Þjóðviljinn - 20.08.1983, Side 4

4 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Helgin 20.-21. ágúst 1983
st jórnmál á sunnudegi
Árni
Sósíalismi og
skriðdrekar
eða vorið í Prag 1968
Bergmann
skrifar
Aöfararnótt 22. ágúst 1968,
eða fyrirfimmtánárum, réðust
herirfimm ríkja
Varsjárbandalagsins inn í
Tékkóslóvakíu. Mestmegnis
var hér um sovéskan her að
ræða. Þegarmestvarvoru í
sveitum þessum um 250
þúsundir manna með 7000
skriðdreka og brynvagna og
1000 flugvélar. Þetta lið sagðist
vera að bjarga sósíalismanum í
landinu og það hertók hús
útvarpsogsjónvarps, ritstjórn
málgagns
Kommúnistaflokksins og
annarra blaða, byggingu
miðstjórnar
Kommúnistaflokksins.
Handteknir voru formaður
flokksins, Dubcek, Cernik
forsætisráðherra, Smrkovský,
forseti þingsins, Kriegel, forseti
Þjóðfylkingarinnarog aðrir
áhrifamenn og þeir fluttir til
Sovétríkjanna. Fjórireðafimm
menn í framkvæmdastjórn
Kommúnistaflokks landsins
sögðustsvo reiðubúnirtil að
skrifa undir það að þeir hefðu
beðið her þennan að koma. Til
að stöðva þær breytingar sem
átt höfðu sér stað í landinu
næstliðna mánuði og kenndar
voru við „sósíalisma með
manneskjulegu yfirbragði“-og
„En þarsem ég er
bæði sósialisti og
gamall vinur
Sovétríkjanna stend
éghérog getekki
annað en fordæmt
þann verknað sem er
í senn pólitískt
glapræði og pólitískt
ódæði...
Ég minnist þess
tæplega að
sósíalismanum hafi
verið sýnt
háskalegra tilræði
en í atburðum
síðustu daga.“
Sverrir Kristjánsson
sagnfræðingur (25. ágúst
1968).
sjálf hin pólitískaforysta
landsins bar ábyrgð á, við hinar
bestu undirtektir alþýðu.
Aðdragandi
Það væri langt mál að gera grein
fyrir aðdraganda þess að upp kem-
ur svo einkennileg staða. En menn
skulu hafa í huga, að þegar Komm-
únistaflokkurinn tók völdin í Tékk-
óslóvakíu 1948, með fulltingi
fléstra sósíaldemókrata og ýmissa
annarra, þá hafði hann til þess
meira alþýðufylgi en þekktist ann-
arsstaðar í Austur-Evrópu. Hafði
reyndar fengið nær 40% atkvæða í
kosningunum 1946. í annan stað
hafði flokkurinn orðið fyrir mikl-
um skakkaföllum, þegar farið var
að „sovétiséra" Tékkóslóvakíu
með tilheyrandi pólitískum réttar-
höldum og dauðadómum og fang-
elsunum, einkum á árunum 1951-
1952. (Þeir dæmdu fengu svo seint
og síðarmeir uppreisn æru.) Menn
skulu einnig hafa í huga, að á þess-
um árum urðu margar jákvæðar
breytingar í tékknesku þjóðfélagi -
einkum á sviði félagslegs öryggis og
almennrar menntunar. En um leið
hrjáði landið ofstýring með röng-
um fjárfestingum, geðþóttastjórn
yfir andlegu lífi og misheppnaður
samyrkj ubúskapur - allt voru þetta
þættir, sem menn í vaxandi mæli
fóru að líta á sem hindrun í vegi
almennra framfara í landinu, að
ekki sé talað um mannréttindi.
Öldur endurmats og breytinga-
viðleitni fóru yfir Austur-Evrópu
eftir að Krúsjof steypti Stalín af
stalli á þingi sovéskra kommúnista
1956. En tékkneskir ráðamenn
voru óvenjulega seinir að bregðast
við - m.a. vegna þess að þar sat
Novotný flokksleiðtogi yfir valda-
vél sem bar ábyrgð á verstu verkum
og vildi því sem minnstu breyta.
Samt gerðust á árunum 1962-1967
ýmsar breytingar, hægfara þó, í átt
til skynsamlegri efnahagsstefnu og
ritskoðun varð smám saman slapp-
ari. Umbótaþörfin gerðist frek til
fjörsins innan Kommúnistaflokks-
,ins sem utan, og þegar tókst að
steypa Novotný úr embætti flokks-
leiðtoga á miðstjórnarfundi í janú-
ar 1968 og nýir menn tóku við undir
forystu Alexanders Dubceks, þá
fór af stað mikil skriða umbóta og
breytinga, sem oft kallast vorið í
Prag einu nafni.
Til lýðræðis
í hverju voru þessar breytingar
fólgnar, hvað var það sem
„bræðraríkin“ óttuðust svo mjög,
að þau sendu mikinn her inn í
Tékkóslóvakíu fyrir fimmtán
árum?
Hér verður að fara fljótt yfir
sögu, en þetta er það helsta.
Flýtt var fyrir endurskoðun mála
þeirra sem höfðu saklausir verið
dæmdir á dögum stalínismans. Á-
kveðið var að skerða vald innanrík-
isráðuneytisins (lögreglunnar) og
tryggja sjálfstæði dómskerfisins.
Ritskoðunin var afnumin og mikið
fjör hljóp í umræðu og útgáfustarf-
semi. Lögð voru drög að auknu
sjálfsforræði Slóvaka og meiri
valddreifingu til héraða og sveita-
Ein lítil steinaldarmanneskja segir við aðra: „Ég veit að það sýnist ótrúlegt - en þær deyja út“- Úr tékknesku
tímariti, Dikobraz, skömmu eftir innrásina.
„Heim með ykkur hermenn“ - skilti á rússnesku í búðarglugga í Prag. í
nauðungarsamningum í Moskvu var gert ráð fyrir brottför erlends hers í
áföngum. Hann situr enn í landinu.
„Stefna
andbyltingarinnar
var íþvífólgin, aö
eyðileggja
forystuhlutverk
Kommúnistaflokks
Tékkóslóvakíu,
hrifsa valdiöúr
höndum verkamanna
og bænda, tortíma
ríkisstofnunum og
samtökum sem
þjóðin hafði skapað.“
„Um atburbina í
Tékkoslo vakíu“ (sovéskt
rit), 1900.
félaga.Teknar voru upp leynilegar
kosningar til ábyrgðarstarfa í
Kommúnistaflokknum (áður var
um útnefningar að ofan að ræða
oftast nær). Rýmkað var um
samtakafrelsi, og tveim pólitískum
flokkum, sem höfðu lifað hálf-
gerðri skuggatilveru í Þjóðfylking-
unni svonefndu, var aftur leyft að
taka við nýjum meðlimum. Verka-
menn, rithöfundar, blaðamenn og
„Sovétríkin hafa sett
ofan í augum
heimsins og líklega
hjá engum meira en
sósíalistum í Vestur-
Evrópu,effrá er
skilin alþýða manna í
Tékkóslóvakíu. Ekki
vegna þess að þau
sjálf haf i úr svo háum
söðli að detta, heldur
öðru fremur vegna
þeirra vona sem
menn bundu við hið
tékkóslóvakíska
fordæmi og þá
endurnýjun
sósíalískra
hugmynda sem var í
því fólgin. Sósíalískt
kerfi sem lausn frá
hungurstigi getur
haft aðdráttaraf I fyrir
vannærðar þjóðir, en
sósíalískt þjóðfélag
án lýðréttinda getur
ekki átt upp á
pallborðið hjá alþýðu
Evrópu á okkar
tímum."
Hjörleif ur Guttormsson
(Austurland 6. sept 1968).
margir fleiri gerðu samtök sín óháð
ríkisvaldinu eða komu á fót nýjum
- í auknu samtakafrelsi komu og
upp pólitískir klúbbar flokks-
leysingja, sem höfðu veruleg
áhrif. Dregið var úr valdsviði
miðstýrðra áætlanastofnana í efna-
hagsmálum og leitast við að nýta
„jákvæð áhrif markaðarins".
Rétt er að vekja sérstaka athygli
á stofnun „fyrirtækjaráða verka-
manna“ og lögum um þau, því að
sumir eru haldnir þeim misskiln-
ingi, að Pragvorið hafi verið einka-
mál menntamanna. Þessi verka-
mannaráð fengu rétt til að ráða for-
stjóra og segja þeim upp, ákveða
um launamál innan ramma gild-
andi laga, sem og um fjárfestingar.
Þau áttu að ráða fram úr öllum
veigamiklum málum sem varða
áform og markmið í samvinnu við
forstjóra, en forstjórinn og hans
starfslið átti svoað leysa úr dag-
legum vandamálum. Þessi ráð voru
svo lögð niður eftir að Sovétmenn
hófu að „normalisera“ landið - rétt
eins og ritskoðun var aftur komið á
og félagafrelsi afnumið.
Góðar undirtektir
Vitanlega gengu þessar
breytingar ekki átakalaust. Sumir
voru mjög óþolinmóðir, ekki síst sá
hópur menntamanna sem lýsti af-
stöðu sinni í ávarpinu „2000 orð“
(Talsmaður hans var Ludvik Vacú-
lik, sem Jóhannes úr Kötlum orti til
frægt kvæði eftir innrásina). Aðrir
vildu fara sem hægast í sakir, og
innan flokksins og forystunnar
myndaðist nokkur hópur manna
sem reyndist síðar reiðubúinn til að
leggja blessun sína yfir innrásina,
og - þegar komið var langt fram á
árið 1969 - taka á sig að verða við
þeirri sovésku kröfu að lýsa innrás-
ina „bróðurlega hjálp“. En þetta
fólk var í minnihluta. I áreiðanlegri
skoðanakönnun sem fram fór í júlí
1968 töldu 66% meðlima Komm-
únistaflokksins sig samþykka pólit-
ísku fjölflokkakerfí (plúralisma)
með meðákvörðunarrétti annarra
flokka, en aðeins 33% vildu
tryggja forréttindi síns flokks. Um
sama leyti skýrði skoðanakönnun
meðal almennings frá því, að 17%
hefðu fullkomið traust á hinni pó-
litísku forystu landsins, 40% að
auki báru traust til hennar (alls
57%), 27% voru í óvissu, en aðeins
4% vantreystu henni fullkomlega.
Og takið eftir því líká, að þá töldu
89% Tékka og Slóvaka sig fylgj-
andi því að haldið yrði áfram að
þróa sósíalískar aðstæður í samfé-
„Að fengnum sigri
veröur sósíalisminn
að koma á fullkomnu
lýðræði - og þá ekki
aðeinsfullkomnu
jafnrétti heldur og
sjálfsákvöröunar-
rétti þjóða, m.ö.o.
rétti þeirra til
aöskilnaöar. Ef
sósíalistaflokkar
geta ekki frelsað þá
kúguðu og byggt upp
samskipti sín á
frjálsu bandalagi og
eftalþeirraum
frjálst bandalag er
fals og felur ekki í sér
rétt til aöskilnaðar—
þá gera slíkir f lokkar
sig seka um svik við
sósíalismann.“
Lenin.