Þjóðviljinn - 20.08.1983, Qupperneq 16

Þjóðviljinn - 20.08.1983, Qupperneq 16
Gagn og gaman Eysteins 16 SÍÐA - ÞJOÐVILJINN Hclgin 20.-21. ágúst 1983 eftir Arna Larsson rithöfund í sumar kom út yfirlitsritið Ný- græðingar í ljóðagerð 1970-1981 og annaðist Eysteinn Þorvaldsson cand. mag. útgáfuna. Eysteinn hef- ur verið áhugasamur um ljóðagerð yngri höfunda enda ber formáli hans með sér góða þekkingu á sam- tímanum, þótt Frank Zappa sé nú skárri heimild um fjölmiðlagengið. Sem ritstjóri hefur Eysteinn fullt frelsi til að ráðskast með fortíðina að vild. Ritstjórinn segir markmið ljóðasafnsins vera að sýna heildar- svip og megineinkenni beztu ljóða nýrri skálda á næstliðnum áratug. Ritverk Eysteins er fagurfræði- legur dómur hans um tímabilið og er smekkurinn því vandamál hans sjálfs. En getur fagurfræðin verið notadrjúgt skálkaskjól? Ritstjórinn hefur fá orð um það, að markmiðið sé einnig að hanna þægilega vinnubók fyrir framhalds- skólana. Fagurfræðin og notagildið eiga samleið en sjálfsagt þarf skóla- bókarhöfundur að gera nokkuð margar undantekningar frá sann- leikanum eins og Eysteinn gerir eðlilega í túlkun sinni á tímabilinu. En hvort hefur ritstjórinn fagur- fræðina að ieiðarljósi - eða heiguls- háttinn? Hefur fræðimaðurinn og júdókappinn ekki skoðað of marg- ar iljar á fióttanum frá tímabilinu? Heimsmynd sú sem ritstjórinn púslar saman með ljóðavalinu gerir að engu höfuðmál og aukaatriði. í lok áratugarins leiðist einu gæða- skálda Eysteins modernisminn. Eyste'inn telur þennan skálarstorm vera afturvirkan og hafa þýðingu fyrir tímabilið. Smellin kenning er uppátæki góðskáldsins en vita áhættulaust fyrirtæki, dilettant- ismi, sem skiptir tímabilið í heild ekki svo miklu, því það var fyrri hluti tímabilsins sem var tími andófs og endurmats - af sögu- legum orsökum - ekki. persónu- legum leiða. Eysteinn hefur kosið að hafa endaskipti á veruleik tíma- bilsins og því riðlast skemmtidag- skrá ljóðavalsins sem heimild um tilfinningu og hugsun manna á þessu tímabili. Auðvitað segir ritstjórinn að fag- urfræðin hafi ráðið ljóðavalinu, því hvað annað en fegurðin fær Eystein til að skrölta á hliðarspori við sannleikann og samtíðina í ljóðavalinu; hann heimsækir hinar reisulegu byggðir og hið skemmti- lega fólk, þótt aðalbraut þessa tímabils hafi legið um brunnin þorp og fólk limlest af lýðræðinu góða: Skáld hans eiga nebblega að vera fyndnar kennslustundir. Gagnrýnendur og ertingar Nú hafa umsagnir um ritverk Eysteins undantekningar lítið ver- ið vinsamlegar. Jón úr Vör ræður sér ekki fyrir kæti en tveir bók- menntafræðingar hafa leyft sér að vera með vangaveltur um ritstjórn- ina, og hefur Eysteinn tekið slíkum umsögnum óstinnt upp. Ólafur Jónsson segir í DV: „Hvað um aðra höfunda sem bókin ekki rúmar? Af mínum strjálu kynnum, stopula minni af ljóðagerð þessara ára þyk- ist ég vita fyrir víst að höfundar eins og Árni Ibsen, Árni Larsson, Jón Laxdal, Ólafur Gunnarsson til dæmis og allir hafa einkum birt ljóð sín í fjölritum, hafi allir saman ort ljóð sem jafnvel mundu sóma sér eða betur en mörg þau ljóð og höf- undar sem eiga hér sæti í bókinni. Og hér vantar auðvitað þann af- rækta módernista, Einar Guð- mundsson....". Þetta segir Ólafur Jónsson. Og Silja Aðalsteinsdóttir skrifar gagnrýni um yfirlitsritið í Tímarit Máls og menningar. Silja fremur nokkrar kitlur á ritstjóranum og lætur sem hún sakni ýmissa yrkis- efna m.a. þess sem hún kallardæmi um „tætta veruleikaskynjun nú- tímamannsins". Af handahófi seg- ist Silja hafa valið texta eftir undir- ritaðan (Á.L.), sem dæmi um tor- ræðan og bölmóðugan texta. Á svo „bölmóðugum" ljóðum örli ekki í yfirlitsritinu en skýringuna telur Silja vera að finna í langri skil- greiningu Eysteins á þroskaleysi í formálanum: „Varðandi flokkun ljóðanna og lífsviðhorfin í þeim er rétt að taka það fram að ung og lítt þroskuð skáld yrkja nú sem fyrr mikið af sjálflægum Ijóðum sem gjarnan eru hlaðin bölsýni og kvöl þó að þjáningarnar sýnist ekki ósviknar. Slík ljóð eru að sjálf- sögðu ekki birt hér.“ Hérna á hinn námfúsi lesandi að geta í eyðurnar og skilja að Hall- grímur Pétursson hafi verið með utanáliggjandi prentrás - eða hvað? Nei, lesandinn verður að skilja að ritstjórinn hefur af háttvísi, smekkvísi og góðri greind sópað burtu bölsýnum viðhorfum, ekki af því að þau gereyðileggi stemmr.- inguna í skólastofunni, heldur af því að bölsýni er illa gerður texti. Skemmtilegu auglýsingarnar eru líka búnar að sérhanna veruleika- skynjunina upp á nýtt fyrir lesend- ur svo að íslenzkur sölukúltúr verki eðlilega á fólk. Allt gengur upp; fagurfræðin, efnistökin á skólaútgáfunni og rit- stýringin á hinum bjartsýna heimi. Aðeins afdráttar- lausan sannleikann Nú veit ég ekki hvers vegna gagnrýnendur eru að nefna mig á nafn í tengslum við sýnisbókina. Bókin er fyrst og fremst vandi Eysteins - ekki minn. Að líkindum eru gagnrýnendur ekki bara að stríða Eysteini, þeir vilja sennilega gera einhverja bragarbót á lipurri ritstjórn hans. Hins vegar verð ég að segja eins og er. Ég held að texti eftir undir- ritaðan í þessu yfirlitsriti hafi engu breytt um þá dapurlegu slagsíðu sem er á ritstýringunni í heild - burtséð frá þessari spurningu sem höfundur sjaldnast er spurður: Hvort hann vilji ekki vera með í sýnisbók? Þá er því til a’ð svara að ég mun aldrei leyfa ritstjóra af gæðaflokki Eysteins að vasast með minn texta í Walt Disney-útgáfu hans af árun- um 1970-1975. Árin 1970-1975 Aðdragandi þessa tímabils bauð Þjáningar Árna Larssonar Svar Eysteins Þorvaldssonar Það er ánægjulegt að sýnisbókin Nýgræðingar í Ijóðagerð 1970-1981 hefur fengið talsverða umfjöllun og orðið tilefni skoðana- skipta. Þetta sýnirvæntan- lega ekki aðeins að (slend- ingar er lagið að rífast um skáldskap heldur líka að skáldin og Ijóðin skipta enn máli hjá þjóðinni. Nú hefur Árni Larsson skrifað grein um smekk sinn og álit sitt á þessari bók og á skáldsystkinum sínum. Hann sendi mér afrit af greininni fyrir nokkrum dögum ásamt bréfi þar sem hann mælist til þess að ég svari samtímis, ef ég hyggist gera það, og tel ég rétt að verða við því. Ég verð samt að taka það fram að mér finnst heldur óskemmtilegt að eiga orðastað við mann sem beitir gífuryrðum í stað málefnalegrar umræðu og dylgjum og skætingi þegar rökin þrýtur, en samt skal ég ekki undan þessu víkj- ast. Ekki bætir það úr skák að sam- hengi hugsunar er víða óljóst í grein Árna. Það er einkum tvennt sem virðist angra Árna Larsson í sambandi við sýnisbókina. Annars vegar finnst honum of lítið í henni af Ijóðum um þjáningu heimsins og hins vegar þykir honum yngri skáldsystkinum sínum gert of hátt undir höfði og kastar óspart að þeim hnútum. Þetta kryddar hann með heldur svona geðlurðulegum skætingi til mín persónulega og læt ég mér það í léttu rúmi liggja. Hann vill t.d. bendla mig við málfrelsishömlur í Háskóla íslands og gott ef ekki „aftökusveitir lýðræðisins“ vítt um heim og hef ég varla í annan tíma verið álitinn svona hættulegur mannkyni og menningu. Nafngiftir eins og „fag- urkeri“, „hinn mikli fagurfræðing- ur“ og „judokapi“ eru mér að meinalausu þótt Árni Larsson noti þær greinilega í niðrandimerkingu- Sjálfum finnst Árna líklega að hann sé í hlutverki píslarskáldsins og kannski er Hallgrímur sálugi Pétursson loksins endurborinn en Árna tekst að tengja sig séra Hall- grími með býsna frumlegum hætti í grein sinni. Sýnisbækur og gagnsemi þeirra Áður en ég ræði um meginhrell- ingar Árna tel ég rétt að minnast örfáum orðum á gerð sýnisbókar- innar. Markmið hennar er skil- greint í formálanum og Árni til- greinir það en snýr síðan út úr þvf að eigin geðþótta og bætir við markmið bókarinnar rugli úr eigin hugskoti. Bókin er ekki kynning á nýjum, ungum skáldum sem komu fram á sviðið og birtu ljóð sín á síðasta áratug. „Markmið ljóðasafnsins er að sýna heildarsvip og megin- einkenni bestu ljóða nýrra skálda á næstliðnum áratug,“ segir í formál- anum. Valið er á mína ábyrgð og um val ljóða má deila og hér voru einmitt valin Ijóð en ekki höfund- ar, en fólk er óvant slíkri tilhögun yfirlitsrita hér á landi. En stærð bókarinnar voru takmörk sett og tugir ljóða sem ég taldi hæf í úrval, komust þar ekki fyrir. Fyrir því ætti ekkert skáld að fyrtast þó að ljóð þess séu ekki í þessu kveri. Ljóð kunna auðvitað að vera betri að sumra áliti en sum þau ljóð sem eru í bókinni. Og þeir sem einblína á höfunda sakna hér auðvitað margra og ekkert síður þeir sem aðeins hafa haft „strjál kynni“ af ljóðagerðinni. Mér er hins vegar ókleift að skilja raus Árna Larssonar um skólaútgáfur og framhaldsskóla- bækur. Hann telur sig þess um- kominn að bæta við markmiðslýs- ingu bókarinnar eigin hugarburði til þess að gefa sjálfum sér tilefni til að bölsótast. Af einhverjum ástæð- um virðist hann telja að bók sem hefur aðeins 10 prósent af þjáningu heimsins innanborðs sé „þægileg vinnubók fyrir framhaldsskóla". Sannleikurinn er sá að bókin er alls ekki sett saman fyrir skóla, enda ber hún engin merki skólaútgáfu, en ef hún hentar skólum, þá er það væntanlega kostur eins og á hverri annarri bók sem til slíkra hluta er fallin. Einkunnin sem Árni hreytir í kennara þegar hann talar um „hrútleiðinlega íslenskukennara sem þurfa að halda uppi dampi í tímum“ er athyglisverð, m.a. af því að Árni hefur sjálfur fengist tals- vert við kennslu. Hvaða nafngiftir skyldi hann hafa hugað sjálfum sér sem kennara úr því að hann sendir starfssystkinum sínum slíkar kveðjur? Heimsþjáningin Árni beinir til mín persónulega þessari dramatísku spurningu: „Hvar er þjáning heimsins?“ en svarar henni síðan sjálfur í næstu setningu með því að fullyrða að 90 prósent þjáningarinnar hafi verið úthýst í umræddri sýnisbók (og 10 próséntin þá líklega fengið gistingu innan bókar). Mætti nú ætla að leitinni að heimsþjáningunni væri lokið. En staðhæfingar Árna vekja enn frekari spurningar. Úr því að hann hefur fengið þessa útkomu í prósentureikningum, þá væri við hæfi að hann benti á hvar þessi 90%, sem liggja óbætt utangarðs, er að finna hjá nýgræðingunum. En um það er hann þögull. Ekki er heldur ljóst hvað „þján- ing heimsins“ er í rauninni að hans skilningi. Orðin sem hann notar eru bein þýðing á hinu kunna þýska orði „Weltschmerz" sem notað er * sem alþjóðlegt hugtak í heimspeki og bókmenntafræði. Það merkir samkv. heimspekiorðabókum: Þjakandi hugarangur sem lýsir sér í ofurviðkvæmni gagnvart slæmsku heimsins og er mest áberandi á kynþroskaskeiðinu. - Annars hef- ur Þórbergur Þórðarson lýst þessu fyrirbæri best allra í íslenskum aðli. Mér finnst slíkur heimsþján- ingarskáldskapur vera mjög oft yfirborðslegur og ósannur og það er slíkur skáldskapur sem ég á við í formála mínum þegar ég tala um sjálflæg ljóð sem ekki sýna þroskuð viðhorf eða þroskaðar tilfinningar þó að þroskamerkin geti stundum verið álitamál. Mér sýnist að sumum gagnrýnendum hafi svelgst upp á ýmsar uppákomur. Þá skellti akademísk loppa í H.f. hurðum á Söru Lidman sem ætlaði að segja þar frá eigin reynslu af Vietnam. Ritstýring Eysteins líkist sorglegu bergmáli af þeim atburði. Hér á landi átti víst heimur vísinda og fræða að hírast í einangrun, þótt hvarvetna í heiminum væri fólk að efna til umræðu og andófs gegn óhæfuverkum sem framin voru í nafni glæstra hugsjóna. Aftökusveitir lýðræðisins óðu um Tékkóslóvakíu, Biafra, Grikk- land, Chile og Vietnam. Og at- burðirnir höfðu áhrif á viðhorf manna - þeirra sem lifandi voru. Leikrit, kvikmyndir, bækurendur- spegla þessi umbrot, listmálari eins °g Tryggvi Ólafsson t.d. fann myndefni í andstæðum stríðsbrölts og vellystinga Vesturlandabúans. Heimurinn var ekki stór og hann skipti máli. Reyndar segir Eysteinn í inn- gangi sínum: „í þessu sambandi beinist athyglin einkum að stórvið- burðum og voldugum fjöldahreyf- ingum um og rétt fyrir 1970 sem orkað hafa sterkt á vitund og við- horf ungs fólks. Hér ber einkum að nefna Vietenamstyrjöldina og bar- Árni Larsson Eysteinn Þorvaldsson á þessu orði og eitthvað virðist það hafa farið fyrir brjóstið á Árna Larssyni líka. Orðið „sjálflægur" er samsvörun enska orðsins „ego- centric" og merkir að vera hneigður til sjálfumáhuga (sjá Orðaskrá úr uppeldis- og sálar- fræði,Reykjavík 1979). í formála bókarinnar get ég þess að ég birti ekki í henni sjálflæg ljóð nema þau geymi heila hugsun og tilfinningar sem komnar eru upp úr heimsþján- ingunni. Á hinn bóginn má svo af óijósri ritsmíð Árna Larssonar ráða að hann eigi líka með tali sínu um heimsþjáninguna við andófsljóð gegn Víetnamstríðinu. Reyndar eru ummæli hans um þetta svo blinduð af skætingi að erfitt er að- henda reiður á þeim. Hvað skyldi t.d. felast í þessum ruslahaug stór- yrða: „Ritstjórinn skýrir liðlega frá uppgangi oghnignunljóðastefna en það virðist aldrei hvarfla að honum, að klisjur fagurkerans um alfarið vond andófsljóð geti líka verið billegt tildur, vana- hugsun - heimska. Óx ekki súr- realisminn upp úr stríðsumróti?“ Hugsanasamhengið í þessu er

x

Þjóðviljinn

Direct Links

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Þjóðviljinn
https://timarit.is/publication/257

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.