðji um gerð
handrita og varöveizlu þeirra,
sá fjórði um gildi þeárra fyrir
norræna sögu (mest um Snorra),
hinn fimimiti slkýrir frá fræg-
ustu Isflendingasögum, hánn
sjötti fjallar um fjölbreytileg
• •©
Jónasar Kristjánssonar virðist
líkf.egt til árangurs, það er, sem
fyrr segir, komið víða við, án
þess að lent sé í upptaininga-
pyttá og sparðatíningi og stíl-
ræn alvara höfundar á ékki
slkylt við þjóðremlbu eða önn-
ur sflík leiðindi.
íslenzkum sikoðara er því
meári nýlunda að myndakosti
bólkiarinnar. I henni eru dreg-
in saman úr möngum áttum
sýnishom af þofldkafUlllri slkrift
þeirra görnlu og forvitnilegum
teikniragum á sMnnbókum og
eru margar myndanna litprent-
aðar. I handritaspjailflá Jóns
Helgasonar, bróðskemmtilegri
bók, er myndalkositur mdfldu
minni og nytsamllegt rit Bjöms
Th. Bjömssonair um Teiknibók-
ina í Ámasafni er um mjög af-
maxkað efni. Hér fer hdnsvegar
samara myndamergð og fjöl-
þreytnd ásamt yflirvegun í um-
brotá og viðhöfln í pappír og
prentun. Utkoman er á flestan
hátt ánægjufleg. Auðvitað er það
ekikf. nema rétt, sem Jlótnas
Kristjánsson minnist á í texta
sínum, að exflendis voru sfldnn-
bæflcur gerðar af xneiri efnum og
lærðari lisitamöranum — en bók
bessi mánnir ofldktrr þó með nýj-
um hætti á myndlfstarhefð sem
aildred rofnaði, auk þess sem
miyndír hennar setja ototour nið-
ur mMu nær þeám höndum
„sem forðum var stjómað af
lifamdá taugum".
Arni Bcrgmann-
Jónas Kristjánsson.
viðfflaingsefm höfunda flornra
béflca, hinn sjöundd lieitir „Lif-
andi Ixókmenntir í 1000 ár“ og
er efldci tarveflt að geta sér til
um hvað þar er fljaUað
Komið er víða við í stuttum
texta, bókin er aðeins 96 bls.
að vísu í stóru brotá — lietur
er mjög stórt og myndaikostur
xniflciitl. Textinn virðist einlkar
sflcýr og skymsainflega saminn
þótt liöfundur, Jónas Kristjáns-
son gerist einstalka sinnum flull-
hátíðlegur (fyrir minn smefldc).
Sannast sagna er svo til þess-
arar fl>ó(kar stofnað, að textinn
mun efldd veita ísOenzkum les-
endum nednar umtaflsverðar
upplýsingar umflram þær, sem
þeár hafa fengið við sikiktoan-
flega sikóllagöngu (að undamsfldldu
nofldcru af því, sem segir um
handritin sjálif). Við verðum því
að dæmia hann fýrst og flremst
frá því sjónarmdði, hve vei
hann dugar tál að uppflýsa út-
lenda menn um fornar íslenzk-
ar tnækur og gildd fljeirra beeði
fyrir ofldcur og þá, veflcja áfliuga
sem síðan leitaði nýiira upplýs-
inga og séihæfðari. Og t>á er
sjálfsagt að viðurkenna, að starf
Smásögur
Thomasar
Marms
Ut er komin hjá lVIáli og
menn'ingu fl>ók efltir þýzika sitór-
skáfldið Tthiomas Mann — Marió
og töframaðurinn og ffledri sögur
í þýðángu Ingóflfls Pálmasonar.
Meginefni þessarar tiólkar eru
tvær aflflHangar sögur. Sú sern
tiókin er heátin eftir er þeárra
yragst, birt árið 1930. Er hún
taflin með merflcustu stuttra
sagna Manns og má, að því er
í fl>ókarkynningu segir, vei líta
á hana sem endurspeglun á
þeim aðferðum sem fasistar og
nazistar fljeittu til að ná töflcum
á fjöldanum — og kann að
þykja tímabært efni einnig nú,
þegar mikið er liamazt gegn
mannflegri sikynsemi sem og í
þá daga. Nassta saga heitir
Tristan og fjallar, eins og Tónío
Krögier, sem Máfl. og menning
gaf út fýrir alHmörgum árum,
eánnig um flistamanninn and-
spænis ,,lí:finu“. Aiute flieirra eru
f jórar aðrar stuttar sögur í Jxóflc-
inni.
Áégað gæta bróður mínsP
Georgcs Simenon:
Bræðumir Rico. Iðunn
232 bls. Stcifán Bjarmara
þýddi.
Georges Simenon hefiur eikld
verið miifldd þýddiur á íslenzku
til fl>essa. Það er að ýimsu leyti
sikaði, vegna fl>ess að liaran er
einn flvedrra manna sem getur
sflcrifað „spennandi" sögur, saka-
málasögur og sálfræðáiegar
skáfldsögur án flxjss að slaikað sé
á flcröfflum um vinnutaöigð. Sú
ttóflc sem Iðuinn iiefur nú gefið
út er efldki sakamólasaga, efldci
í ætt við þann bálk sem Sim-
enon hefiur hyggt upp kringum
hina frægu porsónu sína Mai-
gret. Bræðunv’r Rico er sál-
fræðdleg hroUveflcja, ef svo
mætti að orði flcomast, og um
leið má finna í henni áflciveðnax
þjóðfélaigsflegar aflhæfingar.
Eddde Rico er vél staeðux
borgari, forstjóri verzflunarfyr-
irtækis og um fleáð innheámtu-
rnaður Mafíunnar á tiltéknu
svæði. En afllt í eánu bregður
Simenon
skugga á loít: ednn af bræðr-
um Eddies, sem ednnig hefiur
unnið fyrir Maifíuna, og þá að
því að Icoma iruönnum fiyrir
flcattarnef, er harfinn, fiarsæailega
gifbur og fiús tdll að snúa við
bflaðinu, byrja nýtt lífi, og yfir-
boðarar flnaras fýrrverandi eru
hiæddir um að hann lcjatflti frá.
Eddie er þvi sfldpað að liafa
uppi á lionum — og hann vedt
raofldcumveginn, að ef hann
finraur þennan týnda sauð, fl>á
eru dagiar hans tallriir. Hér er
ekflci aðeáins um sflcuggalega lýs-
ingu á vafldi og starfsháttúm
risavaxins glæpahrings að ræða,
hefldur er Eddie um fledð dæmd-
gerður smáborgari, sem mætti,
eins og Simenon fl>endir á sjálf-
ur, finna í txamflca, ráðuneyti eða
einhverri aranarri stofnun: hann
hefflur puðað til að Jcomast í
vissa þægilega stöðu og hann
er, ef á herðir, mðubúinn táil
að fióma svo tál hveirju sem
er til að vélta ékflci út úr Icerf-
inu aftur, haflda sætá sínu.
Stefán Bjarman hefur fl>ýtt
söguraa af ágætri vandvirim'',
og flsað er vel tifl fundið að
prenta með henni fróðflegt við-
tal við höfundinn um aðferðir
hans og viðhorfi. — áb.
1
i
JL