Þjóðviljinn - 26.09.1978, Page 6

. 6 StÐA — ÞJÓÐVILJINN" Þriöjudagur 26. september 1978
I
Sextugur í dag
Um þaö bil ári áður en nóbels-
skáldiðfrá Laxnesi gaf út fyrstu
bókina sina fæddist annað
verðlaunaskáld i nágrenni
Reykjavikur. Leiðir unga
snáðans lágu fljótlega úr
Garðahverfinu austur yfir Fjall
og hann gerðist Grafnings-
maður um hrið, ólst upp i nábýli
við lóu og spóa og skrifaði korn-
ungur sinar fyrstu sögur um
sumarkvöldin og Alftavatnið
bjarta. Það er langt siðan þetta
var og Ólafur Jóhann er sex-
tugur i dag. Svona liður timinn
og mönnum verður mismikið úr
honum. Afmælisbarnið hefur
skrifað fjölda bóka, sögur fyrir
fullorðna, sögur fyrir börn,
smásögur og ljóð, hlotið frægð
og frama og óskipta viður-
kenningu allra sem tefja sig á
þvi að lesa góðár bækur.
Flestir dauðlegir menn munu
eiga erfitt með að skilja starf og
áráttu rithöfunda. Þarna skrifa
þeir og skrifa, helst margar
klukkustundir á degi hverjum,
viku eftir viku, mánuð eftir
mánuð, og vilja sem minnst upp
úr lita. Blaðastaflinn hækkar
jafnt og þétt og um siðir er
komin bók, gott ef ekki er þegar
farið að huga aö annarri. En
áður en bókin verður bók þarf
væntanlega að mörgu að
hyggja, fella niður, bæta inn i,
breyta, laga og fága, jafnvel
sem ég les hana þvi áleitnari
verða sögulokin. Ungur drengur
er að kveðja sveitina sina og
halda til Reykjavikur á timum at-
vinnuleysis og kreppu. En hann
fer frjáls þvi að hann skynjar að
landið muni fylgja honum, veita
honum styrk og búa i sál hans
eins og leynilegur fjársjóður.
,,Og hann óraði ekki fyrir þvi”,
segir i lokin, ,,að nokkrum árum
siðar myndi jörðin breytast á nýj-
an leik og sveipast fegurra ljósi
en vorhimnarnir, óumræðilegra
gliti en heiðskir sólmánaðarótta,
— og verða siðan myrk og
eyðileg, köld og lifvana, eins og
nóttin, sem þrengir sér inn að
hjartanu, þegar við deyjum.”.
Þetta er ekki einræður texti og
verður ekki lagt út af honum
nema i samhengi við bókina i
heild. En ég vona að Ólafur
Jóhann virði mér til vorkunnar
þótt ég i stuttri afmæliskveðju til
hans viðri nokkra sundurleita
þanka sem leitað hafa á mig viö
lesturinn.
I þessum ljóðræna.næstum lát-
lausa texta skynja ég kvikuna i
skáldskap Ólafs Jóhanns i heild,
þessarósættanlegu andstæður lifs
og dauða sem heyja næstum
örvæntingarfulla baráttu i öllum
verkum hans. En þaö er ekki hin
eðlilega endurnýjun i náttúrunn-
ar riki sem veldur örvæntingunni
sig af sjálfsdáðum og var sigld-
ur höfundur, þegar ég kynntist
bonum, hafði verið einn vetur i
Kaupmannahöfn og notið þar
góðsemi og uppörvunar hins
lærðasta manns og skálds, Jóns
Helgasonar prófessors. Nokkr-
um árum eftir að ég kynntist
honum, eða árið 1944 fór hann til
Bandarikjanna sér til mennt-
unarauka, og hefur æ siðan
fylgst vel með bandariskum
bókmenntum.
Þótt Ólafur hefði stundum
hvassan vind i fangið, var bót i
máli, að hann átti sér frá fyrstu
tið góða vini og stuðningsmenn
sem trúðu á hæfileika hans. Ber
þar ekki sist að nefna Kristin E.
Andrésson og Þóru konu hans,
Halldór Stefánsson rithöfund og
konu hans og margt fleira and-
ans fólk, en sist má þó gleyma
þvi, að á striðsárunum kvæntist
Ólafur ágætri konu, önnu Jóns-
dóttur, sem er ekki likleg til að
kippa sér upp við smáskvettur.
Það verður enginn óbarinn
biskup, segir máltækið, en það
kemst enginn heldur langt án
þess að eiga sér bakhjarl.
Hernám íslands 1940 hafði
gifurleg áhrif á Ólaf Jóhann
ekki siður en okkur hina sem
vorum ungir á þeirri tið. Við
höfum æ siðan alið með okkur
draum um herlaust tsland. En
meðan styrjöldin geisaði skrif-
aði ólafur ekki um hernám,
heldur baráttu óbreyttrar al-
þýðu i islenskri sveit, beindi
sjónum að þvi sem hann þekkti
best og gat nú litið úr nokkurri
fjarlægð. Það var mikið verk
sem hann kallaði Fjalliö og
drauminn.kom út árið 1944. Þá
Ólafur Jóharrn Sigurðsson
rithöfundur
umskrifa heila kafla, vega og
meta hvert orð og setningu að
nýju. Hver endist til að standa i
öðru eins? Hvaða númer af
þolinmæði hefur þetta blessað
fólk fengið i vöggugjöf?
Ég drep á þetta atriði hér
vegna þess að einhvernveginn
svona imynda ég mér að vand-
virkur höfundur vinni sitt verk,
og það er alkunna að Ólafur Jó-
hann er með afbrigðum kröfu-
harður við sjálfan sig. Málið,
tungan er hans sérgrein. Hann
er svo vel að sér um islenskt
mál að ævilöng stúdia hlýtur
að liggja þar að baki. En hér er
sagan aðeins hálfsögð og allt
kæmi þetta fyrir litið ef
imyndunaraflið, sköpunar-
gáfan, listin sjálf væri ekki með
i leiknum, og vegir hennar eru
vist órannsakanlegir eins og
forsjónarinnar.
Þótt ólafur Jóhann sé i
hugum flestra sagnaskáld
hefur hann ort allmik-
ið af Ijóðum og fyrir
tvær siðustu kvæðabækur
sinar hlaut hann bókmennta-
verðlaun Norðurlandaráös árið
1976, þau fyrstu sem Islendingi
falla i skaut. Kannski þurfti
þessi verðlaun til að opna augu
manna fyrir þvi að Ólafur er i
fremstu röð islenskra ljóð-
skálda nú á dögum. Kvæðin láta
ekki mikið yfir sér fremur en
persónan, höfundur þeirra.
Engin upphefð megnar aö
stiga honum til höfuös. Hann
er æ hinn sami ljúfi og hálf-
feimni öðlingur sem ekki kærir
sig um að honum séu barðar
bumbur og vill áreiðanlega láta
sem ekkert sé, þegar hann á
stórafmæli.
En góöar óskir vina og aðdá-
enda á þessum merkisdegi
verða hann og hans ágæta eigin-
kona að gera svo vel að með-
taka.
Þórarinn Guönason
Ölafur Jóharin Sigurðsson er
sextugur. Ósjálfrátt seilist ég upp
i bókahillu heima hjá mér og grip
Litbrigði jarðarinnar og fer að
fletta. Hún er ein þeirra bóka sem
mér þykir vænt um og þvi oftar
þvi lifsþróttur rótanna er óbug-
andi þótt laufiö blikni.
Hjá Ólafi Jóhanni er það
maðurinn sjálfur sem á völina
hvort hann skipar sér undir merki
lifsstefnu eða heljar og sá sem
velur helstefnu hann fórnar öllu:
landi, tungu, menningu og sálu
sinni. Bandamenn hans eru og
gullkálfurinn, gereyðingarvopn
og styrjaldir . Kannski mætti
segja að ævistarf Ólafs Jóhanns
sé baráttan við helstefnuna. Sú
svartsýni sem stundum má
greina i verkum hans er ekki
vonleysi þess sem hyggur á
uppgjöf heldur aðvörunarorð bor-
in fram af tilfinningahita þess
sem trúir á lifið og manninn. I af-
stöðu sinni er hann heill og þekkir
ekki málamiðlun.
Það er þessi skýlausi trúnaður
víð hið besta og göfugasta i
islenskri menningu sem hefur
gert ólaf Jóhann aö máttarstólpa
sósialiskrar menningarhreyfing-
ar á tslandi. Fyrir þaö ber okkur
sósialistum að þakka um leið og
viö óskum ólafi Jóhanni og hans
nánustu til hamingju með daginn.
Svava Jakobsdóttir
Arið 1940, árið sem fsland var
hernumiö i siðustu styrjöld, gaf
ungur höfundur út bók sem hann
kallaði Liggur vegurinn þang-
aö? Þetta var skáldsaga sem
höfundurinn, Ólafur Jóh. Sig-
urðsson, lét gerast i Reykjavik.
Þar var ófögur lýsing á Reykja-
vik, söguhetjurnar aumar og
ástandið kreppuástand, enda
var ekki hrópað húrra fyrir höf-
undinum, ritdómarar tættu
hann í sig. Þarna var einn af
þessum ungu höfundum komm-
únista að glenna sig, og haföi
skrifaö misheppnaða skáldsögu.
Sá skyldi fá fyrir ferðina.
Ég kynntist unga höfundinum
skömmu eftir að hann fékk fyrir
feröina. Og það var svo sem
engum blöðum um það að
fletta, að hann hafði ekki látið
sér segjast. Hann hélt áfram a6
skrifa. Þetta var ekki fyrsta
bókin sem hann hafði út gefið.
Hann hafði áður gefið út aðra
skáldsögu. Hún gerðist i sveit
eins og flestar skáldsögur höfðu
gerst á Islandi fram á þennan
tima, enda var höfundurinn upp
alinn i sveit, austur i Grafningi
við Álftavatn, þar sem foreldrar
hans bjuggu búi slnu við litil
efni. Sagan fjallaði um dreng
sem var sveitarómagi og átti
vonda ævi. Þaö var þvi upphafið
á skáldsagnaferli ólafs að vekja
athygli á þeim sem traðkað er á
i þjóöfélaginu og sama viðhorf
átti eftir að setja mark sitt á
siðariverk hans. Bók sú, Skugg-
arnir af bænum, sem hér hef-
ur verið nefnd, hiaut heldur vin-
samlegar móttökur, þegar hún
kom út 1936, enda höfundurinn
ekki nema sautján ára þegar
hann skrifaði hana, enda var
hún skrifuö á betra máli en
flestir islenskir Alþingismenn
mundu geta skrifaðnú á dögum.
Það voru ekki heldur fyrstu
sporin á ritvellinum. Hann hafði
áöur sent frá sér tvær barna-
bækur með bernskusögum úr
sveitinni og orðiö frægur fyrir.
Hann var sextán ára á þvi ári
sem fyrri bókin kom út. Já,
hann hafði byrjað snemma, ver-
ið einskonar undrabarn, og
undrabörn verða oft að engu,
þegar þau stækka.
Nú var timibarnsins liöinn og
þeirrar frægðar sem þvi fylgdi
aö vera bráðþroska drengur
með skáldgáfu. Nú var hann
tuttugu og tveggja ára gamall
og hafði vakið hneyksii og
reiði með penna sinum. Hann
hafði komið sautján ára gamall
til Reykjavikur, og þegar
hann var orðinn tvitugur var
lifiö þar I miöri kreppunni búið
að hafa margvisleg áhrif
á hann, og hann tók sér fyrir
hendur að skrifa skáldsögu
úr fjölbýlinu, eða nánar til-
tekiö um einmana upprennandi
rithöfund i Reykjavik á kreppu-
timum. Og auðvitað voru þar
áhrif frá lestri erlendra bók-
mennta. Svona fór þaö. Hann
fékk á baukinn eins og ungir
höfundar fá stundum.
Þannig stóöu málin, þegar ég
kynntist Ólafi Jóhanni, og land-
ið haföi verið hernumið. Það var
strið. Og fyrir mér var hann
ekkert minni maður, þó hann
hefði fengið á baukinn, og ekk-
ert óefnilegri höfundur nema
siöur væri. Það var ekki neitt
óeðlilegt við það, þótt ungur höf-
undur gæfi út misheppnaöa bók.
Einnig það var frægð. Auk þess
var bókin ekki eins misheppnuð
og af var látið. Margur ungur
höfundur mætti þakka fyrir að
hafa slikt vald á máli og stil sem
Ólafur hafði þegar hann skrifaði
þá bók, liðlega tvitugur. Ég
kynntist nokkrum öðrum ung-
um höfundum á svipuðum tima,
og allir vorum við sannfærðir
um það, að Ólafur mundi verða
mikill höfundur og væri raunar
þegar kominn i betri höfunda
röð. Þurfti ekki annað en lesa
smásögur hans til að sjá það,
þótt ritdómarar sýndu þeim
tómlæti. Smásagan hefur jafnan
verið vanmetin á tslandi. En
Ólafur hafði lika þá eiginleika
sem hlutu að sannfæra þá sem
þekktu hann um það, að hann
mundi sigrast á hverri raun.
Hann var einstakur eljumaður,
hlifðisérhvergi, en fór sparlega
með fé, enda barn kreppunnar
eins og við allir sem þá vorum
ungir. Auk þess hafði hann tam-
ið sér að vinna hvert verk af
þeirri alúð sem hann hafði getu
og kunnáttu til. Hann gerðist
prófarkalesari til aö vinna fyrir
sér, þar sem óhugsandi var að
hafa nægilega mikið fyrir rit-
störfin, og stundaði þá vinnu i
mörg ár með ritstörfunum.
Hlaut hann brátt orð fyrir að
vera snjallasti prófarkalesari á
landinu, hverjum manni sam-
viskusamari, og varð smám
saman flestum höfundum lærð-
ari i islenskri tungu, auk þess
aö vera vel að sér i erlendum
bókmenntum, ekki sist Norður-
landabókmenntum og enskum
og ameriskum bókmenntum.
Hann hafði ekki átt kost á skóla-
göngu, þótt hann hefði mikinn
hug á þvi þegar hann var ung-
lingur, en hann hafði menntað
var hann sakaður um að vera
klámhöfundur i blaði nokkru.
Um þær mundir var slik ásökun
ekki likleg til að auka sölu bók-
ar, þótt nú kynni að vera annað
uppi á teningnum. Enólafurvar
enginn klámhöfundur, og hann
hélt ótrauður áfram, hvað sem
sagt var. Hann sendi frá sér
smásagnasafn árið eftir, annað
smásagnasafn sitt, og i þvi
mátti finna sögur sem voru með
þvi besta sinnar tegundar sem
skrifað hafði verið á islenska
tungu. Og þarna naut kimnigáfa
hans sin vel ásamt skarp-
skyggni og innsýn i mannlifið.
Þvi var tekið með fálæti, svo
sem háttur er möriandans.
Engu að siöur átti höfundurinn
sér orðið marga aðdáendur og
hauka i horni, þar sem var rit-
stjóri Þjóðviljans, Sigurður
Guðmundsson, og ritstjóri
Timarits Máls og menningar,
Kristinn E. Andrésson. Hjá
þeim átti hann stuðning visan, á
hverju sem gekk, enda hann
sjálfur ætið reiðubúinn að
leggja Þjóöviljanum og Máli og
menningu lið.
Ég hef skýrt frá þvi i minn-
ingabókum minum, þegar við
Ólafur unnum saman i Breta-
vinnu, og ýmsum atvikum i
samskiptum okkar sem ég ætla
ekki að tyggja upp I stuttri af-
mælisgrein, en eitt leyfi ég mér
þó að minnast á, það er sá at-
burður þegar viö Steinn Stein-
arr heimsóttum ólaf i herbergi
hans við Barónsstig á striðs-
árunum. Enn sé ég fyrir mér
striðnissvipinn á Steini og
þrjóskusvipinn á ólafi, þar sem
hann sat á stól sinum með hand-
rit fyrir framan sig á borðinu,
ungur höfundur sem þybbaðist
við að sitja inni við skriffir þeg-
ar vinir hans vildu fá hann með
glensi út I góöa veðriö. Fyrr
mátti nú vera einbeitnin. Já
annaðhvort verða menn höfund-
ar eða menn veröa það ekki.
Ólafur sló ekki slöku við. Þess
vegna varö hann einn af þeim
stóru. Með indælli stuttri skáld-
sögu, sem hann kallaöi Litbrigði
jarðarinnar, hlaut hann al-
menna viðurkenningu, einnig
þeirra sem Iltt vildu vita af rót-
tækum höfundum.En róðurinn