Þjóðviljinn - 11.12.1982, Blaðsíða 2

2 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN 'Helgin 11.-12. desember 1982
Krossinn í Skollhólahelli
Hermann og Björn tylla sér á bekk rétt framan við þann hluta hellisins sem
sem þeir voru úr einu samhangandi
bjargi og búnir næsta víðum
gluggum en inni voru snagar, borð,
sæti, skemlar, fáguð rúmstæði og
legubekkir.“3)
Gísli segir að hellar þessir hafi
hlotið nafnið „paradís“ því þar sé
skjól fyrir stormum, byljum og
snjóum. Hann nefnir einn hellinn
með nafni og kallar hann Sóttar-
helli. Hann mun skreyttur
steinkrossum og kertum. Ekkert
segir Gísli um það hvar þessi hellir
sé.“
Þegar komið er að Ási í grenj-
andi rigningu tekur á móti okkur
Hermann Guðjónsson, og býður
hann okkur í eldhús upp á rjúkandi
kaffi. Síðan er ekið í snatri að hell-
unum, því birta fer dvínandi. Fyrst
eru skoðaðir svokallaðir Stekkja-
túnshellar sem eru í túninu, og eru
nokkrir þeirra enn í notkun. Allir
þessir hellar eru taldir gerðir af
mannahöndum.
Það er dimmt og rakt niðri í hell-
unum, en með hjálp vasaljósanna
komumst við klakklaust niður. Við
skoðum stærsta hellinn, sem not-
aður er sem fjárhús. Þetta eru
ágætis hýbýli með góðum strompi.
Inn af er heyhellir, svo stutt er í
fóðrið fyrir féð, sem geymt er í hell-
inum. Þarna er hægt að ganga beint
inn frá túninu svo auðvelt er að
reka féð í „hús“.
Eftir að þessir hellar hafa verið
skoðaðir er ekið að Skollhólahell-
inum, sem geymir risturnar. Hann
er nokkru fjær og talsvert frá veg-
inum.
Þegar komið er ofan í hann sjá-
um við fljótlega margskyns veggja-
ristur. Eftir því sem innar dregur
verða þær skýrari uns komið er að
krossristu. Krossar voru gjarnan
ristir á hellisveggi til heilla, en þeir
gefa ákveðna vísbendingu um tíma-
tal og uppruna hellisbúa. Flestir
þeir krossar sem fundist hafa í hell-
um á Suðurlandi eru einfaldir í
gerð sinni og gætu því verið frá
nánast hvaða tíma sem er, en tveir
krossar sem fundist hafa skera sig
verulega úr. Um þá segir í bæklingi
Antons og Guðmundar:
„Tveir krossanna skera sig úr
hvað þetta varðar þ.e.a.s. krossinn
á Ægissíðu og á Efri-
Gegnishólum. Krossinn á Ægis-
síðu sker sig úr hvað það varðar að
hann.er upphleyptur, en að öðru
leyti er hann af venjulegri latneskri
gerð, og ekkert er vitað um þennan
kross sem gæti hjálpað til við at-
hugun á honum.
Krossarnir á Efri-Gegnishólum
bera af hvað stærð snertir, einnig
hafa þeir ýmiss þau sérkenni, sem
hægt er að vinna útfrá. Stóri kross-
inn er í grundvallar atriðum latn-
eskur að gerð en hökin á örmunum
valda strax nokkrum heilabrotum.
3) Undur Islands bls. 121-122.
I athugun á nokkrum þeirra bóka
sem fjalla um kirkjubúnað á Norð-
urlöndum og á Bretlandseyjum
fundum við aðeins eitt dæmi um
kro§s af þessari gerð frá Birtley á
Norðimbraland(sjá mynd nr. 12)4)
Krossar af svipaðri tegund koma
líka fyrir á peningum frá Aust-
Rómverskaríkinu, t.d. á peningum
frá Heracliusi 610-641.
Litju krossarnir tveir eru af gerð
sem er upprunnin í Róm og Gallíu
og var algeng um allar Bretlands-
eyjar og víðar 500-100 e.k. og jafn-
vel lengur,S)en það sem er athyglis-
verðast við þessa krossa er upp-
stilling þeirra, (sjá mynd nr. 13).
í þessari uppstillingu
táknar stóri krossinn kross Krists
en litlu krossarnir krossa ræningj-
ana. Þessi uppstilling var mjög al-
geng í list þeirri sem kennd er við
valdatíma Mervíkingaættarinnar í
Frakklandi, og mun hafa borist
þaðan til írlands. Alls finnast 12
dæmi um þessa uppstillingu á leg-
síeinum frá írlandi, þar af eru 6 frá
sama stað Innismurry.6’
Eitt dæmi vitum við um frá Eng-
landi, nánar tiltekið frá Whithorn á
4) Northumbrian C.’rosscs... bis 13
5j Proceedings og the Royal Irish Academy
bls. 102.
6) Proccedings of the Royal Irish Academy
b)s. 105.
Guðmundur sýnir okkur krot á
veggnum í Skollhólahelli
Krossinn á Efri-Gegnishólum.
Ljósm. Hjálmar Bárðarson
Sandsteinshellamir
á Suðurlandi em
merkilegt rann-
sóknarefni, en
liggja núflestir
undir
skemmdum. —
Hverjir gerðu
krossmörkin
í hellisveggina?
Norðimbralandi.’J (Sjá mynd nr.
14)..
Ekki höfum við fundið eitt ein-
asta dæmi um þessa uppstillingu á
steinristum eða fornum myndum
frá neinu Norðurlandanna nema
íslandi.
Fleiri dæmi eru einnig til um
krossa höggna í kletta á íslandi.
Sagnir eru til um krossa í Dyrhóla-
ey en engar nánari upplýsingar höf-
um við um þá. í Heimakletti er
kross höggvinn í bergið skammt frá
uppgönguleiðinni á klettinn.
Krossinn mun vera um tveggja feta
hár (sjá mynd no. 15). Mjög svip-
aður kross hefur fundist á Ard a
Mhorain í Norður Ulster.81
Auðvitað verður að fara varlega
í að draga ályktanir af þeim upplýs-
ingum sem hér eru dregnar saman,
þótt krossarnir á Efri-
Gegnishólum bendi í ákveðna átt
og á ákveðið tímabil þ.e.a.s. 500-
1000 e.k.5) þá er ekki hægt að
útiloka að hér sé um tilviljun að
ræða og krossarnir séu síðari tíma
mannvirki.“
Þegar við skoðum þennan kross í
Skollhólahellinum sjáum við fljót-
lega að honum svipar nokkuð til
hinna latnesku krossa, þar sem
greinileg hök eru á örmunum, þótt
þau séu grennri en hökin í Gegnis-
hólakrossinum. Við skoðum þetta
gaumgæfilega og myndum. Þarna
getur að líta mörg ártöl og er 1783
það elsta. Letur er við hlið krossins
sem er sambland af rúnaletri og
latneskum stöfum.
Við mjög lauslegan lestur gætu
þessar ristu þýtt eitthvað á þessa
leið: Átta kusur hirði ég í Ás. G.T.
Við sjáum einnig nafn Her-
manns á einum veggnum og segir
hann okkur að það hafi hann rist
strákur, fyrir um 60 árum, þegar
hann sat þarna yfir fé.
Nafnið lítur út eins og það hafi
verið rist í gær, en aðrar ristur eru
máðar og ljóslega miklu eldri.
Krossinn sjálfur er mjög máður, en
ekki vildu fræðimennirnir Björn og
Guðmundur fyllyrða neitt um
aldur hans.
Við skriðum upp úr hellinum og
var þá orðið alldimmt og rigningin
hafði aukist. Enn fengum við heitt
kaffi að Ási áður en haldið var til
Reykjavíkur.
Hellunum hefur tekist að geyma
leyndardóma sína í aldaraðir. Þessi
ferð sannfærði okkur öll frekar um
nauðsyn þess að rannsaka þá bet-
ur. Hvað leynist í kringum þá í gólf-
unum? Er hægt að tímasetja rist-
urnar? Hvers vegna er svo lítið rit-
að um hellana í fornum ritum ís-
lendinga? Voru hellarnir hýbýli á
landnámsöld, sem ekki þótti á-
stæða til að státa af? Eða voru þeir
hýbýli írskra munka fyrir
landnám?
Ef til vill verður aldrei hægt að
svara þessum spurningum, en það
er löngu tímabært að fara að glíma
við þær. - þ.s.
Það á að
gefa börnum
brjóst
Út er komin hjá Almenna bóka-
félaginu bókin Brjóstagjöf og
barnamatur eftir Sigrúnu Da-
víðsdóttur höfund vinsælla mat-
reiðslubóka sem komið hafa út hjá
sama forlagi.
Höfundurinn segir í aðfara-
orðum bókarinnar:
„Þegar ég hafði börnin mín á
brjósti var ég svo heppin að hafa
aðeins kynnzt því hversu vel konu
etur gengið að hafa barn á brjósti.
einfeldni minni hvarflaði því
aldrei að mér, að þetta gæti reynzt
konum jafn erfitt og raun ber vitni.
Eftir þennan indæla tíma langaði
mig til að safna því saman sem helzt
er vert að hafa í huga við brjósta-
gjöf og barnamat, -til að stuðla að
því að sem flestar konur geti notið
brjóstagjafarinnar sem allra bezt
og mest.”
7) Northumbrian Crosses...bls.3
8) Herdsmen and Hermits bls. 84
9) Proceedings...bls. 101-105