Þjóðviljinn - 18.01.1976, Page 9

8 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 18. janúar 1976
Drifting .Continejits
Dakar.
Atlantic
Ocean
GHANA
-
/SíoUm
VENEZUELA
Salvaáöfj
BRAZIL
Aöb of rock wmples 1
shows thot motching
bounriory conrinuos tn Brazíl-
AMERICA
COLOMBIA
TlMtAtap{?y k. M. Oiapíiyj#

Sunnudagur 18. janúar 1976 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA .9
Það verður mikið að gera
Náttúruhamfarirnar í
Þingeyjarsýslu sem nú
hafa lagthluta Kópaskers i
rúst virðast aetla að drag-
astnokkuðá langinn. Þessi
hrina hefur staðið siðan
nokkrum dögum fyrir jól
er Leirhnúkur tók að gjósa
en jarðhræringar höfðu
reyndar gert vart við sig
öðru hvoru frá því í haust.
Jarðfræðingar hafa af
skiljanlegum ástæðum
fylgst grannt með gangi
mála fyrir norðan. Ham-
farirnar hafa komið af
stað miklum umræðum um
ýmsar kenningar í þeirri
fræðigrein. Ein slik er þó
vafalaust vinsælasta um-
ræðuefnið: landrekskenn-
ingin. Við tókum Svein-
bjöm Björnsson jarðeðlis-
fræðing tali og báðum
hann að segja okkur hvern-
ig þessar hamfarir koma
heim og saman við vísind-
in.
— Það hefur lengi verið rætt
um gliðnun íslands meðal jarð-
fræðinga. Landið er hluti Atlants-
hafshryggsins og á honum hefur
verið spáð gliðnun þótt ekki hafi
enn tekist að staðfesta hana.
Menn hafa talið að hún gerðist
samfellt og hafa lengi reynt að
mæla hana. Þjóðverjar hófu mæl-
ingar i Gjástykki fyrir norðan
Kröflu árið 1938 og komu þá fyrir
nokkrum mælipunktum. Striðið
kom i veg fyrir frekari mælingar
og bretarnir voru mjög tor-
tryggnir i garð þjóðverjanna,
héldu að þeir væru að njósna og
fjarlægðu eitthvað af punktunum.
Eftir strið komu þjóðverjarnir
aftur og mældu reglulega i nokk-
ur ár. Þótt þeir kæmu þá með ná-
kvæmari mælitæki tókst þeim
aldrei að finna neina sannfærandi
hreyfingu. Hún varð aldrei meiri
en sem nam ónákvæmni tækj-
anna. Þeir bjuggust við að finna
þarna rök fyrir landrekskenning-
unni en varð ekki að ósk sinni.
Skyndilegar stórbreyting-
ar einu sinni á öld?
Nú gerist það hins vegar að
þarna verður feiknamikil hreyf-
ing. Ekki er séð fyrir endann á
henni og biða menn spenntir eftir
að sjá hve mikil hún verður, e.t.v.
verður hún 1 metri en um það er
erfitt að segja núna, bæði er hrin-
unni ekki lokið og svo er ekki auð-
veltað mæla hreyfingarnar þegar
allt er á kafi i snjó.
En þessar hræringar hafa leitt
til þess að við höfum leitað að
hliðstæðum i sögunni og erum
farnir að lita sumt sem þar er að
finna i öðru ljósi en áður. Til
dæmis urðu ýmsir atburðir þarna
á svipuðum slóðum seinnihluta
siðustu aldar. Þeir hófust með
jarðskjálftanum mikla á Húsavik
árið 1872. t kjölfarið fylgdi
skjálftavirkni i Mývatnssveit sið-
ast á árinu 1874 og i ársbyrjun
1875 hefst gos i öskju og stuttu
siðar i Sveinagjá. Siðan verður
öðru hvoru vart við skjálfta á
þessum slóðum fram til ársins
1885 þegar mikill skjálfti varð i
Kelduhverfi.
Hingað til hefur verið iitið á
þessa atburði einangraða en nú
veltum við þvi fyrir okkur hvort
lita beri á árin 1872—85 sem eitt
timabil og að atburðir þeir sem
þá gerðust séu innbyrðis tengdir.
Ef við litum lengra aftur sjáum
við Mývatnselda árin 1724—29 og
árið 1618 varð nokkuð löng jarð-
skjálftahrina á sömu slóðum.
Þarna virðist þvi vera um nokkuð
reglulegar hreyfingar að ræða
sem gerast einu sinni á rúmri öld.
Suöurland hreyfist líka
Á þennan hátt höfum við farið
að velta þeim möguleika fyrir
okkur að gliðnunin gerist ekki
með samfelldu skriði heldur i
stökkum. Það hefur verið rætt um
að gliðnun hryggsins sé um 1
sentimetri á ári en hún getur allt
eins verið einn metri á öld i einu
stökki. Svo getur lika verið að
'.‘T '-lífCfL
• w~ wK j ,
0 ,,, ,
* •
L-' ■ r-

Á þessu linuriti sést hvernig hálfur sólarhringur leit út á jarðskjálftamælinum í
Reynihlíð 30. desember sl.
bergið undir niðri hreyfist hægt
og sigandi en að skorpan brotni i
stökkum.
Þær spr'ingur sem nú hafa
myndast virðast aliar verða til i
gömlum örum. Ég hef ekki heyrt
að heil berg hafi neins staðar
klofnað. Einnig virðist hreyfingin
verða mest i stærstu sprungunum
sem kyngu þá að hafa hreyfst i
öllum hrinunum. Ef nýjar
sprungur opnast er þess helst að
vænta i stórum skjálftum eins og
þeim sem varð á þriðjudaginn.
En þessar hreyfingar hafa ekki
alltaf verið á sama stykkinu.
Núna gerist þetta á svæðinu frá
Mývatni norður i öxarfjörð. A
siðustu öld var sprungan austar
eða frá öskju og náði norður fyrir
Jökulsá á Fjöllum rétt fyrir sunn-
an Dettifoss.
En ef kenningin um gliðnun
landsins reynist rétt ætti hennar
einnig að verða vart á gosbeltun-
um á Suðurlandi. Þar mætti þó
búast við að hún væri minni
hverju sinni þvi þar eru gosbeltin
tvöeneitt fyrir norðan. Við vitum
miklu minna um hreyfingar á
Suðurlandi, einmitt vegna þess að
við vissurri ekki hvernig svona-
lagað gerðist fyrr en núna. En
landmælingamenn hafa gert sér
ákveðna mælingalinu sem liggur
frá Hvalfirði austur i Eldgjá.
Þessi lina hefur verið mæld öðru
hvoru siðustu árin og einu sinni
mældist marktæk breyting. Þá
virðist hafa orðið gliðnun á
sprungu sem íiggur til norðurs frá
Heklu. Þessi hreyfing mældist
stuttu eftir gosið sem varð i Heklu
árið 1970 og er sennilega i tengsl-
um við það.
Stórskjálftar ekki á gos-
beltunum
— En hvað með þessa stóru
skjálfta eins og þann á Kópa-
skeri, þeir virðast fylgja þessu?
— Já, en þeir verða ekki á
sjálfum gosbeltunum heldur i út-
jaðri þeirra fyrir norðan og á milli
þeirra sunnanlands. Þessi skjálfti
á þriðjudaginn virðist hafa orðið i
norðurenda sprungunnar. Sama
gildir um skjálftann mikla, sem
varð árið 1885, hann átti upptök
sin á mjög svipuðum slóðum en
vestan til i öxarfirðinum. Ef við
athugum þá skjálfta sem orðið
hafa og mælast meira en 6 stig á
Richterkvarða sjáum við að þeir
verða ekki á gosbeltunum að
Reykjanesskaga undanteknum.
Hér á Suðurlandi hafa þeir átt
upptök sin á milli beltanna, þ.e. á
svæðinu frá Reykjanesbeltinu
austur i Rangárvallasýslu. Fyrir
norðan verða þeir einkum úti i
hafinu, frá Skaga austur i öxar-
fjörð. Þess vegna búumst við ekki
við stórskjálfta á Kröflusvæðinu
núna.
— Það biður jarðfræðinga mik-
ið verkefni að vinna úr þeim upp-
lýsingum sem nú fást.
— Já, það verður feiknamikil
vinna. Eins og er höfum við varla
undan að staðsetja skjálftana um
leið og þeir verða. Við reynum að
sinna okkar almannavarnahlut-
verki eftir bestu getu, og þá
verður litill timi aflögu fyrir al-
menna visindastarfsemi. Reynd-
ar gerir veðrið okkur einnig erfitt
fyrir og litið hægt að athafna sig
fyrirnorðan vegna snjóa. Við hér
á Raunvisindastofnun höfum
samvinnu við Veðurstofuna og
Orkustofnun og reynum að hafa
einn mann alltaf fyrir norðan.
Núna er Ragnar Stefánsáon jarð-
skjálftafræðingur þar, en um
helgina fer einn af okkar mönn-
um, Egill Hauksson, þangað. Hér
fyrir sunnan er svo reiknað. Við
vinnum úr þeim upplýsingum

J

Af spjöldum sögunnar
Þegar blaöamaður ræddi viö
Sveinbjörn um hamfarirnar fyrir
norðan benti hann á að um fyrri
atburði á þessum slóðum mætti fá
góðar upplýsingar i bók Þorvalds
Thoroddsen, Landskjálftar á ís-
landi,sem kom fyrst út árið 1899
en 2. útgáfa árið 1905.
Við fórum að ráðum Svein-
bjarnar og þóttumst fljótlega
skilja hvað jarðfræðingar sjá
sameiginlegt með atburðunum
1618, 1724—29 Og 1872—85 Og þeim
sem nú gerast. Sumar atvikalýs-
ingar eru keimlikar þeim sem
verið hafa i blöðunum undanfar-
ið, hafðar eftir ibúum skjálfta-
svæðanna.
Litum til dæmis á það sem Þor-
valdur hefur eftir Birni á Skarðsá
um skjálftana 1618: „Gengu jarð-
skjálftar alltiðum bæði nótt og
dag um haustið og fram að jólum,
hröpuðu i einum þeirra 4 bæir
norður i Þingeyjarþingi, þar
sprakk og jörð sundur, svo varla
varð yfir komist.”
Atburðirnir 1724—29 hafa verið
tiundaðir hér i blaöinu fyrir stuttu
en við skulum gripa niður i ein-
staka lýsingar.
„1724. Byrjuðu mikil eldgos við
Mývatn og héldust þau þangað til
1730; á þeim árum voru jarð-
skjálftahreyfingar mjög tiðar i
nágrenninu..... Þá mynduðust
viða sprungur og gjár og margar
breytingar urðu á jarðvegi, ám,
lækjum og vötnum.”
„1725. Hinn 11. janúar gaus
Leirhnúkur i fyrsta sinn og fylgdu
gosinu jarðskjálftakippir alltið-
ir.. Hinn 19. april s.á. byrjuðu
gos i Bjarnarflagi 'og gengu
miklir jarðskjálftar á undan og
jafnhliða gosunum og voru hreyf-
ingarnar harðastar hinn 8. sept-
ember. Þá mynduðust laugar,
gjár og sprungur, og sagt er, að
jarðspildur hafi sigið og hafist.”
//Gekk hún öll í smáöld-
um"
Um upphaf atburðanna 1872—85
segir svo:
„1872. Aðfaranóttina hins 18.
aprilmánaðar kl. 11 um kvöldið
kom á Húsavik jarðskjálfti svo
mikill, að mönnum leist ekki ugg-
laust að vera inni i húsum, ef ann-
ar kæmi jafnsnarpur, en litlu á
eftir komu kippirnir svo titt, að
ekki liðu nema 4—8 minútur milli
þeirra. Engir voru þeir mjög
stórkostlegir, fyr en kl. 4 um nótt-
ina, þá kom einn svo harður, að
húsin léku til og frá, teygðust
sundur og saman, og mikið af þvi,
sem rótast gat, gekk úr skorðum.
Bæirnir kringum kaupstaðinn
urðu þá strax fyrir svo miklum
skemdum, aö fólk flúði úr sumum
þeirra til hinna bæjanna, er
minna hafði sakað..... Að afliðn-
um þessum jarðskjálfta kom um
nokkurn tima enginn hættulegur,
þó altaf væru smáskjálftar með
litlu millibili þangað til kl. 10 dag-
inn eftir.”
Kl. 10 varð svo mikill skjálfti og
vitnar Þorvaldur i frásögn L.J.
Finnbogasonar af honum. Hann
segir m.a.: „Ég hefi enn þá slept
þvi að minnast þess, hvernig
jörðin varð i þessum miklu um-
byltingum. Fyrst og fremst, með-
an á mestu hræringunum stóð,
gekk hún öll i smáöldum, siðan
rifnaði hún þvert og endilangt.
Sumstaðar voru rifurnar svo
breiðar, að þær álitust vera full-
komin 2 kvartil á breidd og ein
þeirra, er iiggur ofan frá svo-
nefndu Húsavikurfjalli og ofan
allan Laugardal, skamt fyrir
norðan Húsavik, var i fyrstu 1 1/2
alin á breidd, þar sem hún var
breiðust, og viða kvað hafa legið
heil jarðarstykki, sem kastað hef-
ir upp úr jarðrifunni; ein liggur
lika að norðanverðu i Höfðanum
skamt fyrir utan og neðan Húsa-
vik, sem svo mikill hiti er i, að
það rauk upp úr henni stöðugt i 4
sólarhringa.... Enn þá (i mai)
ganga hér jarðskjálftar, þó ekki
svo mikilfenglegir að þeir olli
skemdum. Við þetta ógurlega til-
felli hafa 104 manns orðið hús-
næðislausir....”
Gos i öskju
Eftir þetta fara ekki miklar
sögur af skjálftum þar til árið
1874. „Rúmri viku fyrir jól fór að
bera á jarðskjálftum i Mývatns-
sveit; fóru þeir smávaxandi og
milli jóla og nýárs komu kippir á
hverjum degi. Ekki voru kippirn-
ir langir og harðir, en stundum
svo tiðir, að ekki varð tölu á kom-
ið.... Hinn 2. janúar og næturnar
fyrir og eftir voru nærri sifeldar
hræringar i Mývatnssveit.... Hinn
3. janúar byrjuðu Dyngjufjöll að
gjósa. Jarðskjálftakippir þessir
héldust langt fram á vetur, en
fóru heldur minkandi og urðu
strjálari eftir þvi sem nær dró 29.
marz, er Dyngjufjöll gusu i annað
sinn og þeyttu vikurösku yfir alt
Austurland. Þá voru einnig fyrir
nokkru (18. febrúar) byrjuð gos á
Mývatnsöræfum og héldust þau
fram undir haust, en ekki er þess
getið að þeim hafi verið samfara
neinir miklir jarðskjálftar, aðeins
smátitringur við og við.” Gosin
sem hér er átt við voru i Oskju og
Sveinagjá.
Jarðskjálfta varð einnig vart i
október-nóvember 1880 og á sama
árstima 1882, og urðu þeir harð-
sem fást á skjálftamælana fyrir
norðan. Það eru einir sex mælar á
þessu svæði: á Húsavik og
Skinnastað, i Reynihlið, Kröflu og
Gæsadal — þessir þrir eru stað-
settir i þrihyrning og lesið af þeim
á einum stað, i Reynihlið — og
loks er einn á Grimsstöðum á
Fjöllum. Orkustofnun hefur mik-
inn áhuga á þessum fjórum sið-
astnefndum þvi þeir mæla
hræringar sem verða i nágrenni
Kröfluvirkjunar og við Dettifoss
þar sem rætt hefur verið um að
reisa virkjun. Þeir velta þvi fyrir
sér hvenær ráðlegt sé að halda á-
fram með Kröfluvirkjun og einnig
hvort ráðlegt sé að reisa stöðvar-
hús væntanlegrar Dettifossvirkj-
unar á fyrirhuguðum stað. en
hann er nálægt þar sem Sveina-
gjá liggur yfir Jökulsá. En fyrst
við erum komnir inn á þetta svið
má benda á að Kisiliðjan er á
mun hættulegra svæði en Kröflu-
virkjun þvi i nágrenni hennar eru
miklar sprungur sem hafa
hreyfst i þessari hrinu.
Komið í skólabækur eftir
örfá ár
— Eru þessar hamfarir ekki
jarðfræðileg stórtiðindi á heims-
mælikvarða?
— Jú, Island er einn af fáum
stöðum i heiminum þar sem út-
hafshryggur er á þurru og hér
hefur lengi verið spáð gliðnun. Nú
eru ekki allir jarðfræðingar sáttir
við landrekskenninguna og þvi er
það stóra spurningin varðandi
þessar hafmfarir hvort hér er um
hreina gliðnun að ræða eða gliðn-
un sem stafar af láréttu vixl-
gengi. Einhver gliðnun hefur ó-
neitanl. átt sér stað. Við megum
búast við þjóðverjunum aftur
sem sjá nú loks hreyfingu eftir
tæpl. 40 ára rannsóknir og eflaust
verður urmull af jarðfræðileið-
öngrum hér á ferðinni i sumar.
Það tekur okkur eflaust 1-2 ár að
vinna upp góða lýsingu á þvi sem
nú er að gerast en þegar henni er
lokið ætti hún að renna beint inn i
skólabækurnar. Það verður þvi
mikið að gera hjá jarðfræðingum
næstu ár.
astir i Þistilfirði. 2. nóvember
1884 urðu menn varir við all-
snarpan skjálfta á Húsavik, i
Kelduhverfi og Þistilfirði (Þistil-
fjörður er i svo til beinu fram-
haldi af sprungustefnunni frá
öskju).
50—60 faðma sandstólpar
25. janúar 1885 reka svo mátt-
arvöldin endahnútinn á þessa
löngu hrinu með miklum skjálfta
i Kelduhverfi. „Landskjálfti þessi
kom kl. 10.50 f.h. og stóð yfir i 2—3
minútur; jörðin sprakk viða i
sundur og gekk i öldum; upp um
sprungurnar gaus viða mórautt
vatn, eins og háir hverir, marga
faðma i loft upp.... Isinn á Vik-
ingavatni var 1/2—3/4 alin á þykt;
hann brotnaði allur og hrúgaðist
saman i garða; austurhluti vatns-
ins varð alrauður og israstirnar
gengu i vestur, jakarnir reistust
alla vega á rönd og hrúguðust
hver ofan á annan; viða voru star-
kólfar neðan i jökunum; þar sem
vatnið var grynst, reif isinn gróð-
urinn burt úr botninum. Sumstað-
ar braut upp bakkana og frosnar
torfur stóðu upp á rönd; það er
jafnvel sagt, að hólmar i vatninu
hafi færst úr stað, mjakast dálitið
frá austri til vesturs. Norðvestan
við Vikingavatn eru sléttir sand-
ar; upp um þá gaus stórkostlega á
þrem stöðum; voru gosstólparnir
svartir á lit og 50—60 faðma háir;
komu gosin i hvert sinn fyrst að
austan og færðust svo i vestur....”
Þorvaldur segir einnig að á þess-
um slóðum hafi viða orðið jarðsig
sem nam 3 álnum og mynduðust
Flett í bók
Þorvalds
Thoroddsen
um jarðskjálfta
á Islandi
— Fróðlegur
samanburður
stórir gigar, sá stærsti 60—70
faðmar ummáls, sem fylltust af
vatni. Jörð var viða sprungin sem
mest umhverfis bæinn á Grásiðu.
Grjóthrun mikið varð á austan-
verðu Tjörnesi, við bæinn Sultir
vestan við Vikingavatn og viðar.
Einnig getur Þorvaldur þess að
tærar bergvatnsár hafi flóð yfir
bakka sina og orðið hvitmórauðar
á lit. I þvi sambandi má benda á
að vatnið i uppsprettulindinni á
Skógum sem óx mjög nú á dögun-
um varð eitt sinn alhvitt á lit
mönnum til mikillar undrunar.
Ljúkum við þá tilvitnunum i
bók Þorvalds en þær eru teknar af
bls. 213—31.

..1
■ ■.:
■
111111

|Í