Þjóðviljinn - 24.12.1976, Síða 7

Köstudagur 24. desember 1976 ÞJÓÐVIUINN — SÍÐA :7
Upprifjun á
Gilsbakkaþulu
Hvað sem öðru líður sem
betur eða miður þykir fara, þá
gánga jól i garð að venju sinni,
og þessvegna hvarflaði mér i
hug þulan góðkunna um Gils-
bakkafólk. Þessi lángloka sem
varðveitir minningar um
heimilisbrag á fjölmennu
prestssetri á 18. öld, er jafn-
framt i órofateingslum við sjálf
jólin; og „fylgir sá kraftur
kvæði þessu að varla er svo rell-
ótt barn að ekki huggist það og
hlýði á með mesta athygli, ef
það er kveðið við það af söng-
lærðum manni og eftir réttum
söngreglum”, segir i gamalli
afskrift af kvæðinu.
Höfundur Gilsbakkaþulu,
Kolbeinn prestur Þorsteinsson,
var fæddur 1731 að Tungufelli i
Ytri-Hrepp. Faðir hans, Þor-
Gilsbakkaþula
steinn Kolbeinsson, var landseti
Magnúsar lögmanns Gisla-
sonar, er sat I Bræðratungu um
þær mundir. Fellivetur nokkurn
var hagur Þorsteins svo bágur
að hann treystist ekki til að láta
ær i landskuldina til lögmanns.
Lögmaður gerði sér þá litið
fyrir og tók af honum kú i staö-
inn. Þorsteinn lét þau orð falla á
næsta sumri við sambýlismann
sinn að Magnús lögmaður væri
bæði þjófur og ræningi. Ummæli
þessi rötuðu rétta boðleið til lög-
manns, og höfðaði hann þegar
mál á hendur Þorsteini fyrir ill-
mæli. Mörg próf voru haldin i
málinu, og fóru svo leikar eftir
harða vörn af Þorsteins hálfu að
málið féll á hann og mun hafa
kostað hann missi æru og eigna.
Sagnir orða það svo að hann hafi
verið dæmdur ærulaus og rækur
frá kristnum mönnum lifs og
liðinn. Hann á þá að hafa gert
sér hreysi inn við Búðará i höfða
þeim er siðan er nefndur Þor-
steinshöfði og búið siðan svo
árum skipti við útlagakjör
ásamt konu sinni, siðast i
Tunguseli, sem ýmist er sagt
vera skammt frá Gullfossi eða
inn undir Bláfelli. Ærinn þjóð-
sagnakeimur er að þessari
útlegðarsögu, sem klykkir út
með að segja að Þorsteinn sé
dysjaðurundir kofaveggjunum i
Tunguseli.
Kolbeinn sonur hans komst i
Skálholtsskóla með hjálp og til-
stilli Gisla Magnússonar skóla-
meistara og siðar biskups. Árið
1756 sækir Kolbeinn um Húsa-
fell og segir þar að sér liggi á
höndum örfátækir foreldrar
sinir og hann sé sjálfur bágt
staddur að öðru leyti. En árið
eftir er hann vigður til Sandfells
i Oræfum og situr þar um
tveggja ára skeið. Hann var
heitbundinn Arndisi, dóttur séra
Jóns Jónssonar á Gilsbakka i
Hvitársiðu, og um þessar
mundir kveður séra Jón hann
sér til aðstoðarprests. Hann
Kátt er á jólunum, koma þau senn,
þá munu upp lfta Gilsbakkamenn,
upp munu þeir lita og undra það mest,
úti sjá þeir stúlku og blesóttan hest,
úti sjá þeir stúlku sem um talað varð:
„Það sé ég hér riður Guðrún min Igarð,
það sé ég hér rlður Guðrún min heim.”
Út kemur hann góði Þórður einn með þeim,
út kemur hann góði Þórður allra fyrst,
hann hefur fyrri Guðrúnu kysst,
hann hefur fyrri gefið henni brauð,
tekur hann hana af baki, svo tapar hún nauð,
tekur hann hana af baki og ber hana inn Ibæ.
„Kom þú sæl og blessuð,” segir hann æ,
„Kom þú sæl og blessuð, keifaðu inn,
kannske þú sjáir hann afa þinn,
kannske þú sjáir hann afa og ömmu þina hjá,
þinar fjórar systur og bræðurna þrjá;
þlnar fjórar systur fagna þér bezt;
af skal ég spretta og fóðra þinn hest,
af skal ég spretta reiðtygjum þin;
leiðið þér inn stúlkuna, Sigriður mln,
leiðið þér inn stúikuna og setjið hana Isess.”
„Já”, segir Sigriður, „fús er ég til þess,
,,já”, segir Sigrlður, kyssir hún fljóð,
„rektu þig ekki i veggina, systir min góð,
rektu þig ekki i veggina, gakktu með mér.”
Koma þær að húsdyrum og sæmilega fer,
koma þær inn að húsdyrum og tala ekki orð:
þar situr fólkið við tedrykkjuborð,
þar situr fólkið og drekkur svo glatt,
fremstur situr hann afi með parruk og hatt,
fremstur situr hann afi og anzar um sinn:
„Kom þú sæl, dóttir mín, veikomin inn,
Eftir
Þorstein
frá Hamri
kvænist þá Arndisi og situr að
Bjarnastöðum I Hvitársiðu um
fimm ára skeið, og nú fæðist
Guðrún Kolbeinsdóttir og Gils-
bakkaþula verður til þegar
stúlkan hefur aldur til að fara i
kynnisför um jólin til afa sins og
ömmu á Gilsbakka. Flest nöfnin
i Gilsbakkaþulu eru kunn: Jón
eldri, Jón yngri Markús Vil
borg, Sigriður, Guðný og
Margrét eru systkin Arndisar
Jónsdóttur, öll i foreldrahúsum
á Gilsbakka, og fær hver sitt
hlutverk við að leiða inn til
veizlu barnið Guðrúnu. Sigriður
leiðir hana til húsa, Guðný og
Rósa annast tehitu, ýngri Jón
skeinkir i bolla, Vilborg sækir
rjómann, eldri Jón nær i vin,
Margrét og Markús skemmta
með söng, dansi og spilverki.
Þórður og Rósa eru ókunn, en
munu telja til skyldleika eða
venzla við Gilsbakkamenn.
Árið 1765 fékk Kolbeinn
Miðdal i Arnesþingi og sat þar
til þess er hann lézt 1783. Þeim
Arndisi varð niu barna auðið, og
eru til visur um þau öll eftir séra
Kolbein, þótt ekki hafi þær náð
vinsældum i likingu við Gils-
bakkaþulu. Frá þeim er fjöl-
mennur ættbogi.
Eftir séra Koibein liggur
latinuþýðing á Passiusálmum
Hallgrims Péturssonar, prentuð
i Kaupmannahöfn 1778. Þykir
afreki likast hve vel hann heldur
efnisþræði sálmanna ásamt
upprunalegum bragarháttum.
kom þú sæl, dóttir min, sittu hjá mér,
nú er uppi teið og bagalega fer,
nú er uppi teið, en ráðer viðþvi,
ég skal láta hita það aftur á ný,
ég skal láta hita það helzt vegna þln,
heilsaðu öllu fólkinu, kindin mln,
heilsaðu öllu fólkinu og gerðu það rétt.”
Kyssir hún á hönd sina og þá er hún nett,
kyssir hún á hönd sina og heilsar án móðs,
allir I húsinu óska henni góðs,
allir i húsinu þegar i stað
taka til að gleðja hana, satt er það,
taka til að gleðja hana; ganga svo inn
Guðný og Rósa með teketilinn,
Guðný og Rósa með glóðarker.
Anzar hann afi: „Nú Ilkar mér”;
anzar hann afi við yngra Jón þá:
„Taktu ofan bollana og skenktu þar á,
taktu ofan bollana og gáðu að þvi,
sparaðu ekki sykrið að hneppa þar I,
sparaðu ekki sykrið, þvi það hef ég til,
allt vil ég gera Guðrúnu I vil,
allt vil ég gera fyrir það fljóð:
langar þig I sírópið, dóttir min góð?
langar þig i slrópið?” afi kvað.
„Æi jæja, dáindi þykir mér það.
Æi jæja dáindi þykir mér te”.
„Má égbjóða þér mjólkina?” ”Meir en svo sé”.
„Má ég bjóða þér mjólkina? Bið þú þá við.
Sæktu fram rjóma I trogshornið,
sæktu fram rjóma, Viiborg, fyrst,
vertu ekki lengi þvl stúlkan er þyrst,
vertu ekki lengi þvi nú liggur á”.
Jón fer að skenkja á bollana þá,
Jón fer að skenkja, ekki er'það spé,
sirópið, mjólkina, sykur og te,
sirópið, mjólkina; sýpur hún á;
sætt mun það vera. „Smakkið þið á”.
Sætt mun það vera, sýpur hún af lyst,
þangað til ketillinn allt hefur misst.
þangað til ketillinn þurr er I grunn,
þakkar hún fyrir með hendi og munn,
þakkar hún fyrir og þykist nú hress.
„Sittu nokkuð lengur til samlætis,
sittu nokkuð lengur, sú er min bón”.
Kallar hann afi á eldra Jón,
kallar hann afi: „Kom þú til mln,
sæktu ofan I kjallara messuvin,
sæktu ofan I kjallara messuvin og mjöð,
ég ætla að veita henni.svo hún verði glöð,
ég ætla að veita henni vel um stund”.
Brátt kemur Jón á föður slns fund,
brátt kemur Jón með brennivinsglas,
þrifur hann staupið þó það sé mas,
þrífur hann staupið og steypir þar á;
til er henni drukkið, og teygar hún þá,
til er henni drukkið ýmislegt öl,
glösin og skálarnar skerða hennar böl,
glösin og skálarnar ganga um kring,
gaman er að koma á svoddan þing,
gaman er að koma þar Guðný ber
Ijósið i húsið, þá hún að fer,
ljósið I húsinu logar svo glatt,
amrna gefur brauðið, og er það satt,
amma gefur brauðið og ostinn við,
Margrét er að skemmta að söngvara sið,
Margrét er að skemmta, það er henni sýnt,
þá kemur Markús og dansar svo fint,
þá kemur Markús i máldrykkju lok,
leikur hann fyrir með latinu sprok,
leikur hann fyrir með lystugt þel.
— Ljóðin eru þrotin og lifið þið vel.
AFERLENDUM
BÓKAMARKAÐI
dtv — Perthes Weltatlas.
Grossraume in Vergangenheit
und Gegenwart. Band 7 — Afrika.
Band 8 — Mittelmeer, Deutscher
Taschenbuch Verlag 1976.
Mannkynssagan verður ekki
skilin án einhverrar landafræði-
þekkingar og hefur sú vitneskja
verið öllum kunn i rauninni allt
frá þvi að menn tóku að skrá frá-
sagnir liðinna atburða. í þessum
heftum er þetta hvorttveggja
samtengt á lipran hátt i knöpp-
um frásögnum og með skýrum
kortum af viðkomandi svæðum.
Afrika og svæðin kringum Mið-
jarðarhafið eru hér tjáð i kortum
og uppdráttum auk lista og korta
yfir nýttar landsnytjar, sam-
gönguæðar og veðráttu. Pólitiskt
ástand svæðanna er einnig um-
fjallað á sama hátt. Atta bindi eru
nú komin út af þessu þarfa verki,
alls ve,rða þau tólf.
Europe Reshaped
1848-1878.
J.A.S. Grenville. Fontana History
of Europe. Fontana/Collins 1976.
Höfundurinn kom sem flótta-
maður til Englands i marsmánuði
1939 frá Þýzkalandi. Þá kunni
hann ekki orð i ensku. Hann hóf
nám i fyrstu i kvöldskólum og
námsflokkum, hóf siðan kennsiu
og þegar á leið tók hann að*ein-
beita sér að sagnfræði og starfar
nú við háskólann i Birmingham.
Fontana sagan er meðal merkari
rita um sögu Evrópu, sem nú eru á
markaðinum og þetta bindi, sem
fjallar um nokkurs konar endur-
rita um sögu Evrópu sem nú eru á
19. aldar, er meðal bestu rita
þessarar sögu-útgáfu. Höfundur-
inn skrifar hér um efni, sem enn
má kalla viðkvæm og menn eru
alls ekki á eitt sáttir um hvernig
skuli skýra eða afgreiða, hann
ræðir þessi efni, frá hinum ýmsu
sjónarmiðum og leitast við að
komast að þvi, sem nýjasta
heimildakönnun gefur tilefni til
að álykta að sé næst þvi sem kalla
mætti sannleikann. Höfundur er
mjög hófsamur i dómum og
ályktanir hans eru reistar á gild-
um staðreyndum eftir þvi sem
næst verður komist. Hér er
einkum fjallað um stjórnmála-
sögu þessa timabils og við það
verður meiri festa i frásögninni.
Efnahagssögu timabilsins má
lesa i annarri ritröð Fontana út-
gáfunnar, The Fontana Economic
History og Europe.
Blikkiðjan Garöahreppi
önnumst þakrennusmíði og
uppsetningu —ennfremur
hverskonar blikksmíði.
Gerum föst verðtilboð.
SSMI 53468
B(LALEIGANFALURhf
22-0-22*
RAUOARÁRSTIG 31
Pípulagnir
Nýlagnir, breytingar
hitaveitutengingar.
Simi-36929 (milli kl. 12 og
1 og eftir kl. 7 á kvöldin)
ISAL
Óskum starfsfólki okkarog
öðrum landsmönnum gleðilegra jóla
og farsæls komandi árs
ÍSLENSKA
ÁLFELAGIÐ H.F.