Þjóðviljinn - 24.10.1972, Síða 12

12 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Þriöjudagur 24 október 1972.
hagnýtir ekki auðlindir
sóar þeim
Kaflar úr erindi Þrastar
Olafssonar hagfræðings
um efnahagsmál
Kerfið
heldur
Á laugardaginn hélt
Þröstur ólafsson hagfræö-
ingur erindi um efnahags-
mál á flokksstjórnarfundi
Alþýöubandalagsins. Var
þaö jafnframt framsöguer-
indi fyrir umræöu- og
starfshóp um efnahags-
mál, en Þröstur veitti hon-
um forystu.
Þröstur tók meginatriði
máls síns saman á þessa
lund i lok erindis síns:
Viö höfum tvenns konar
vanda.
Annars vegar hviklynt
atvinnulíf, með miklum
hagsveiflum ásamt öllum
þeim afleiðingum, sem það
hefur í för meö sér.
Hins vegar mikil þensla,
sem bæði er afleiðing of
mikilla útgjaldafyrirætl-
ana einstaklinga og hins
opinbera, sem einnig er
fylgifiskur kerfisins, trúr
eins og skuggi manni.
Leiðirnar verða að vera í
samræmi við þessa skil-
greiningu á vandamálinu.
Eina virka ráðið gegn
óstöðugleika er að byggja
upp atvinnuveg, sem er
traustur og stöðugur.
Atvinnulífið þarf að verða
fjölbreyttara og hvíla á
fleiri stoðum en nú er.
Við þurfum og verðum að
stefna markvisst að örri og
umfangsmikilli iðnvæð-
ingu. Hún er eina andsvar
okkar við hverfandi þorski.
Margföld iðnaðarfram-
leiðsla á við það sem nú er,
verður eina tryggingin
fyrir stöðugleika atvinnu-
lífsins. Þegar hagsveiflur
skekja þjóðarbúið ára-
tugum saman er vanda-
málið orðið meira en svo,
að það verði leyst á nætur-
fundi í Alþingi. Það þarf
uppskurð á atvinnulífinu.
Vandamálið er hagnýting
auðlindanna — fjármagns,
vinnu og náttúrunnar. Og
það er þegar á allt er litið
stærra mál en skammtima-
jafnvægi milli framleiðslu
og ráðstöfunar.
Þegar er hafið starf að
iðnvæðing'u landsins og
Alþýðubandalagið verður
að styrkja það starf með
öllum kröftum. Þau mark-
mið sem þa.r haf a verið sett
fram eru hátt sett, en ekki
of hátt.
Hinn hluti efnahagsvand-
ans var þenslan í þjóðar-
búinu. Draga verður úr
heildareftirspurn og flytja
verður tekjur milli greina í
hagkerfinu.
Hægt er að draga úr
heildareftirspurn á þrjá
vegu: Með beinum skött-
um, með óbeinum sköttum,
með niðurskurði og spörun.
Beinir skattar hafa ýmsa
kosti. Þeir eru lýðræðis-
legir, sérh'ver veit hve
mikið hann greiðir í skatt.
Þeir eru gott hagstjórnar
tæki. Þeir eru tekju —
jafnandi og hlutlausari
gagnvart verðlagi en
óbeinu skattarnir. En þeir
eru óvinsælir af því þeir eru
lýðræðislegir og þótt hlut-
fall beinna skatta hér sé
miklu lægra en annars
staðar i Evrópu er óvíst, að
fyrir því sé pólitiskur vilji
að hækka þá, einkum eftir
gjörningaveðrið i sumar
sem leið. Einnig er hækkun
beinna skatta óréttlát
meðan fjöldi landsmanna
kemst upp með það að
skammta sjálfum sér
tekjur.
Hitt finnst mér sjálfsagt,
að koma höndum yfir fleiri
skattstofna, sem ekki eru
skattlagðir í dag, s.s. margs
konar þjónustustarfsemi
einstaklinga og félaga.
Leggja má á mi11iIiðaskatt,
heildsölugjald o.m.fl. í
sambandi við skattsvikin er
nauðsynlegt að auka ýmsa
léttvæga frádrattarliði, s.s.
læknisþjónustu, lög- eða
hagfræðilega aðstoð, við-
gerðir á húsum, húsaleigu
o.s.frv. Gefa mætti sér-
hverjum lið hámark. Síðan
mætti nota þetta í skatta-
eftirliti, og verum viss að
auðvelt væri að ná tangar-
haldi á stórum hluta skatt-
svikanna. i skattamálum
verður líka að ríkja rétt-
læti. Gift kona á enga
heimtingu á forréttindum
út af því að vera gift. Þa'ð á
ekki að verðlauna
giftínguna eða láta siðspill-
andi skattahugleiðingar
hafa áhrif á hjónabands-
fyrirætlanir fólks.
En ef við afskrifum
hækkun á beinum sköttum,
verður þrautalendingin
hækkun óbeinna skatta.
Þeir geta verið margvís-
legir og misháir eftir vöru-
flokkum.
Ekki meira um þetta.
Hér skulum við staldra við
og athuga okkar gang.
Enn er öll okkar hugsun
innan ramma kapitalism-
ans og án þess að gera til-
raun til að höggva skörð í
hann.
Ég viðurkenni að oln-
bogarýmið er ekki ýkja
stórt, en það er þó stærra en
við viljum halda.
Stjórnunarmöguleikar
almannavaldsins verða að
aukast. Um leið og gerðar
verða skammtíma jafn-
vægisráðstafanir i haust
verði tekin upp krafan um
þjóðnýtingu fiskiskipa-
trygginga og olíusölu og
verzlunin verði endurskipu-
lögð bæði hvað snertir
verðlagskerfið, lánamál
hennar og eignarhald. Við
þurfum ekki að bera neinn
kinnroða fyrir því, þótt við
játum það opinberlega að
við viljum frekarað KRON
og kaupfélögin reki hana
heldur en Silli og Vali.
Gamla krafan um fækkun
banka er enn í fullu gildi. í
húsnæðismálakérfinu ríkja
lög frumskógarins, nema
hvað það er erfitt að fela
sig, þar sem húsnæðis-
leysingi er. Hér verða að
koma til stórmikil afskipti
hins opinbera.
Að hefja slíkar breyt-
ingarerskref í átt til sósíal-
isma og gerum við það,
þurfum við ekki að bera
kinnroða fyrir sósialísku
rósinni, sem við svo gjarn-
an skreytum okkur með í
hnappagatinu.
En sósíalismi er óhugs-
andi án stéttabaráttu, sem
er hreyfiafl þjóðfélagsins.
Þess vegna er nauðsyn-
legt að verkalýðshreyf-
ingin taki slík mál upp og
krefjist viðtækari breyt-
inga en aukna sköttun eða
gengisbreytingu. Þvi slíkar
ráðstafanir borgar launa-
stéttin, strúktúrbreytingar
borga atvinnurekendur að
mestum hluta.
Ég ætla ekki að hafa
þetta öllu lengra. Gerum
okkur það Ijóst, að engir
hlutir gerast af sjálfu sér,
allra sízt skref í átt til
sósíalisma, og enginn
dæmir okkur af orðum okk-
ar heldur gjörðum, hvort
sem dómararnir heita
flokksmenn, kjósendur eða
þjóðin.
Misræmið milli framleiðslu og
eyðslu þjóðarinnar er geigvæn-
legt, og verður engin efnahags-
lausn varanleg, sem ekki dregur
mikið úr eyðslu og bruðli þjóðar-
innar. Yfirbygging þjóðarbúsins
er geysimikil. Nýlega var gerður
samanburður á fjölda banka-
starfsmanna i Sviþjóð og á ls-
landi. Ef sama fólksfjölda hlutfall
gilti hjá okkur og i Sviþjóð ættu að
vera hér800 bankastarfsmenn, en
þeir eru nú um 1.600.
Afköst i iðnaði svo dæmi séu
nefnd eru þriðjungi lægri en á
Norðurlöndum. Rekstrareiningar
hér litlar og óhagkvæmar. Sóun
verðmæta eða afætukerfið, er eitt
megin einkenni islenzks efna-
hagslifs.
Landbúnaðarstefnan er stolt
einkenni sóunarinnar. Við
hendum orðið yfir 2,0 miijörðum
árlega i uppbætur og niður-
greiðslur. Stór hluti þessara
tveggja miljóna er hrein sóun
verðmæta. og veldur mikilli efna-
hagslegri röskun.
Kerfi í kerfinu
Athugum visitölukerfið. Visi-
tölukerfið átti i eina tið að vernda
launafólk, einkum þá lægst laun-
uðustu gegn verðþenslu. 1 dag
hindrar það, að hægt sé að bæta
lifskjör þeirra þvi visitalan mælir
jöfnum höndum nauðsynjar fólks,
munaðarvörur og hagstjórnar-
tæki rikisins. En bætt lifskjör fást
tæplega lengur með hærri einka-
neyzlu heldur i stóraukinni sam-
félagslegri þjónustu. Núverandi
visitölukerfi kemur i veg fyrir
það.
En það er augljóst mál, að visi-
tölunni verður að breyta. Án þess
verða engar efnahagsaðgerðir
framkvæmdar. En visitalan
verður samt sem áður að halda
áfram að tryggja allan almenn-
ing gen verðbólgu hvort sem hér
er vinstri eða hægri stjórn við
völd, þvi verðbólgan er ekki nátt-
úrufyrirbæri heldur tekjuskipt-
ingartæki auðvaldsins.
Verðbólgan er þvi fyrst og
fremst kapitaliskt fyrirbæri, þótt
okkur sé engin huggun i þvi, svo
lengi sem við burðumst með það
kerfi hér.
En það finnast fleiri kerfi i
kerfinu en visitölukerfið.
Eitt ágætt kerfi heitir verðlags-
kerfi og er gagnmerkt kerfi.
Verð hefur það hlutverk að
stýra gróða fjármagni og vinnu til
sem beztrar hagnýtingar auð-
linda hvers lands. Hér á landi er
enginn sá aðili sem tryggir þetta.
Fjármagni er útbýtt samkvæmt
timasetningu innkominna um-
sókna bundið eftir atvinnuvegum.
Verðlagskerfið er eins og við vit-
um undir eftirliti rikisvaldsins að
miklu leyti, en vegna úreltra
verðlagsákvæða og vinnubragða
hefur þetta fyrirkomulag allt
önnur og þveröfug áhrif á stýr-
ingu fjármagns- og gróða heldur
en þvi var ætlað i upphafi. Kerfið
hagnýtir ekki auðlindir heldur
sóar þeim.
Það verkar nefnilega þannig að
sópa gróða til innflytjenda. Inn-
flytjendur hafa i dag þá beztu
tekjutryggingu, sem hægt er að
hugsa sér, þar sem þeir háfa
fasta álagningu. Tekjur þeirra
hækka við hækkað vöruverð er-
lendis og meiri gjaldeyris útlát
fyrir landið. Auk þess hafa marg-
ir þeirra tök á þvi að fá umboðs-
laun sin og margs konar heima-
kostnað reiknaðan inn i erlenda
söluverðið. Siðan fá þeir fasta
prósentu hér heim i ofanálag.
Verðlagskerfinu verður að
breyta, þvi það orsakar bæði sóun
verðmæta og hátt vöruverð.
Þriðja kerfið er lánakerfið eða
fjárfestingarkerfið. Skoðun starf-
semi þess.
Fjármagni til fjárfestingar er
skammtað eftir atvinnuvegum,
hvernig svo sem framleiðni at-
vinnuveganna er háttað, en hún
er mjög misjöfn. Þetta hefur það i
för með sér, að ómögulegt er að
stjórna fjármagninu milli greina
og elta upp hæstu framleiðni.
Nákvæmlega sama er uppi á ten-
ingnum, hvað snertir sjálfvirka
afurðalánakerfið, það lætur ekki
að stjórn.
Um verzlunarvixlakerfið gildir
það sama. Það tryggir tilveru
fjölda fyrirtækja, sem engan til-
verurétt eiga og færu til fjandans
innan viku, ef breytt væri um
lánapólitik. En þvi miður eru öll
okkar smáu kerfi þannig, að þau
eru trygging fyrir óarðbærum
rekstri,sem orsakar spennu,og
gera rekstur þjóðarbúsins mun
kostnaðarsamari en ella, sem
kemur fram i lágum launum eða
rekstrarerfiöleikum atvinnuveg-
anna.
Hvar myndast gróðinn?
Ilér rikir einnig sú landlæga
skoðun, að fyrirtæki megi helzt
ekki fara á hausinn, allir verði að
komast af.
Ef oliufélögin eru i andaslitr-
unum þá vonum i guðanna bæn-
um að þau fái hægt en gott andlát.
Og ætli Eimskip sæmi ekki frekar
að draga úr bákni sinu heldur en
biðja um hærra verð á sama tima
og það heldur uppi svo háu verði á
flutningaleiðum til Islands, að
ódýrara er að flytja vöru frá
Hong Kong til Hamborgar, heldur
en frá Hamborg til Reykjavikur.
Við skulum ekki hafa áhyggjur
af verzluanar- eða viðskiptageira
hagkerfisins. hann spjarar sig og
langár mig i þvi sambandi að
gripa til nokkurra talna. Ég vil
taka það enn fram, að taka verð-
ur þessar tölur með miklum
fyrirvara, eins og reyndar allar
tölur hagfræðinnar, einkum og
sér i lagi tölur, sem ekki hafa
verið prófaðar vendilega eins og
þessar.
Þær sýna þvi fremur tilhneig-
ingu en staðreyndir.
Tölur gefa til kynna að hlutur
launa i heildartekjum hafi vaxið
úr 69,6% 1969 i 73,4% 1971, sem er
hátt hlutfall. Ef við sleppum land-
búnaði þá námu launagreiðslur
árið 1970 kr. 20.396 mkr. en hreinn
hagnaður 6.508 mkr. Af þessum
6.508 mkr. voru 1.270 mkr. i fisk-
veiðum og iðnaði og byggingar-
iðnaði, enþarstarfar 43% heildar-
vinnuafls þjóðarinnar. 1 þriðja
geiranum myndaðist gróði upp á
5.238 mkr. en þar starfar um 44%
vinnuafls og yfir 80% gróðans
verður þar til. Jafnvel þótt þessar
tölur séu of háar vegna óná-
kvæmni i tölumeðferð þá benda
þær ótvirætt á sterka tilhneigingu
sem engum er hollt að lita fram-
hjá.
Rekstur fyrirtækja á Islandi er
skemmtilegur vegna þess hve
ævintýralegur hann er.Athugun á
fyrirtækjum hefur leitt i ljós, að
eigið fjár hlutfall þeirra er afar
lágt, sem þýðir að þau eru byggð
upp af almannafé. Allur rekstur
er byggður svo til eingöngu á
lánsfé og til fjárfestingar sækja
fyrirtækin i opinbera fjárfest-
ingasjóði, þar sem afar sérkenni-
leg fjármagnsúthlutun fer fram,
en á hana hefi ég litillega drepið
að framan. En þessi litlu eign-
lausu fyrirtæki eru gagnlegt tæki
eigendanna i baráttu þeirra við
skattyfirvöld landsins. Lög hluta-
félaga og reglur um sameignar-
félög verður að endurskoða sem
allra fyrst.
Þvi á sú spurning vissulega rétt
á sér, hvort ekki sé rétt að koma
stórum hluta fyrirtækjanna
annað hvort i hendur réttra eig-
enda — sem er islenzkur almenn-
ingur — eða láta harðneskjulegan
kapltalisma koma þeim á vonar-
völ, þar sem þess er krafizt að
eigið fé verði stór hluti af veltu
fyrirtækjanna. Hagkerfi okkar er
plat kapitalismi og samhæfing
milli framboðs og eftirspurnar
byggist meir á samningum og
skömmtunum en markaðslög-
málum.
Sú fjármagnsskömmtun, sem
hér um ræðir, er m.a. orsaka-
valdur þess ótölulega fjölda
fjármagnsmiðlara, sem hér eru á
landinu. Inn i þetta dæmi fléttast
einnig sú staðreynd, að fjár-
magnið á Islandi er eign rikisins
en ekki fjármagnsauðvaldsins
eins og i ekta auðvaldsrikjum.
Þetta veldur þvi m.a. að auð-
valdið hér hefur engan áhuga á
stöðugu verðlagi heldur þvert á
móti græðir á verðbólgunni sem
skuldunautur rikisins i fyrirtækj-
um, sem ekkert eigið fé eiga.
Að fá sem mest fyrir
ómakið
En áður en við förum að ræða
lausn vandans er ótalið eitt ein-
kenni kerfisins, sem er ekki
minnst, en það er óstöðugleiki
hagkerfisins.
Hagkerfi okkar skortir alla
kjölfestu. Meginorsök þessa
óstöðugleika er mikilvægi
sjávarútvegsins, en hann er
undirorpinn örum breytingum
bæði á verðlagi og aflamagni,
þótt fleira komi þar til, s.s. upp-
bygging sjávarútvegsins sjálfs og
allt það bákn, sem á honum
hvilir.
Nú er það tæplega á mannlegu
valdi að ráða við náttúrufarið eða
verðlag á útflutningsmörkuðum
þannig að við eigum alltaf á hættu
að fá*okkur hagsveiflu. En það er
ekki meginmálið. Öll hagkerfi
þurfa að glima við misgjöfula
náttúru og sveiflukennda mark-
aði i einhverjum mæli. Vanda-
málið er hæfni hagkerfisins til að
bregðast við sveiflunni, sem
kemur utan frá. Ég sleppi visvit-
andi sveiflum, sem eiga uppruna
sinn i innri móthverfum efna-
hagslifsins, sem koma oftast
fram i offramleiðslu og sölu-
tregðu, sem er alþekktur fylgi-
fiskur sérhvers auðvaldsþjóðfé-
lags.
Sú leið, sem að lokum verður
Frh. á bls, 15