Þjóðviljinn - 22.12.1977, Side 8

8 SÍÐA ÞJÓÐVILJINN Fimmtudagur 22. desember 1977
Siglaugur Brynleifsson
skrifa
liQKn]
Skagfirskar árbækur
Jón Espólin — Einar Bjarnason:
Saga frá Skagfiröingum 1685-
1847. II. Bindi. Iðunn 1977.
Kristleifur fræðimaður Bjarna-
son, Hannes Pétursson og Og-
mundur Helgason sáu um þessa
útgáfu, sem er annað bindi þessa
rits og spannar þaö timabilið
1787-1830. Þetta var tlmabil
frönsku stjórnarbyltingarinnar,
Napóleonstimanna og Júli-bylt-
ingarinnar, og I Skagafirði urðu
miklar breytingar, Hólastól) var
lagður niður, prentverkiö sömu-
leiöis og stólsjarðirnar seldar
hæstbjóöanda. Eignarhald jarða
varö þvl umtalsvert á þessu tlma-
bili en lykillinn aö samfélagsþró-
un og sögu frumstæöra land-
búnaðarsamfélaga er eignarhald
jaröa. I 115. kafla segir frá þess-
um atburöum, undir heitinu:
Boðnar upp stólsjarðir. „Það var
I þann tlma mjög i ráöi, að fækka
kirkjum o“g færa þær saman...
var ein Vlðimýrarkirkja, er lengi
hafði verið umtalaö aö taka af, en
sóknarmenn vildu það ekki...” Og
svo fór að þeir héldu sinni kirkju.
Stólsjaröirnar fóru fyrir litiö,
auöugir menn greiddu með
bankaseðlum, sem slöar hrlðféllu
og þótt konungur ætlaðist til að
leiguliöar eignuöust jarðirnar, fór
ei svo um þær sem eftirsóttastar
voru og aðrar eignir stólsins.
Jakob Havstein kaupmaður á
Hofsóskeypti t.d. Drangey á 1200
dali ,,og varð honum aö miklu
fé”.
Grimur Ólafsson „athafnamað-
ur” kemur hér viö sögu, en hann
geröist borgari I Reykjavik og
átti þar ófagra sögu, lenti slöast á
Brimarhólmi. Jörundur hunda-
dagakonungur fór um héraðið og
heimtaði hesta, og ef ekki.var lát-
ið undan strax, hótaöi hann að
brenna bæinn. Og hér segir frá
þvi þegar þeir mættust á Mæli-
fellsdal, Jörgensen og Espólin og
„horfðust á um hrlð.”
„Beinamálið” kemur hér við
sögu og mál Natans Ketilss. og
segir frá rannsókn Espóltns I þess
um leiöinda málum. Sigurður I
Krossanesi kemur hér viö sögu,
en hans getur I kvæöum Bólu-
Hjálmars „fémunir þá fátæks
manns fúna I rlkra sjóði”, ort i til-
efni uppgjörs á dánarbúi Sigurð-
ar. Talsvert er talaö um Sigurð I
þessum blöðum og andar fremur
köldu til hans frá höfundi.
Sigurður var auðugur en þrár
og þver við yfirvöld og presta.
1 185. kafla er lýst nokkuö
aldarhætti og kvartar höfundur
yfir önn embættismanna og rýrn-
andi völdum sýslumanna I héraði
enaukinni miðstýringu. Refsilög-
gjöfin hafði veriö linuð svo að
„hórdómar jókust og 111 hjóna-
sambúð, og allur undirlýður
hreyfði dælsku meiri en fyrr voru
dæmi til, þvl menn vissu, aö
sýslumönnum var litið I hendi,
var þeim og þvl vandara að fara
með málin, sem fleira var sigtaö,
en skýrslur og allrahanda smá-
munir voru auknir svo mjög, að
varla mátti yfirkomast neitt ann-
að”. Slðan er rætt um Illvirki I
norðanverðri Húnavatnssýslu
„og dreifðust til Skagafjarðar”.
Það kennir vlða I frásögninni
kulda höfundar til amtmanns og
æöri yfirvalda vegna málsmeö-
ferðar mála þeirra, sem visaö var
til þeirra úr héraði. Það virðist
sem yfirvöld hafi viljað gera sem
minnst úr glæpamálum, lina refs-
ingar og drepa sem mestu á dreif.
Höfundur lætur að þvi liggja að
tugthúsmálin I höfuðstað ríkisins
hafi veriö I ólestri og erfitt þar um
hýsingu sakamanna. Þessi stefna
telur höfundur að hafi aukið glæpi
og hroka brotamanna, svo að þeir
töldu sér flest leyfilegt, þenktu
upp á sýknu eða þá linun refsinga.
Arið 1814 segir: „Pétur prófast-
ur á Vfðivöllum hafði þetta sumar
garðyrkju mikla og annan mann-
dóm, sem hann var vanur; vóx og
að hans korn nokkuð, en sumar
var gott”. Ræktunartilraunir
voru mikið stundaðar hér á landi
á siöari hluta 18. aldar og I sigl-
ingateppu Napóleonsstyrjald-
anna voru menn mjög hvattir til
garö og kornyrkju. Kálgarðatætt-
ur mátti vlða sjá I Skagafiröi áður
en jarðýtur og skurðgröfur tóku
að tæta upp og jafna landið og
eyöileggja mýrar og er nú það allt
horfiö.
Stór og smá mál eru tiunduð og
skln viða I gegn um frásögnina
þreyta sýslumanns og annir oft
vegna ómerkilegra smámála og
nudds og I stærri málum afskipta-
semi og skriffinnska háyfirvalda.
Það úir og grúir af mannlýs-
ingum I þessum árbókum og
smellnum persónulýsingum
mörgum þó I styttra lagi. Hér er
talað um mauramann og fé-
nauma frændur hans, hirðumann
um jörð slna og laginn þjóf jafn-
framt. Barnsfaðernismál eru
mjög tið og tilrauna til fóstureyö-
inga er getið. Sagt er frá siðustu
aftöku I Skagafiröi, kona tekin af,
er fargað hafði barni sinu 1789.
1809 var mjög umrætt „aö
Jakob Havstein I Hofsós færi ei
sem réttast meö vigt, en þó aldrei
kært fyrir sýslumanni, þótti hann
og haröur I annari kauphöndlun,
sem þó var þá sagt um marga.”
Hafstein þessi var afkomandi
þess Havsteins sem var júðskur
og lét turnast til kristni og settist
að sem einokari á Hofsós, kominn
frá Danmörku.
Þessar svipmyndir úr sögu
Skagafjarðar, sem birtast á þess-
um blöðum, eru vlsir að aldar-
farslýsingu og lýsir jafnframt af-
stöðu og persónuleika höfundar-
ins, sem var Jón Espólln, allt til
ársins 1835, þ.e. til loka þessa
bindis, sem lýkur 1830. —S.B.
Silja Aðalsteinsdóttir skrifar um BARNABÆKUR
„Börn eru
besta fólk ”
Hanna Dóra/
Óli frá Skuld
eftir Stefán Jónsson
myndir: Þórður Hall,
Gylfi Glslason
tsafoldarprentsmiöja 1977
Það er auövitað óþarfi að
minna aödáendur Stefáns Jóns-
sonar á aö nú eru komin út 10. og
11. bindi i ritsafni hans. En það er
freistandi I trylltum gróðadansi
jólanna miöjum aö setjast niður
og hvlla sig um stund i prýöi-
legum félagsskap þeirra Hönnu
Dóra (seinna nafniö er stytting úr
Halldórsdóttir) og öla frá Skuld.
Þetta er svo gott fólk
1 báðum þessum sögum er
Stefán að velta fyrir sér sam-
bandi barna og foreldra, eins og
svo oft endranær. Samband
þessara aðila er nefnilega svo
miklu flóknara en gerist I megni
af barnabókum. Hanna Dóra
hefur búið ein með móður sinni
svo lengi sem hún man eftir sér,
en I sögubyrjun deyr móðirin frá
henni. Þá stendur hún uppi ein, 11
ára stúlkubarn. Hún á að vlsu
föður, en hann hefur ekki skipt
sér neitt af henni og hún býst -
varla við að á þvl verði nein
breyting. Hann er nokkuð flnn
maður I bænum en mesti óráðslu-
gepill. Hanna tilbiöur hann I fjar-
lægö og trúir þvl ekki að hann sé
ekki af bestu sort — fyrr en hún
reynir hann sjálf að lágkúru og
kemst yfir föðurduld slna.
Þróun óla frá Skuld er flóknari.
1 sögubyrjun tilbiður hann llka
föður sinn sem er honum
nákomnari en allir aörir. Móðir
hans vinnur fyrir heimilinu en
faöirinn er heima hjá Óla, segir
honum sögur og verndar hann
gegn öllu illu. Móður slna óttast
Oli og virðir en með þeim eru
engin náin kynni. Heföbundnum
kynhlutverkum er hér snúið við.
Faðirinn hefur ýmis heföbundin
móöureinkenni, en móðirin
gegnir fyrirvinnu- og föðurhlut-
verki venjulegra frásagna handa
börnum. Hann er veikgeðja, hún
er sterk og traust.
Samband Óla tekur stakka-
skiptum þegar óli tekur móð-
urina framyfir fööurinn viö
aðskilnað þeirra hjóna, ákveður
öllum til furöu aö fylgja móöur
sinni þegar hún tekur við föður-
leifö sinni, en verða ekki eftir hjá
föður sínum I þorpinu. Þetta er
stór ákvörðun hjá tæplega tlu ára
dreng sem alltaf hefur verið hjá
pabba slnum, sótt til hans huggun
og afþreyingu, en ákvöröunin
sprettur heldur ekki af vandlegri
Ihugun heldur ósjálfráðri til-
finningu. Óli finnur að þótt
mamma sé ógnvekjandi þá fer
allt öryggi að heiman meö henni.
Hún er það bjarg sem allt byggist
á.
Óli ákveður að halla sér að
móður sinni. I kjölfariö fylgir
fyrirlitning á föðurnum sem
verður heldur ómerkilegur séður
gegnum gleraugu móöurinnar.
Og fer svo fram um hrlö. En eftir
þvi sem Óli þroskast meira öðlast
hann meiri skilning á föður sinum
— og svo fer að gott jafnvægi
kemst á tilfinningar drengsins til
föðursins. Þaö er þetta jafnvægi
sem Stefán leitast alltaf viö að
finna söguhetjum sinum. Hann
fylgir þeim á leiö þeirra til
þroska, skilur ekki við þær fyrr en
þær hafa skiliö vanda sinn og
þannig komist yfir erfiðasta
þröskuldinn.
Þéttbýli — dreifbýli
1 báðum bókunum teflir Stefán
fram óliku umhverfi. Bæði börnin
skipta um samastað, en áhrif
þess eru ólik. Óli flytur úr þorpi I
sveit og tekur miklum breyt-
ingum viðþau skipti: Hann hættir
að vera hrekkjusvln og verður sá
gæðapiltur sem hann var auð-
vitaö alltaf undir niðri. Þaö er
ýmislegt sem veldur þessum
breytingum, m.a. vaxandi áhrif
móðurinnar og hvað strákurinn
hefur meira að gera I sveitinni, en
þyngst vegur kannski á metunum
að það er eiginlega enginn til að
striða I sveitinni. Óli gerir til-
raunir til að hrekkja fólkiö á
bænum, en það er ómögulegt,
maöur, það tekur öllu meö svodd-
an stillingu.
Hanna Dóra er Reykjavlkur-
barn, en Reykjavlk er ekki nema
nafnið tómt eftir aö mamma er
dáin. I rauninni er hún rekald
sem engan á að. En afi hennar I
fööurætt hefur fylgst með henni
án þess að Hanna vissi, og hann
ber upp á þegar allt virðist komið
I eindaga. Afi hefur þó ekki önnur
ráð I bili en senda stelpuna I sveit
til fólks, sem hann kannast við af
afspurn. Vistin I sveitinni er
Hönnu ekki góð. Henni leiðist,
fólkiö á bænum er þröngsýnt og
lágkúrulegt og hefur ekki þrosk-
andi áhrif á hana. Bárður bóndi
að staðarhóli er fulltrúi gamla
timans, afturhald og höfðingja-
sleikja — og eitt minni bókar-
innar eru átök gamla og nýja tim-
ans en fulltrúi hans er Hjálmar
sonur Bárðar. Þuriður ráðskona
Bárðar er vansæl og erfið I lund.
Athyglisverðasta persónan er þó
Jón, sonur Bárðar, sem þjóö-
sagan segir að sé glataður snill-
ingur, orgelleikari af guðs náð en
bældur af föður slnum. Þegar til
kastanna kemur reynist Jón þó
bara vera venjulegur auli. Þarna
er heföbundinni ofvitasögu snúið
alveg á haus!
Sálfræöi —
félagsfræði
Stefán hefur líklega hvergi
veriö eins miskunnarlaus við
sveitaaðilinn en I bókinni um
Hönnu Dóra. Fólkiö I sveitinni
hans Óla er allt annaö og miklu
betra. Sameiginlegt á þó allt
þetta fólk að þaö verður mjög lif-
andi og sannfærandi I sögunum,
þvl persónusköpun er með þeim
ágætum sem Stefáni er lagið.
Fólkið hans hefur alltaf fleiri en
eina hlið ef vel er að gáð og það á
við margs konar mannlegan
vanda að stríða Vandamál fólks
rekur Stefán til uppeldis og
umhverfis, efnahagsleg og til-
finningaleg kjör fólks skipta
sköpum i lifi þess, þar er ekkert
skrifaö á tilviljunina. Mér hefur
alltaf reynst erfitt aö gera upp við
mig hvort Stefán sé heldur sál-
fræöilegur eða félagslegur höf-
undur. Sennilega er hann hvort
tveggja.
Sjónarhorn barnsins
Frásagnarháttur bókanna
tveggja er dálltiö óllkur. Hanna
Dóra er rammasaga, sögö I 1.
persónu. Hanna er miöaldra kona
þegar hún rifjar upp þennan tlma
I llfi slnu sem var henni svo
örlagarlkur: „Ég hverf inn til
gamla timans, ekki til þess að
gera lltið úr nútlmanum, ekki til
þess að tala illa um breyting-
arnar, heldur til aö blessa gamla
timann og fagna nútlmanum.”
(7)
Saga Óla er hins vegar sögð af
sögumanni utan frásagnarinnar I
3. persónu. Óli er aðalpersóna
hans og frásögnin fylgir honum
mjög eindregið. Stundum skýtur
sögumaður þó upp kollinum og
gerir jafnvel lúmskt grln að
persónu sinni. Raunar er sagan af
Óla drepfyndin á köflum, kannski
skemmtilegasta saga sem Stefán
skrifaöi.
I báðum sögum setur höfundur
sig I spor barna og það á hann
ofur hægt meö. Sögur hans ganga
afar nærri börnum vegna þess
hvað þau samsama sig sögu-
hetjum. Það uppgötvar maöur
ekki sist viö að lesa þessar sögur I
endurútgáfu eftir áratugahlé —
og kann þá heilu atriðin utnbókar.
Still Stefáns er rómaður enda
vann hann bækur slnar af mikilli
vandvirkni. Hann skapar atburði
fyrir augum lesanda, byggir þá
upp með umhverfislýsingum,
persónulýsingum og samtölum.
Þaö atvik af mörgum sem mig
langar til að minna á úr þessum
bókum af þvi hvað það er fallega
gert, er dauöi móður Hönnu. Við
fylgjumst meö stelpunni mikinn
hluta þess dags. Það er miður
vetur: „Allt er hvitt nema bilar
Steindórs... Þar sem þeir brjótast
áfram á götunum, finnst mér þeir
minna mig á miklu stærri járn-
smiöi en ég get hugsaö mér að séu
til.” (15) Hún fær einkunnabókina
sina um morguninn og er efst I
bekknum. Strax eftir skóla fer
hún upp á sjúkrahús þar sem
mamma hennar liggur, hún
hlakkaði svo til aö sýna henni
bókina. En mamma er nýdáin
þegar Hanna kemur, það hefur
ekki náðst I hana til aö segja
henni frá þvl, svo er þaö nýskeð.
Afallið verður mikiö og sárt, og
það væri freistandi aö skilja
Hönnu eftir meö sorg sinni. Þaö
er ekki á meöalmanna færi að
lýsa þeim margvislegu tilfinn-
ingum sem brjótast um I huga
stúlkunnar. Dæmi hver fyrir sig
um hvernig Stefáni tekst það, en
ég spái þvl að ekki veröi það auga
lengi þurrt sem les þá frásögn.
Hvort sem I hlut á barn eða full-
oröinn.
Nú eru komin út elleftu bindi af
ritsafni Stefáns Jónssonar I
myndarlegri útgáfu Einars
Braga og Isafoldar. Myndskreyt-
ingar eru ekki nógu rikulegar og
hafa tekist misjafnlega, en þetta
er lofsvert framtak sem lengi
verður I minnum haft.