Þjóðviljinn - 14.01.1981, Blaðsíða 9

8 StÐA — ÞJÓDVILJINN Miðvikudagur 14. janúar 1981
Á FJÖLUNUM í MADRID
Eftir að Franco
marskálkur og einræðis-
herra Spánar safnaðist til
feðra sinna fyrir nokkrum
árum hefur mikil gerjun
átt sér stað í spænsku
þjóðlífi. Spánverjar hafa
dragnast með lík i lestinni
allt frá því að borgara-
styrjöldinni lauk árið 1939,
en á síðustu árum hafa rit-
höfundar, sagnfræðingar,
söngvarar og kvikmynda-
gerðarmenn opnað lokið á
kistunni og gægst niður í
hana í leit að orsökum og
afleiðingum, því þjóð sem
ekki gerir upp við fortíð
sína býr við mikinn
draugagang svo sem dæm-
in sanna.
1 Madrid er nú verið að sýna
leikrit eftir Manuel Azanja
(svona er nafnið borið fram) sem
var forseti spænska lýðveldisins
meðan á borgarastyrjöldinni
stóð. I Dagens Nyheter segir að
verkið sé bæði forvitnilegt vegna
þeirrar umræðu sem nú fer fram
á Spáni (um fortiðina og framtið-
ina) og einnig vegna þess að þar
sé um góða leiksýningu að ræða.
Hér fer á eftir pistill eftir Kjell A.
Johannsson sem búsettur er i
Madrid:
Spáni. Þessi ár þegar ofbeldið var
algengasta pólitiska vopnið hélt
Azanja sinu striki, dró sinar
ályktanir, reyndi að sannfæra og
fullvissa eins og kemur fram i
leikritinu, en það var skrifað við
vægast sagt undarlegar að-
stæður.
Haustiö 1936 var Marid umsetin
af fasistunum og Azanja forðaði
sér til Barcelona þar sem hann
dvaldist fram i mai 1937 (siöar
flutti hann til Valencia sem varð
aðsetur lýöveldisstjórnarinnar). 1
Barcelona var tekið á móti
Azanja eins og hverjum öðrum
þjóðhöfðingja. Hann var gestur i
sjálfstæðri Katalóniu. Það var
farið að öllu með gát á báða bóga
enda um viðkvæm innanrikismál
aö ræða og tókst að sneiða hjá
deilum þessa mánuði milli rikj-
anna á Spáni (Katalónia missti
sjálfstæði sitt um leið og fasistar
komust til valda). Þvi til árétt-
ingar komu forsetar Katalóniu og
spænska lýðveldisins fram saman
við hátiðleg tækifæri.
Meðan á Barcelonadvölinni
stóð var Azanja i senn bæði nær
og fjær viðburðum liðandi
stundar. Hann var langt frá vig-
stöðvunum en lifði af þá miklu at-
burði sem gerðust i Barcelona
1937. Hann bjó I Ciudalhöllinni og
þar skrifaði hann Vökunótt i
Benicarlo vorið 1937.
1 mai ’37 brutust út bardagar i
borginni milli vinstri manna,
kommúnista (PSUC), trotskýista
streytunni milli þeirra hugmynda
sem stillt er upp hlið við hlið eða
andstætt hver annarri.
í uppsetningu Jose Luis Gomez
(sem er reyndar frægur leikari)
fer leikurinn hægt af stað. Leikar-
arnir standa við ferðatöskur sinar
og fara með sinar setningar. Þær
minna meira á pólitiskan fyrir-
lestur en leiktexta. En eftir þvi
sem á liður vaknar sá grunur að
þessi stirðlega byrjun hafi ákveð-
inn tilgang. Það er eins og per-
sónurnar þurfi að kynnast og átta
sig á umhverfinu.
Nóttin liöur, stöku sinnum
heyrist lest fara hjá og sprengju-
flugvélar fljúga yfir. Ferðalang-
arnir breyta brautarstöðinni
smám saman i heimili, þeir opna
töskur sinar, skrifa, lesa og taka
sér eitt og annað fyrir hendur.
Leikritið öðlast lif og verður að
áhrifariku leikverki. Leikararnir
eru fyrsta flokks, þar má t.d.
nefna Jose Bodalo I hlutverki ráð-
herrans fyrrverandi.
Alla nóttina er bæjarklukkan á
sviðinu stillt á fimm minútur yfir
sjö og Luis de Pablo hefur samið
tónlist sem tengir atriðin saman.
Einmana selló leikur og virkar
sem döpur rödd, samt sem áður
rödd sem ekki er hægt að þagga
niður i. Sellóið leiðir hugann að
útlegðinni (sem beið margra
Spánverja eftir striðið), og selló-
snillingsins Pablo Caslas sem oft
spilaði i nágrenni spænsku landa-
mæranna, en steig aidrei fæti sin-
Franco, siðar einræisherra á Spáni.heldur innreið sina I Burgos þar sem hann setti upp aðalbækistöðvar
sinar i upphafi borgarastriðsins
m % ■
I 1 ~. »• H - . IPt m m
B j% W %
1JM
Leikrit um borgarastyrjöldina á Spáni
eftir Azanja,
jyrsta og
eina forseta
spænska
lýöveldisins
Á járnbrautarstöðinni i
Benicarlo við strönd Miðjarðar-
hafsins milli Valencia og
Barcelona hittist hópur fólks. Þar
eru fyrrverandi ráðherra, lög-
fræðíngur, rithöfundur, læknir,
flugmaður og fleiri, samtals átta
karlmenn og ein kona, óperu-
söngkona. Það er marskvöld árið
1937. Þau ræða saman um það
sem öllum hefur verið efst I huga
undanfarið ár, það hvernig Spán-
verjar slátra hver öðrum á vig-
stöðvunum og að bakí viglin-
unnar.
Um þetta fjallar leikritið ,,La
velada en Benicarlo”,Vökunótt i
Benicarlo, sem nú hefur verið
sýnt i nokkrar vikur i Teatro
Belles Artes (Leikhús hinna fögru
lista) i Madrid. Ég sá leikinn eitt
laugardagskvöld, reyndar var
uppselt, en mér tókst aö krækja i
ósóttan miöa.
Leikritið er merkilegt verk á
marga lund. Það er sett hér á sviö
i fyrsta sinn, hundrað árum eftir
fæðingu höfundarins Manuel
Azanja og fjörutiu árum eftir
dauða hans. Azanja var mennta-
maður, rithöfundur, blaðamaöur
og timaritaútgefandi, auk þess aö
vera stjórnmálamaður. Fyrst og
fremst var hann menntaður
stjórnmálamaður. Hann var einn
þeirra sem barðist hvað harðast
fyrir stofnun lýðveldis á Spánf.
Eftir að það komst á fót var hann
forsætisráöherra þann tima sem
vinstri menn höfðu meirihluta á
þinginu (1931—33 og frá febrúar
1936). Frá þvf i mai 1936 — mán-
uði áður en borgarastyrjöldin
braust út — varð hann fyrsti for-
seti lýöveldisins.
Vökunótt i Benicarlo hefur að
undirtitli: Samræður um striðið á
Manuel Azanja, fyrsti og eini
forseti spænska lýðveldisins.
(POUM) og anarkista (FAI).
Astandið var hörmulegt og
Azanja var i stöðugri lifshættu.
(Hérervikiö að fjöldamorðunumi
Barcelona þegar trotskýistum og
anarkistum var slátrað i stórum
stil. Sagnfræöingar hafa skrifað
mikið um þessa atburði undan-
farið og eru þeir tengdir hreins-
ununum miklu i Moskvu sem fóru
fram á sama tima. Hvað sem
þarna gerðist eru menn sammála
um aö morðin hafi haft afdrifa-
rikar afleiðingar fyrir lýðveldis-
sinna og stuðlað að tortryggni,
stjórnleysi og átt sinn þátt i ósigr-
inum. Rithöfundurinn Victor
Serge segir t.d. frá þessum at-
burðum i ævisögu sinni og einnig
hafa spænskir kommúnistar
fjallað um þá,— ká).
1 fjóra daga (hinn myrka mai
’37) var Ciudalahöllin hersetin, en
Azanja tók þvi með skynsemi og
þeirri köldu ró, sem siöan var
ranglega talin eitt helsta
persónueinkenni hans. í formála
fyrir Vökunótt i Benicarlo
skrifaöi hann: ,,Þá fjóra daga
sem höllin var hersetin notaði ég
til að lesa fyrir endanlegan texta
leikritsins og hreinrita hann”.
Vökunótt i Benicarlo er ein-
hvers staðar á milli leikverks og
skáldsagnar, frásagnar og rit-
gerðar. Persónurnar eru I mis-
munandi rikum mæli talsmenn
Azanja sjálfs. Textinn er lika eins
konar samnefnari ritverka hans
(sem voru skáldsögur, leikrit,
pólitiskar greinar, og fl.). Leik-
ritið minnir einna helst á pólitiska
erfðaskrá með boðskap sinum um
að sýna skynsemi og umburðar-
lyndi. Verkið var varla hugsað til
flutnings á sviði, spennan felst
ekki i þvi sem gerist, heldur i tog-
um inn i fasistariki Francos.
Jose Luis Gomez hefur gert all
nokkrar breytingar á uppruna-
lega handritinu. Hann undir-
strikar t.d. timaleysið (klukkan).
Azanja lætur verkið gerast i veit-
ingahúsi i Benicarlo og allar per-
sónurnar farast i loftárás i
morgunsárið. Jose Luis Gomez
lætur fólkið biða á járnbrautar-
stöðinni og hverfa i lokin út i
myrkriö, inn i framtið sem enginn
veit hvað hefur að geyma. Það
fylgir eins konar eftirmáli, einn
leikaranna leslokaorðin úr frægri
ræðu sem Azanja hélt I Barcelona
18. júli 1938, þar sem hann hvatti
til ,,paz, piedad, perdon”, friðar,
miskunnar og fyrirgefningar.
Leikrit Azanja er óumdeilan-
lega mjög spænskt, en um leið
hefur það almenna skýrskotun.
Það fjallar um þann grimma
veruleika, þegar versti óvinur
hvers Spánverja var næsti Spán-
verji. En það boðar um leið skyn-
semi og mannlega reisn, á þann
hátt sem hæfir jafnt árinu 1980
sem 1937, enda er ofbeldi beitt
gegn fóiki i nánast hvaða landi
sem er, sama hvaða stjórnkerfi
þar rikir. Vökunótt i Benicarlo er
eins og reyndar allt lifsverk
Azanja árás á rétttrúnaðinn,
kreddufestuna og þröngsýnina
sem haldið hafa Spáni i heljar-
greipum öldum saman.
En — og það er mikilvægt —
á Spáni hefur alltaf veriö til
frjálslynd, opinská og umburðar-
lynd hugsun. Það var von Azanja
aö frjálslyndið myndi sigra við
stofnun lýðveldisins, en aðal-
markmið þess var ,,aö þoka
menningunni fram á viö á Spáni”,
eins og ein persónanna I leikritinu
segir.
Vökunótt i Benicarlo er óhjá-
kvæmilega heldur dapurlegt
verk, séð i ljósi spænskrar sögu
og þeirra atburða sem hér hefur
verið drepið á. „Þess dapurleika
sem eingöngu frjálslyndir Spán-
verjar geta skilið”,svo vitnað sé
til orða rithöfundarins og blaöa-
mannsins Marino Jose de Larra
sem talist getur forveri manna
eins og Azanja, en hann var uppi I
byrjun 19. aldar þegar yfir Spán-
verja gengu hörmungar
Napóleonsstyr jaldanna.
Þýtt og endursagt (með inn-
skotum) úr Dagens Nyheter frá
29. des. 1980.
— ká.
Landamæraveröir fylgjast meö straumi flóttamanna yfir landamærín til Frakklands eftir aö fasistaher
Francos haföi sigraö lýöveldissinna
Miðvikudagur 14. janúar 1981 ÞJÓÐVILJINN — SIÐA 9
á daaskrá
Hallur
Leópoldsson:
Og ef við staðhæfum að allt of margar
manneskjur lifi í heiminum í dag,
— getum við þá verið viss um að það
séum ekki við, sem erum „óþörf’?
Fólksfjölgunarvandamál
eða fólks-
fjöldi sem á
við vandamál
að stríða?
Til er fjöldi kenninga um or-
sakir þeirrar stöðnunar og van-
þróunar sem hrjáir riki Þriðja
heimsins. Sú skýring, að mikii
fólksfjölgun i „Þróunarlönd-
unum” komi i veg fyrir efnahags-
lega framþróun, hefur átt miklu
fylgi að fagna á Vesturlöndum.
Talað er um fólksfjölgunar-
vandamál og átt við það, að fólks-
fjölgunin eða fólksfjöldinn sé
vandamál i sjálfu sér. Fyrir
kemur að talað er um fólksfjölg-
unina sem alvarlegasta vanda-
máliði' heiminum i dag. Ýmis rök
eru færð þessu til stuðnings og
eiga þau flest rætur sinar að rekja
til kenninga prests nokkurs og
hagfræðings T.R. Malthusar að
nafni, sem árið 1798 gaf út ritið
,,An Essay on the Principle of
Poupulation”. Grundvallaratriði
kenninga Malthusar er að fólks-
fjölgunin sé „geometrisk”
(2,4,8,16 o.s.frv.) þegar ekki eru
neinar hindranir i vegi. Hins
vegar geti matvælaframleiðslan
aldrei aukist hraðar en „aritme-
tiskt” (2,3,4,5, o.s.frv.). Sú hindr-
un, sem Malthus hafði i huga
fyrst og fremst, var matvæla-
skorturinn. Fyrir löngu siðan
hefur verið bent á galla þá sem
eru á kenningum Malthusar og
endurtek ég ekki þau rök. Hins
vegar er ekki úr vegi að fara
nokkrum orðum um áróður læri-
sveina hans, sem hafa verið mjög
háværir siðustu tvo áratugi.
Arum saman hefur þvi' verið
haldið fram, að vonlaust sé að
auka brúttóþjóðarframleiðslu á
mann í rikjum Þriðja heimsins.
Framleiðsluaukningin dugi ekki
til vegna mikillar fjólksfjölgunar.
Allt fari i neyslu og ekkert verði
eftir til fjárfestinga. Ef hægt væri
að draga úr fólksfjölguninni, þá
ykist brúttóþjóðarframleiðslan á
mann og gæti þá myndast af-
gangur, sem hægt væri að nota til
fjárfestinga. Freistandi rök-
semdafærsla en þvi miður röng.
Látið er að þvi liggja að fólks-
fækkun t.d. vegna hallæra eða
farsótta muni leiða til bættra lifs-
kjara. Islendingar ættu sist að
ánetjast þessum rökum.
Svo illa er komið fyrir kenn-
ingum spámannanna um ógnun
fólksfjölgunarinnar að fátt þykir
benda tilað kenningar þeirra eigi
sér stoð i raunveruleikanum. At-
hugun sem gerð var á þróuninni i
rikjum Þriðja heimsins áratuginn
1960—1970 sýndi að ekkert sam-
band var á milli fólksaukningar
og aukningar brúttóþjóðarfram-
leiðslu. (Sjá linurit).
Einnig er áhugavert að bera
saman þróunina i tveim Asiu-
löndum, Indlandi og Klna. Þessi
lönd höfðu á fjórða áratugnum
likar ytri forsendur og áþekka
fólksfjölgun. Árið 1950 var brúttó-
þjóðarframleiðslan á mann ein-
um þriðja lægri i Kina en á Ind-
landi og fjárfestingar svipaðar i
báöum löndunum, 9 til 10% af
brúttóþjóðarframleiöslunni.
Atta árum siðar hafði brúttó-
þjóðarframleiðslan aukist um
30% á Indlandi en 100% i Kina.
Fjárfestingarnar i Ki'na þessi átta
ár voru 2,5 sinnum meiri en fjár-
festingarnar á Indlandi.
Fólksfjölgun og auknlng brúttóþjóðar-
framleiðslu á mann í löndum þriðja
heimsins 1960-’70
o
’/f
Sto
3.0

o --
-t,0
-1,0-
Arleg aukning brúttóþjóðarframteiðslu á mann
iprósentum. 0
*.o X
o x
o oy
'.*** X
o
•••
•V
•*o
O-ASIA
• :K7R.rKA
X-RóVlAWSKA-
AWERÍKA
-v-
—«—
Z.o
4 *
Heimild: World Bank
Atlas 1972
Z,S 3,0
3,5
Arleg fólksfjölgun
i prósentum
Ekki voru tekin með lönd, sem höfðu færri en eina miijón ibúa
svo og riki, sem háðu styrjöld, oliuriki, lönd sem þáðu stórfellda
erienda aðstoð, nýlendurog „sósialistisk” riki.
Sérhver punktur, hringur eða kross á myndinni merkir
eitthvert riki i Afrlku, Asiu eða Suður-Ameriku. A myndinni get-
um við t.d. séð hvað mörg af þessum rikjum hafa aukið þjóðar-
framleiðslu á mann um meira en tvö prósent, eða meira en þrjú
prósent á ári. Merkin fyrir ofan töluna tveir á lóðrétta strikinu
sýna fjölda þeirra rikja þar sem þjóðarframleiðslan hefur aukist
um meira ep tvöprósent á ári.
A sama hátt getum við á myndinni séð i hvað mörgum þessara
rikja fólksfjölgunin hefur farið yfir t.d. 3% á ári. Það sést meö
þvi að telja merkin, sem eru lengra til hægri i myndinni en talan
3 á lárétta strikinu.
A sjötta áratugnum varð
þróunin svipuð: Kina þróaðist
markvisst en ringulreið ein-
kenndi efnahagslif Indlands. Ind-
verjar gerðu áætlanir um um-
bætur i landbúnaðinum, kin-
verjar hrintu landbúnaðarum-
bótum i framkvæmd. A Indlandi
var hluta umframframleiðslunnar
varið tii munaðarneyslu en i Kina
var fjárfest. A Indlandi var aðal-
lega fjárfest i fjármagnsfrekum
nýtiskuiðnaði með aðstoð erlends
fjármagns, en i Kina var fjárfest-
ingunum dreift og eigið f jármagn
látið duga. (Að undanskilinni af-
markaðri sovjetskri aðstoð fram
til 1960).
Á Indlandi var fyrir næstum
þremur áratugum reynt að koma
á fólksfjölgunareftirliti en i Kina
hófst fjölskylduáætlunarherferð
fyrst þá fólkið hafði efnahagslega
búið sig undir það að eiga færri
börn. A Indlandi var þróunin
mæld i brúttóþjóðarframleiðslu á
mann, en i Kina var mælieiningin
vinna og brýnustu nauðsynjar
handa öllum. Samt jókst brúttó-
þjóða rframleiðslan a mann
þrisvarsinnum hraðar i Kina en á
Indlandi á fimmta áratugnum.
1971 var haldin ráöstefna i
Accra i Ghana um fólksfjöldann i
heiminum. Einn þátttakenda
sagði: „Hvernig má það vera að
fólksé vandamál isjálfu sér? Það
er ekki til neitt fjólksfjölgunar-
vandamál. Hins vegar er til fólk,
sem á við vandamál að striða,
fólk sem á þess ekki kost að
ákveða sina eigin framtið,”.
Óttinn er aðalástæðan fyrir
áhuga vesturlandabúa á aö,tak-
marka fólksfjölgun i' Þróunar-
löndunum. I öllu okkar tali um
fólksfjölda virðist eitt grund-
vallaratriði gleymast: fólksfjöldi
samanstendur af manneskjum.
Og ef við staðhæfum að allt of
margar manneskjur lifi i heim-
inum i dag, getum við þá veriö
viss um að það séum ekk i við sem
erum „óþörf”? Viö vesturlanda-
búar neytum hver og einn jafn
mikils og aö minnsta kosti fimm-
tiu afrikanskir bændur.
Hallur Leopoldssor
|rLilja
iá norsku
i fyrra kom út i Noregi glæsjleg
útgáfa á frægasta helgikyæði
kaþólskra miðaldra á islandi,
Lilju Eysteins munks Asgrims-
sonar.
Knut ödegaard þýddi Lilju og
skrifar hannýtarleganformála að
bókinni. Knut er skáld gott, hefur
gefið út fjögur kvæöasöfn og eitt
þeirra hefur komið út á islensku i
þýðingu Einars Braga. Hann hef-
ur skrifað eina barnabók, leikrit
og gefið út ljóðaþýðingar úr
islensku, færeysku og ungversku.
Knut er þar staddur i norsku
sem tengsli eru allgreið við
islensku — þar um nefnum við til
dæmis upphafserindi Lilju i þýð-
ingu hans:
„Allmektige Gud, du som
herskar
og rár over englar og folk,
ubunden a v stad og stunder,
kvilande i ditt kyrrleiks velde,
samstundes er du ute og inne,
oppe og nede og dertil i midten,
du vera lova i ælder og æve,
eining sann i trefalds greiner.”
Knut ödegaard þýðir hetgi-
kvæðið.
Norska Lilja er hin glæsi- I
iegasta viðhafnarútgáfa, alls er I
upplagið 4000 en tölusett og árituð I
eintök eru 33 — þau fyrstu iengu
þjóðhöfðingjar landanna, sendi-
herrar og biskupar. Það er
Björn Björneboe sem hefur
myndskreytt útgáfuna. Hann er i
senn myndlistarmaður og
guðfræðingur og er nú kapellán
við dómkirkjuna i Niðarósi — en
einmitt i þeim bæ dó Eysteinn
munkur árið 1361.
Þessi Mariumynd cftir Björn
Björneboe prýðir Liljuna norsku.
Að lokum fer hér alkunnugt
vers á islensku og norsku:
Mdria! Ert þú móðir dýrust.
Maria! Lifir þú sæmd i hári.
Maria! Ert þú af miskunn
skirust.
Mária! Létt þú syndafári.
Mária! Lýtin mörg þvi voru.
Mária! Lit þú klökk á tárin.
Mária! Græð þú meinin stóru.
Mária! Dreif þú smyrsl i sárin.
Maria, er du som moder
skjærast,
Maria, lever du i himmelklare,
Maria, er du av miskunn
kjærast,
Maria, lett du syndefára,
Maria, sjá til lytene váre,
Maria, sjá sá mjukt pá tára,
Maria, læk du skader store,
■ Maria, smör du salve i sára.
J