Þjóðviljinn - 17.06.1977, Page 11

10 SIÐA — ÞJÓÐVILJINN Föstudagur 17. júni 1977
Föstudagur 17. júni 1977 ÞJÖÐVILJINN — SIÐA 11
Einar Andrésson var öllum fund-
vísari á leiftir bóka til almenn-
ings.
Sigfús Ilaðason, ritstjóri tima-
ritsins i 16 ár og formaður MM
næst á eftir Kristni.
Þorleifur Hauksson útgáfustjóri
og nýr ritstjóri timaritsins.
Jónsteinn Haraldsson stjórnar
stærstu bókaverslun landsins.
Fyrir réttum 40 árum, 17 júni 1937, var bók-
menntafélagið Mál og menning stofnað. Tveim dög-
um áður hafði verið haldinn fundur i Félagi bylt-
ingarsinnaðra rithöfunda, sem starfandi hafði verið
frá 1933 og gefið út ársritið fræga, Rauðir pennar,
frá 1935.
Fundurinn var haldinn heima hjá Halldóri
Stefánssyni, en auk hans voru mættir þeir Halldór
Laxness, Þórbergur Þórðarson, Eirikur Magnús-
son, Kristinn E. Andrésson, Jóhannes úr Kötlum,
Björn Franzson, Gisli Ásmundsson, Gunnar M.
Magnúss og Jón úr Vör.
„Við trúðum á mátt
skáldskaparins og á
mátt hugsjónarinnar”
Stofnfundur
Kristinn E. Andrésson haföi á
þessum fundi framsögu um stofn-
un bókmenntafélags og las upp-
kast aö boösbréfi. I fundargerö
segir: „Taldi hann nauösynlegt
að rithöfundafélagið léti ekki sitja
viö þá starfsemi eina saman aö
gefa út Rauöa penna og gæti ekki
kosiö sér betra hlutverk en aö
koma út góöum bókum svo ódýr-
um, aö almenningur gæti auö-
veldlega veitt sér þær — skýröi
hann frá því, aö hægt myndi aö
hafa samvinnu um þetta viö
bókaútgáfuna Heimskringlu
(sem þá haföi um hriö gefiö út
bækur Halldórs, Þórbergs,
Jóhannesar og annarra rauöra
penna). Samþykkt var aö stofna
bókmenntafélagið og kjósa af
hálfu rithöfundafélagsins 3 menn
i væntanlega 5 manna stjórn (2
séu kosnir af Heimskringlu).
Kosningu hlutu Halldór Kiljan
Laxness, Eirikur Magnússon og
Halldór Stefánsson.”.
Tveim dögum siöar er svo
stofnfundur Máls og menningar
haldinn, einnig aö Barónsstig 55,
heima hjá Halldóri Stefánssyni.
Þá kemur á daginn, aö Kristinn
E. Andrésson og Siguröur Thorla-
cius hafa verið kosnir I stjórn MM
af hálfu Heimskringlu.
„Samþykkt var aö láta
bókmenntafélagiö heita „Mál og
menning” og senda út boösbréf.
Akveðið var aö gefa út Rauöa
penna og aöra bók til á þessu
ári”. (Sú bók minnti þá þegar á
aö Máli og menningu var ætlaö
viötækara hlutverk en Rauöum
pennum; var hún um Vatna-
jökul).
Ör fjölgun
Þegar árið 1938 var farið að
senda út litið timarit með félags-
bókum til eflingar sambandi við
félagsmenn og til kynningar á
áformum félagsins — nafn þess
færðist svo yfir á það Timarit
Máls og menningar sem hefur
göngu sina 1940 og tekur þá við af
ársritinu Rauðir pennar. Þegar
blaðað er i þessum fyrstu tima-
ritsheftum blasa við upplýsingar,
sem bera vott um furðulega
sterkan áhuga fyrir þessu unga
félagi. Straumurinn inn i félagið
var miklu örari en forystumenn
þess bjuggust við — enda þótt þá
hafi sist af öllu skort bjartsýni.
Upplag bókanna er áætlað of lágt
ogþarf aö endurprenta þær. í lok
fyrsta starfsárs eru félagsmenn
orðnir 2000,1939 eru þeir um 4000,
1940 5000, 1942 eru þeir 5700 og
1943 6200 og hafa liklega aldrei
orðið fleiri.
Hagstæð skilyrði
Þaö er hægur vandi aö benda á
ýmsar ytri aöstæöur sem voru
mjög hagstæöar hinum öra vexti.
Þaö er auöséö, aö sú alþýöa sem
flykkist inn i félagiö er bókþyrst i
órösins fyllstu merkingu. Bókaút-
gáfa er um þetta leyti miklu fá-
breyttari en siðar varö og bækur
einnig dýrari ef tekiö er miö af
kaupgetu. Mál og menning setur
sér einmitt aö ráöast beint á vita-
hringinn sem bókhneigö alþýöa er
hneppt i: „Fáir lesendur — hátt
verð, hátt verö — fáir lesendur”.
Svariö var eins og segir I boös-
bréfinu „Alþýðan getur meö sam-
tökum lækkaðbókaveröiö og leyst
sig úr vitahringnum”. Félagiö
gaf kannski út fjórar bækur eða
fimm fyrir tiu króna árgjald, en
sú upphæð var skilst mér, verö
einnar bókar á venjulegum
markaöi eöa litlu meir.
I annan staö veröa hatrammar
árásir á félagiö upp úr 1940, og þá
ekki sist sú staöreynd, aö hers-
höföingi hatursmanna félagsins
var Jónas frá Hriflu til þess, aö
fylkja sæmilega siöuöum mönn-
um um félagið og efla samúö meö
þvi. Jónasi haföi á þessum árum
tekist meö hrikalegri geöþótta-
stjórn sinni á menningarmálum
að tryggja sér fullkomna andúö
flestra þeirra sem eitthvað kvaö
aö i listum og bókmenntum. f
þriöja lagi höföu forgöngumenn
Máls og menningar verið manna
fyrstir til aö brýna fyrir islend-
ingum nauðsyn samfylkingar
gegn fasisma; þróun styrjaldar-
innar meö bandalagi Sovét-
rikjanna viö Vesturveldin voru
mönnum staöfesting á þvl, aö
skilgreiningar þeirra Kristins,
Halldórs og fleiri á þessum mál-
um heföu veriö réttar.
Hugmyndaforðinn
En ytri aöstæöur segja vitan-
lega ekki nema hálfa sögu. Mál og
menning var reist á hug-
myndaforöa, sem haföi mikiö
aödráttarafl, afl sem magnaöist
af þvi, aö hugmyndirnar voru
túlkaöar af þeim mönnum, sem
best kunnu aö umgangast
islenska tungu. Eins og Kristinn
E. iAndrésson sagði i ræöu á 25.
ára afmæli félagsins, þá höföu
forystumennirnir enga oftrú á
ódýrum bókum, þvi fór fjarri að
þeir einskorðuðu sig við eitthvert
neytendasjónarmið.
Sem fyrr sagöi er forsaga Máls
og menningar i Félagi byltingar-
sinnaðra rithöfunda og Rauöum
pennum. t febrúar 1975 var all-
ýtarlega fjallaö um Rauöa penna
fertuga i sunnudagsblööum
Þjóöviljans og veröur sú saga
ekki endurtekin hér. Rauðir
pennar hófust meö mjög róttækri
og aö þvi er virtist þröngsýnni
kröfu um sóslaliskt raunsæi, um
boöskaparbókmenntir, um bylt-
ingarsinnaöa gagnrýni. En þessi
róttæki straumur, efldur af
kreppu auðvaldsins, var frá
upphafi vega litt heftur af beim
kreddustiflum, sem á ýmsum
stöðum öðrum þrengdu aö rauðu
menningarframtaki. Rauöir
pennar voru alþjóöasinnar og
byltingarvinir, en þeir voru ekki
siöur efldir af rómantiskri ást á
landi og sögu (I inngangskvæöi
Jóhannesar úr Kötlum aö
Rauöum pennum er fegurö lands-
ins snúiö I áminningu um nauösyn
byltingar). Og þeir bera mikla
viröingu fyrir „borgaralegum”
menningararfi, húmanisma og
hafa fullan hug á aö bjarga hon-
um yfir til nýrra tima. (Mál og
menning lét þaö vera sitt fyrsta
verk aö gefa út byltingarskáld-
sögu Gorkis um Móöurina, og þaö
erum leiöeina forlagið sem hefur
gefiö út á Islensku bækur eftir
Thomas; Mann). I þriöja lagi hafa
forystumenn Máls og menningar
til aö bera yfirsýn til aö hafna
kreddum t.d. hins opinbera
sovéska marxisma um „hættur
módernisma” — þeir eru opnir
vel og forvitnir um nýjungar og
tilraunastarfsemi i bókmenntum
og listum. Allt þetta fer saman
við sterkar og bjartsýnar vonir
um nýtt og annaö samband skrif-
andi manna viö almenning. Eöa
eins og Kristinn segir i fyrr-
greindri ræöu:
„Meö útgáfu á ódýrum bókum
vildum við brjóta niöur múrinn
milli skálda og alþýöu og fá
stóran lesendahóp, ekki I neinu
samúöarskyni viö almenning,
heldur til aö vekja hann af svefni,
flytja honum nýjar skoöanir, nýj-
an skáldskap, kveikja hugsjónir I
brjósti hans. Viö ætluöum aö ger-
breyta þjóöfélaginu, ryöja braut
nýjum hugmyndum, nýjum
þjóöfélagsháttum og nýrri bók-
menntastefnu, skapa viðari sjón-
deildarhring, glæöa frelsisþrá
alþýöu, gera þjóöina frjálsa.”
Afeng blanda
Róttækni og þjóölegur metnaö-
ur, sem sóttu styrk I Jónas
Hallgrimsson og Matthias
Jochumsson og bókmenntastörf
Siguröar Nordals, I sósialreal-
isma Gorkis og garpskap
Dimitrofs I Leipzig, I sovéskan
áætlunarbúskap og samfylkingu
gegn fasisma — úr öllu þessu
veröur til merkilega áfeng blanda
Framhald á 12 siðu
Rætt við Þorleif Einarsson,
formann Máls og menningar
álíðandi stund
Þorleifur Einarsson: Kristinn
vildi fá bók um það hvernig landiö
varð til.
Núverandi formaöur
Máls og menningar er
Þorleifur Einarsson jarð-
fræöingur, kjörinn 1974.
Aðrir í stjórn eru Anna
Eina rsdóttir, Halldór
Laxness, Jakob Benedikts-
son og Svava Jakobsdóttir.
Ritstjóri tímaritsins og út-
gáfustjóri er Þorleifur
Hauksson, framkvæmda-
stjóri Þröstur ölafsson.
1 viðtali við Þorleif Einarsson
er fyrst að þvi spurt, hvernig á
þvi standi að jarðfræðingur sé
formaður Máls og menningar.
— Forsaga þess er sú, að
skömmu eftir að Surtseyjargosið
hófst 1963 hringdi Kristinn
Andrésson i mig og spurði mig að
þvi, hvort ég gæti ekki skrifað rit
um jarðfræði íslands, sem hann
hafði lengi haft hug á aö koma út
— slikt rit átti t.d. að vera hluti af
safninu Arfur tslendinga. Eftir
þrjú samtöl við Kristin hafði ég
lofaö þessu. En áður en sú bók
yrði til skrifaði ég litla bók fyrir
MM um Surtseyjargosið sem út
kom 1965 og var mjög vel tekið.
Það voru þessi ritstörf sem
tengdu mig við félagið.
Áttavitinn er stilltur
— Hvað finnst þér rétt eða æski-
legt að Mál og menning leggi
áherslu á við aðstæður iiöandi
stundar?
— Attavitinn er stilltur, við
þurfum að halda áfram i þá
stefnu sem tekin var. Við þurfum
að taka mið af þeirri þjóðfrelsis-
baráttu sem háð erilandinu —
hluti hennar er að gefa út góðar
bækur, bækur sem máli skipta.
Kalda striðið og ýmislegt sem
þvi fylgdi fór illa með samband
félagsins við almenning. Féiags-
menn eru blátt áfram of fáir —
fóru niður i 2200, minnir mig um
tima, en eru nú um 2500. Það er
brýnt verkefni að fjölga félags-
mönnum um 1-2 þúsund þá væri
fenginn miklu traustari grund-
völlur fyrir rekstri og blómlegri
útgáfu. Þetta þýðir m.a. að við
verðum að bæta stöðu okkar á
ýmsum sviðum, brydda upp á ný-
ungum einnig.
Ég tel t.d. að við höfum sinnt of
litið útgáfu góðra barnabóka og
við höfum nú nokkra tilburði til að
bæta úr þvi. Við þurfum að ná
betur til unga fólksins og höfum
m.a. reynt það meö kiijuflokkn-
um, en i honum eru mest bækur
um samfélagsleg vandamál og
menningarpólitik. Flokkurinn er
lika tilraun til að breyta bóka-
neysluvenium, en islendingum
gengur seint að viðurkenna aðrar
bækur en þær sem eru innbundn-
ar og þar með virðulegt þing á
hillu.
Fræðin
Að þvi er fræöi varðar, þá vil ég
taka það fram að við höfum fullan
hug á að hraða þvi, að fyllt sé i
eyður þær sem enn eru á mann-
kynssögu okkar. Forlagið hefur
gefið út allmikið um islenska
sögu, en mest hefur það verið um
sagna eftir William Heinesen —
við byrjum á nýjustu bók hans,
Turninn á heimsenda, Þorgeir
Þorgeirsson þýðir. Þá gefum við
út aftur eina af sigildum skáld-
sögum aldarinnar, Vopnin kvödd
eftir Hemingway i þýðingu
Halldórs Laxness.
Önnur sviö
Ég gæti komið hér að áformum
sem eru, frómt frá sagt, deiluefni
innan stjórnarinnar. Við viljum
prófa að gefa út „krimma”, reyf-
ara, eftir Sjöwald og Wahljö. Við
ætlum með þessu móti að reyna
að ná til nýrra lesenda, og ég tel
að það sé ómarksins vert, m.a.
vegna þess, að þessir höfundar
nota þessa sagnategund, reyfar-
ann, með öðrum og merkilegri
hætti en við eigum að venjast. En
eins og ég sagði, ýmsir aðrir áð-
standendur og velunnarar féiags-
ins telja, að þarna sé farið inn á
hæpna braut eftirlætis við vondan
smekk.
Við reyndum lika við plötuút-
gáfu i fyrra, gáfum út Fráfærur
með Þokkabót. Það tókst ekki
nógu vel, m.a. vegna eigin fáfræði
um þess háttar útgáfu. Þó vitum
við, af ungu fólki, sem hafði af-
skrifað fyrirbæri eins og Mál og
menningu,en fékk nokkra tiltrú á
okkur fyrir þetta. Næsta plata
verður allt annars eðlis; á henni
les Jóhannes úr Kötlum úr verk-
um sinum.
Höfundar
— En hvað um nýjar íslenskar
bókmenntir?
— Staða hinna betri höfunda
hefur breyst frá þvi sem áður var.
Fyrir fjörutiu árum átti maður
eins og Halldór Laxness i erfið-
leikum með að finna útgefanda.
En nú eru forlög á hverju horni og
öll i kapphlaupi um góða höfunda.
Við þessar aðstæður höfum við
fariðheldur halloka, satt að segja
m.a. vegna fjárhagslegra örðug-
leika. En við höfum fullan hug á
að b'æta úr þessu. Bæði með
hraðari afgreiðslu á handritum
og svo með þvi, að bjóða höfund-
um, sem okkur þætti fengur að,
samkomulag um samstarf til
lengri tima, einskonar dreng-
skaparsamkomulag um gagn-
kvæma tryggð.
Ýmislegt er á prjónunum, sem
fullsnemmt er að tala um. En ég
vil láta þess getið að i ár verður
þvi verkefni lokið að koma upp
ritsafni Þórbergs Þórðarsonar, og
i fyrra var lokið við heildarútgáfu
á ljóðum Jóhannesar úr Kötlum.
Ég hefi heyrt þvi fleygt, að Mál
og menning hafi lokið hlutverki
sinu. Bæði sé það, að öllum
stefnumiðum hafi verið náð, og
svo kunni enginn að skrifa lengur.
Hvorugt er rétt. Islensk útgáfu-
starfsemi er enn sem fyrr svo
bundin þröngum markaðssjónar-
miðum, að mörg þýðingarmikil
svið verða útundan og full þörf á
að bæta úr þeim hlutföllum. Og
við viljum einnig koma á fram-
færi nýjum höfundum islenskum
— má vera þeir þurfi margt að
læra, en hvatningu til þess fá þeir
seint nema verk þeirra komi
fyrir almennings sjónir.
—áb
löngu liðinn tima. Okkur vantar
rit um sögu 20stu aldar, ekki sist
frá þvi landið var hernumið.
Meðal annars vegna þess, að nú
eru að opnast ýmsar heimildir
um þau mál sem áður voru lokað-
ar. Það er að sjálfsögðu mjög
mikilvægt fyrir baráttu gegn her-
setu að menn hafi sem glöggvasta
þekkingu á þessum hlutum. Ég
get tekið það fram, að nýlegur
aðalfundur félagsins samþykkti
einmitt áskorun til stjórnar um að
láta skrifa sögu hersetunnar.
Við bókakost um myndlist bæt-
ist i haust hið þekkta rit Broby -
Johansens. Heimslist og heima-
list — og hefur reyndar verið
lengi á leiðinni. Þá erum við að
velta fyrir okkur sýnisbók
islenskra bókmennta með nýstár-
legu sniði, þar sem efnið er flokk-
að eftir helstu viðfangsefnum
hvers timabils, afstöðu til hinna
ýmsu þjóðlifsfyrirbæra sem i
verkunum birtist.
Við erum einnig að byrja á
syrpu bóka um islenska náttúru-
fræði, um umhverfi okkar — um
Bókaverslunin að Laugavegi 18:
á henni verða innan tíðar gerðar
nokkrar breytingar.
fugla, jurtirog fiska, um fjöruriki
og birkiskóg og þar fram eftir
götum.
Bókmenntir
Það hefur ýmsu verið ábóta-
vant i útgáfu okkar á bókmennt-
um, innlendum sem erlendum.
Ég held að þegar á heildina er lit-
ið, hafi hlutur þeirra bóka sem
einkum skirskota til mennta-
manna, sem hafa vissa forþekk-
ingu, hafa hnusað af ýmsu.verið
full-stór. Og þá ekki veriö gert
nóg af þvi að finna bækur sem
hafa breiðari alþýðlegri skirskot-
un. Að þvi er varðar útgáfu
erlendra skáldverka, þá höfum
við reynslu af áhuga almennings
á raunsæislegum skáldsögum
okkar aldar, sem fjalla um
vandamál og veruleika sem hafa
snertipunkta við okkar þjóðlif.
Við höfum t.d. áhuga á að gefa út
meira af norðurlandabókmennt-
um, og i ár hefst flokkur skáld-
Kristinn E. Andrésson og Halldór Laxness
Kristinn opnar bókaverslun félagsins að Laugavegi 18.
.......... ____________________________________________
Þórbergur Þórðarson og Halldór Laxness á 25 ára afmælishátlð félagsins.