Þjóðviljinn - 17.06.1975, Blaðsíða 14

14 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Þriöjudagur 17.júní 1975
setja svip sinn á mannlifið. Til
dæmis væri málnotkun stjörn-
málamanna og mismunandi
brúkun þeirra á staðreyndum
verðugt rannsóknarefni etv.
kæmi I ljós að þeir væru þar
meðeinhverja smið i gangi — ef
ekki þröskuld, þá fótakefli fyrir
sjálfa sig.
Nútimaljóð þótt sumir kalli
torskilin eru naumast fjær
mæltu máli en hluti rimnakveö-
skapar á sinni tið. Rithöfundar
sumir hafa að visu fjarlægst
þann munnlega frásagnar- og
sögustil sem almenningi var
tamastur, en bókmál geymir
aftur á móti núorðið þau orð
sem áður þóttu ekki prenthæf og
sögupersónur geta átölulitið
sagt hver annarri að bita i pung-
inn á sér.
Máltilfinning held ég sé ekki
stéttbundin. Umhverfi og upp-
eldi hlýtur að móta máltilfinn-
ingu sem aðra þætti. Þar af leið-
andi hlýtur öll einangrun og
skifting aldurshópa eftir náms-
getu, þroska eða kyni að vera ó-
heppileg. Ætli máltilfinning sé
svo ekki i nokkru samræmi við
þær kröfur sem notandi gerir
sjálfur til málsins?
GS
Ingibjörg R. Magnús-
dóttir h júkrunarkona,
deildarstjóri í heilbrigðis-
ráðuneytinu:
Z-an geröi
máliö
auðugra en
erfiöara
Eg er sannfærð um að málfar
það, er börn alast upp við, hefur
áhrif á getu þeirra i skóla, ekki
hvaðsistá islenskunám þeirra.
Máltilfinning foreldra og kenn-
ara og kröfur þeirra um, að
barn temji sér gott málfar og
beri virðingu fyrir tungu sinni,
hlýtur að vekja hugsun þess og
áhuga. Og barn, sem lærir rétt-
an framburð og málnotkun, þarf
ekki að berjast við villur siðar
td. þágufallssýki eða hljóðvillu.
Þá er nauðsyn'.jgt að börn
kynnist góðum bókum og læri að
skilja bókmái.
Ekki finn ég afgerandi mun á
málfari stétta hér á landi, að
minnsta kosti ekki hjá þeim,
sem eldri eru. Menn tala um
sjómannamál og eiga þá við
grófara málfar, en ég þekki það
Htið. Bændur tala margir gott
mál, hafa skýran framburð og
góðan orðaforða. Langskóla-
gengið fólk ætti að hafa betra
vald á tungunni en þeir, sem
minna eru lærðir, en ekki er það
alltaf i réttu hlutfalli við skóla-
göngu þeirra.Þeim hættir til of-
notkunar á útlendum orðum,
finna þá ekki islenskt orð yfir
hugsun sina eða hirða ekki um
það. Kennarar fannst mér vanda
málfar sitt hér áður fyrr, Varla
kom fyrir, að kennari heyrðist
blóta i kennslustund. Nú má
heyra kennara tvinna og þrinna
blótsyröi án þess að blikna. Þvi
kann ég illa og finnst það bera
vott um orðfátækt og smekk-
leysu. Nú, þarna er ég farin að
gera meiri kröfur til málnotk-
unarkenpara en annarra stétta,
vonandi gera það fleiri, þvi að:
,,þvi læra börnin málið, að það
er fyrir þeim haft.”
Ein stétt hér á landi finnst
mér vanda málfar sitt mjög,
það eru útvarpsþulir.
Þá varstu að spyrja um mál-
flutning andstæðra stjórnmála-
manna, hvort hann væri keim-
likur. Ekki get ég neitað þvi, að
mér finnst þeir „Þjóövilja-
menn” oft all stórorðir og illorð-
ir, en þeir eru —þvi miður —
ekki alveg einir um það, það er
slæðingur hjá fleirum. Liklega
má fremur eigna stjórnmála-
mönnum ýmiss konar „slag-
orðanotkun” en öðrum, t.d.
„þjóðarskútan”, og „jafnvægi i
byggð landins”. En almenning-
ur er fljótur að læra þau og nota.
Þá er röðin komin að z-unni.
Ég sakna hennar, þótti hún
fallegr stafur, sem gerði málið
auðugra en erfiðara. Lagði hana
niöur af þægð, en fagna þvi ef
„þjóöarskútan” hallast aftur að
zetunotkun.
IRM
Gunnar Guttormsson vél-
stjóri, hagræðingarráðu-
nautur:
Kjölfestan
er hjá
alþýðufólki
Ég held að talmál okkar hafi á
öllum timum verið talsvert frá-
brugðib vöndubu ritmáli. Um
þetta er að visu erfitt að dæma,
þar sem ekki hafa varðveist
neinar segulbandsspólur af
málfari Egils á Borg eða Ara
fróða. Þróun ritmálsins er hins
vegar auðvelt að kanna með
samanburði á bókmenntum
okkar frá ýmsum timum.
En sé litið til allra siðustuára
finnst mér bilið milli taimáls
og þess, sem ég kalla vandað
ritmál fara ört vaxandi. Hvað er
að gerast, er þessi þróun nei-
kvæð? Hér gæti vissulega verið
um það að ræða að ritmálið
standi nánast i stað (það er i eðli
sinu dálitið ihaldssamt) en tal-
málið, „hið lifandi mal”, taki
eðlilegri þróun i samræmi við
hraðfara breytingar á þjóðfé-
laginu og stóraukin samskipti
við umheiminn.
Ég held að skýringin sé sú, að
hvort tveggja sé á niðurleið, en
talmálið þó sýnu meir; vandað
ritmál sé sjaldgæfara en fyrir
nokkrum árum og almennri
máltilfinningu nokkurs hluta
þjóðarinnar hraki stöðugt. Ég
kem þar ekki auga á nein glögg
skil milli langskólagengins fólks,
sem aðeins hefur stutt nám eða
skólaskylduna eina að baki. Hitt
er svo annað mál, að ég geri
meiri kröfur til þeirra, sem
stöðu sinnar vegna þurfa að
miðla öðrum af þekkingu sinni.
Mér verður hér sérstaklega
hugsað til ýmissa „sérfræð-
inga” á tæknisviðinu, sérstak-
lega þeirra, sem halda ungir til
náms erlendis og öðlast bæði
menntun og starfsreynslu.
Flestum tekst að vísu fljótlega
að vinna upp það, sem þeir hafa
misst úr íslenska „málaskól-
anum”, en öðrum tekst aldrei
að tileinka sér islenskt málfar.
„Sletturnar” i mæltu máli eru
ekki það versta; þarer mönnum
oft nokkur vorkunn, þar sem
góð islensk orð skortir á fjöl-
mörgum sviðum.
Ég fagna þvi að z skuli aflögð,
og tel frekara karp um hana,
hvort heldur er I þingsölum eða
annarsstaðar bera vott um hve
rikt það er i islendingum að
þrátta um hin smærri mál með-
an stórmálin liggja óhreyfð.
Ég held að hið eiginlega bók-
mál hafi núorðið tiltölulega litil
áhrif á þróun daglegs máls i
samanburði við áhrif málfars i
fjölmiðlum. Þetta ber ekki að
skilja svo að ég telji ekki rithöf-
unda vinna tungunni mikið
gagn skrifi þeir á annað borð
gott mál. En þeir eru i þessu
sambandi orðnir einskonar
„lagermenn” sem pakka sam-
timamálinu inn i góðar umbúðir
til geymslu handa komandi kyn-
slóðum. Að öllu samanlögðu er
ég þeirrar skoðunar að kjölfestu
málsins sé að finna hjá óbreyttu
alþýðufólki til sjávar og sveita
og varðveisla tungunnar sé m.a.
undir þvi komin að sem flestir
eigi þess kostað hlusta á tungu-
tak þess. GG
Dr. Jakob Benediktsson
ritstjóri Orðabókar Há-
skólans:
Málvernd
og málrækt
hlið við hlið
Gott er að skoða stöðu málsins
1 nútimanum undir tvenns konar
sjónarhorni, málverndar og
málræktar. Hið fyrra er ihalds-
samt sjónarmið, það er óskin
um að málið breytist ekki of ört.
Hið síðara leggur áherslu á að
tungumálið er tjáningartæki og
okkur ber að gera það sem
lipurlegast til samskipta. Vissu-
lega þurfa sjónarmiðin ekki að
stangast á, en þá þarf sam-
ræmdar aðgerðir. Með breyt-
ingum I samfélaginu þarf á
nýjum orðum að halda yfir ný
fyrirbrigði, annað hvort eru þau
þá tekin úr efnivið málsins sem
fyrir er eða þau eru flutt inn.
Hérlendis hefur nýyrðastefnan
verið ráðandi. Rétt er að
minnast þess að þýðingarmesta
atriðið I „hreintungustefnunni”
er ekki málvernd heldur það að
ritmálið sé öllum vel skiljan-
Iegt. Aliur almenningur skyldi
skilja sérfræðinga má segja að
hafi verið stefnan i lærdóms-
listafélagsritunum og Fjölni. Og
þá mátti textinn ekki vera
útbiaöur af erlendum orðum.
Þetta hygg ég að gildi enn þrátt
fyrir meiri málakunnáttu
almennings. Ekki dugar þó
tómur einstrengingur i þessum
efnum. Nýyrði getur verið
klaufalegt og verra en orð af
erlendum stofni. Og ekki er
raunhæft að gera þá kröfu að
strangsérfræðileg hugtök —
segjum um flókin fyrirbrigði I
eðlis- eða efnafræði — séu alltaf
Islenskuð, þau hafa svo litla
þýöingu fyrir málið i heild.
Hvarvetna i veröldinni er til
sérfræði og sérfræðiheiti sem
þarf svo mikla fagþekkingu til
að skilja og nota að orðafar þar
skiptir almenning engu. Og þá
ekki heldur tunguna I heild. En
viðhorfið hlýtur að vera allt
annað, strax og komið er að
efnum sem almenning snerta.
Þar verða nýt heiti að vera
aðgengileg og svara kröfum
tungunnar.
Ég vil minna á að það skortir
samhæfingu á sviði nýyrða og
þeirrar endurnýjunar málsins
sem ekki telst I verkahring rit-
höfunda eða skóla. íslensk mál-
nefnd er gagnslaus á meðan
hana skortir fé og starfslið. Það
þyrfti ma. að semja tækni-orða-
bók og það þyrfti að reka
leiöbeiningarþjónustu.
Ég er ekki mjög hræddur við
ensku, bein samlögun enskra
orða og orðasambanda að okkar
máli er af hljóðfræðilegum og
málfræðilegum ástæðum svo
erfið. Einstök tökuorð breyta
litlu þegar þau fá islenskt hljóð-
gervi. Það þarf meira til að
breyta heilu málkerfi. Og ekki
þykir mér liklegt að það gerist
einhver blöndun i hrognamál, til
þess er munurinn á islensku og
ensku of mikill. En eitthvað
slikt gæti auðvitað heyrst hjá
einstaka manni.
Engar rannsóknir hafa farið
fram á þvihvaða breytingar eru
að gerast á málinu, en þar
skipta mestu breytingar á stil
og uppbyggingu setninga. En
allir taka eftir mun á málfari
ungs fólks og hins eldra. Skól-
arnir hafa áhrif á málfar nem-
endanna og mér virðist stúdent-
um hætta til að tala i stil við
bókmál skólanna, amk. þegar
þeir vilja tala skipulega.
Reykjavik er orðin það stór að
hér er farinn að skapast grund-
völlur fyrir slangi. Mikið af þvi
eru dægurflugur en margt getur
siast inn I normal mál. Það
getur haft áhrif á bókmál og
sjást þess dæmi hjá sumum rit-
höfundum. Ef bókmál er orðið
of ihaldssamt hljóta að koma
rithöfundar sem kippa málinu
framávið. Mái Halldórs Laxness
og Þórbergs var nær talmáli
en höfundanna næst á undan.
þeim. Munur talmáls og bók-
máls er hér minni en viðast
annarsstaðar og við æt.tum að
forðast að breikka bilið, en bil
verður alltaf þvi enginn talar
eins og hann skrifar.
Ég held þó að ofstopinn I garð
Laxness á sinum tima hafi verið
mest út af réttritun, það er
undarlegt hvað stafsetning
verður mönnum mikið til-
finningamál. Z er óþurftar-
stafur og ég er ákaflega feginn
að vera laus við hana. Ritun z
var merki um misskilin
upprunasjónarmið og hún gerði
málið ekki skiljanlegra. Z hefur
stutta hefð i málinu enda var
hún ekki notuð frá 14. öld og
fram á þá 19. með þeim hætti er
siðar varð. Það var annað með y
þvi þann staf reyndu menn
alltaf að skrifa þótt misjafnlega
tækist til. Og svo er sú röksemd
sem etv. er veigamest,að það er
löngu búið að fella z niður úr rit-
hætti alls almennings með þvi
að kenna hana ekki i barna-
skólum. Þvi skyldu menn ekki
gleyma að stafsetning er ekki
málið sjálft heldur praktiskt
samkomulag um hljóðtáknun.
Alþingi hefur einu sinni sett
stafsetningarlög sem fjölluðu
um rithátt á útgáfu fornrita og
var stefnt gegn Halldóri Lax-
ness, en með hæstaréttardómi
var Halldór sýknaður og alþingi
gert ómerkt orða sinna og
gerða. Þetta ætti að vera víti til
varnaðar.
Jón Böðvarsson cand.
mag., menntaskóla-
kennari:
Aö láta
hismiö
skyggja á
kjarnann
Oft er um rætt að miklar mál-
farsbreytingar hafi orðið
undanfarna áratugi en þær eru
að minu mati minni en ætla
mætti þegar þess er gætt hversu
stórkostlegar breytingar hafa
oröið á atvinnuháttum og I
félagslegum efnum. Mér virðist
endurnýjunarmáttur tungunnar
nægilega mikill til þess að mæta
þeim kröfum að hvert heiti og
hugtak sem almennt þarf að
nota verði islenskað. — Ég hygg
og að almenningur vilji endur-
nýja orðaforðann á
málverndargrundvelli, en til
þess þarf samstillt átak sem
vantar.
Hérlendis er engin stofnun
sem I reynd sinnir þessu hlut-
verki. Mér finnst að á vegum
iðnaðarmálaráðuneytisis ætti
að vera stofnun er tryggði is-
lenskun allra tækniorða og sæi
um aö koma þeim á framfæri,
m.a. með þvi að tryggja að
notkunarreglúr eða leið-
beiningakver á góðu islensku
máli fylgdu öllum nýjumtækjum
eins og bifreiðum, saumavélum,
isskápum o.s.frv. Skylt er að
geta þess að orðhagir menn
lærðir jafnt sem ólærðir sem
vit hafa á notagildi hlutanna
hafa hér ýmislegt unnið. A
sumum sviðum mætti segja að
ástandið sé gott, t.d. i jarðfræði.
Félagslegar aðstæður i sam-
félaginu valda að sjálfsögðu
nokkrum málfarslegum vanda.
Þar vil ég fyrst nefna að
vaxandi áhrif sterkustu fjöl-
miðlanna, sjónvarps og kvik-
mynda, virðast mér islenskunni
hættulegri en hersetan ellegar
dægurtónlist unglinga. Margir
ungir tónlistarmenn sem raula
á ensku eru að minu viti meiri
islendingar I raun en sumir z-
alþingismenn sem berja sér á
brjóst með likum hætti og
farisearnir forðum eða forystu-
menn iþróttahreyfingarinnar
sem alveg blygðunarlaust
innleiða ensk heiti á iþrótta-
greinum eins og badminton,
curling og bowling — og ræða
t.d. um put i golfinu.
Arás úr launsátri reynist oft
árangursrik sem dæmin sanna.
Menn áttu ekki von á að
eftirmenn Benedikts Waage og
samtlmamanna hans brytu
niður málfegrunarstarf þeirra
i iþróttahreyfingunni. Einmitt
þess vegna hefur þeim orðið
verulega ágengt. Fyrir þeirra
atbeina hefur t.d orðið trimm
verulega útbreiðslu, þótt
margir varist að taka sér orðið i
munn. Uni menn þessu og öðru
af liku tagi verður islenskan
smám saman að bastarði á
sama hátt og danskan virðist
orðin.
Hér hefur verið staldrað við
ýmsa váboða en úr þeim vil ég
þó ekki of mikið gera. Mér
virðist menningararfleifð
þjóöarinnar nægilega sterk til
þess að vega hér á móti, einkum
ef islenskukennsla i landinu er
með skynsamlegum hætti. Und-
anfarin ár hefur talsvert áunn-
ist I þeim efnum vegna þess aö
menn sem vit hafa á hafa ráðið
ferðinni og ýmsu breytt I skyn-
semdarátt. En þeir eiga furðu
erfitt uppdráttar af ýmsum sök-
um. Sem dæmi nægir að nefna
þessa alkunnu hörmungarstað-
reynd: Þegar leggja skal aukna
rækt við málnotkunarkennslu i
stað z-reglna risa upp alþingis-
menn úr öllum flokkum sem
eiga það eitt sameiginlegt að
hafa enga heildarsýn yfir það
sem verið er að framkvæma og
hyggjast með valdboði tryggja
að áfram verði hismið látið
skyggja á kjarnann.