Þjóðviljinn - 06.01.1984, Qupperneq 9

Föstudagur 6. janúar 1984 ÞJOÐVILJINN — SÍÐA 9
Móðir Hakíms var kristin, og hefur verið
giskað á, að sveiflur hans í afstöðunni til
kristninnar hafi að einhverju leyti stafað af
tilfinningaflækjum gagnvart móðurinni. En
pólitískar ástæður koma hér einnig til
greina; múhameðskir Egyptar, sem hötuðu
kristna landa sína og töldu að vegur þeirra
hefði orðið óhóflega mikill á dögum fyrir-
rennara Hakíms, létu sér ofsóknirnar vel
líka.
Útgöngubann
á konur
Hins vegar er erfitt að koma auga á nokk-
urn pólitískan tilgang á bakvið margt ann-
að, sem umræddur kalífi gerði. Hann hefur
sennilega verið einlægur trúmaður á sína
vísu og án efa siðastrangur og púrítanskur í
viðhorfum; hið síðarnefnda ágerðist því
meir sem leið á stjórnartíð hans.
Múhameðstrúarmenn eru, sem kunnugt er,
heldur á móti því að hafa kvenfólk sitt á
glámbekk, en Hakím gekk í þeim efnum
lengra en flestir aðrir, því að eitt sinn setti
hann útgöngubann á allt kvenfólk í ríki
sínu; skyldi það bann gilda allan sólarhring-
inn. Jafnframt bannaði hann skósmiðum í
ríkinu að gera konum skó, svo að tryggt
væri að þær kæmust ekki út. Þessum
bönnum var að vísu aflétt fljótlega, en hins-
vegar hélt kalífi fast við það að konur fengju
ekki að sækja almenningsbaðhús, sem
mikið mun þá hafa verið um í borgum Eg-
yptalands. Ef konuróhlýðnuðustþví banni
voru þær múraðar inni lifandi í baðhúsun-
um.
Hakím var ákafur bindindismaður og
gekk ekki einungis ríkt eftir því að algeru
vínbanni væri framfylgt, heldur og bannaði
hann þegnum sínum að selja og kaupa hun-
ang og rúsínur, af því að hann hafði hug-
mynd um, að úr þessu mætti brugga áfenga
drykki. Tónleika alla og hljóðfæri bannaði
Hakím einnig, svo og vissar matartegundir,
til dæmis grænmetistegund eina, sem var
almenn neysluvara, á þeim forsendum að
þeim Aisju Múhameðsdóttur spámanns,
Abú Bekr föður hennar og Múavíja kalífa
af Úmajadasætt hefði þótt þetta gott, en
þessar þrjár manneskjur voru illa þokkaðar
í ísmailssið. Ennfremur lét kalífi þessi
drepa alla hunda í ríki sínu, sem til náðist, af
því að gelt þeirra var honum til ónæðis um
nætur. Skákíþróttin var og bönnuð um
nokkra hríð á hans dögum.
Menn lét Hakím ekki einungis drepa af
merkjanlegum pólitískum og/eða trúar-
Iegum ástæðum, heldur og lét hann stund-
um sálga mönnum fyrst og fremst til að
halda andstæðingum sínum og almenningi
hæfilega hræddum. En á bakvið sum hryðj-
uverka hans er varla hægt að sjá neitt annað
en hreina og beina duttlunga. Þannig lét
hann eitt sinn drepa alla fanga, sem þá
stundina sátu í fangelsum ríkisins, og það
gat verið lífshættulegt að færa honum
óþægilegar fréttir. Hann átti það til að
auðsýna fólki hina mestu vinsemd og hlaða
á það gjöfum, rétt áður en hann lét drepa
það. Hann lagði það í vana sinn að fara að
næturlagi í gönguferðir um götur Fústat,
þávernadi höfuðborgar Egyptalands og
Fatímídaríkis, og sóttist þá helst eftir því að
horfa á illindi og áflog. I éinni slíkri nætur-
ferð lét hann fylgdarmann sinn einn nauðga
gamalli vændiskonu á almannafæri, og stóð
sjálfur skellihlæjandi hjá á meðan. Öðru
sinni, er hann átti leið framhjá slátrarabúð,
greip hann skyndilega kjötöxi slátrarans og
hjó einn fylgdarmanna sinna banahögg.
Brenndi höfuðborg sína
Eitt hið frægasta og mesta af óskapaverk-
um Hakíms var er hann lét brenna og eyða
Fústat, sem þá hefur áreiðanlega verið
meðal meiriháttar borga í heiminum. Hafði
kalífanum borist til eyrna, að borgarbúar
töluðu illa um hann sín á milli. Lét hann
blökkumannahersveitir sínar ráðast inn í
borgina og frömdu þær þar mikil hryðju-
verk, rændu og rupluðu og brenndu mikinn
hluta borgarinnar til kaldra kola. Fór Hak-
ím þá upp á hæðir nokkrar skammt frá og
skemmti sér við að horfa á eldana.
Pólitískar/trúarlegar ástæður kunna að
vísu að hafa legið að baki þessarar
ráðstöfunar sem flestum hefur þótt í brjál-
æðislegra lagi. Hakím reyndi að þrýsta
Súnnítum, sem voru í miklum meirihluta
meðal Múhameðinga í Egyptalandi, til ís-
mailssiðar, en fékk yfirleitt neikvæðar
undirtektir. í gróusögum Fústatbúa um
Hakím, sem honum sárnuðu svo mjög,
mun hafa verið falið súnnískt andóf gegn
ísmailísku hans. Hefur hann kannski gert
sér vonir um, að allt andóf gegn kalífa, sem
svo var ógurlegur að hann jafnvel ekki
sveifst þess að eyða sína eigin höfuðborg,
myndi hverfa sem dögg fyrir sólu.
En það fór á aðra leið. Andóf Súnníta og
óánægja almennings með sérviskulegar til-
skipanir kalífans leiddu um síðir til þess, að
hann sá sig tilneyddan að afturkalla óvin-
sælustu tilskipanirnar og milda stjórnina
yfirleitt. Og ekki tókst honum að snúa
þorra Egypta til ísmailssiðar.
Við þetta beindist siðastrangleiki kalíf-
ans inn á við, að honum sjálfum. Áhrif frá
súfisma, dultrúarhyggjú lslams, kunna að
hafa átt þar hlut að máli. Hakím gerðist nú
svo lítillátur að hann bannaði mönnum að
knéfalla fyrir sér, sparaði við sig í mat, lét
hárið vaxa sítt, klæddist grófum ullarstakki,
svörtum, einum fata, hafði asna til reiðar.
Þessi guðrækni gekk um síðir svo langt, að
kalífinn hætti alveg að hafa fataskipti og
þvo sér, og varð ullarstakkur hans þá með
tímanum stinnur af svita og óhreinindum.
Var það í samræmi við þau viðhorf, sem líka
eru þekkt úr frumkristninni, að hreinlæti
væri svívirðilegt dekur við holdið.
Á þessum árum fór kalífinn oftlega við
fáa menn út í hæðaland í eyðimörkinni
skammt frá höfuðborginni, gekk þar einn
saman frá fylgdarmönnum sínum og kvaðst
þá eiga einræður við Guð. Við eitt slíkt
tækifæri hvarf hann og spurðist ekkert til
hans síðan. En telja má víst að hann hafi
verið myrtur, trúlega að undirlagi hátt-
settra aðila, sem munu hafa óttast að sér-
stakt háttalag hans kynni að leiða til þess,
að Fatímídaætt glataði allri virðingu og í
framhaldi af því völdum.
Hið Eina varð hold
Margra manna mál er, að Hakím kalífi
hafi ekki verið með öllum mjalla, sem sum-
part kunni að hafa stafað af því, að hann
hafi þjáðst af svefnleysi, og er næturgöltur
hans og hundaútrýming sett í samband við
það. Hvað sem því líður, þá fóru sumir
vildarvina hans og embættismanna að halda
því fram þegar fyrir dauða hans, að hann
væri síður en svo dauðlegur maður í venju-
legum skilningi orðanna, heldur hefði sjálf-
ur Guð, hið Eina og Algera, birst í persónu
hans. Helstir forkólfar þessarar nýju trúar-
skoðunar, sem Hakím sjálfur mun ekki
hafa reynt að bregða fæti fyrir, voru þeir
al-Darazi frá Búkhara (nú í Úusbekistan),
myntsláttustjóri kalífadæmisins, og Hamza
ben Ali, íranskur maður, sem mótaði kenn-
ingar þeirra félaga í það form, sem Drúsar
hafa síðan haldið sér við.
Þeir al-Darazi og Hamza voru báðir frá
austurhluta íslamslanda, þar sem írönsk
menning var ríkjandi. Þar hafði Sjíadómi
skjótlega vaxið fiskur um hrygg, og sú grein
íslams var frá upphafi að miklu leyti
gegnsýrð kenningum frá eldri trúar-
brögðum þar um slóðir, Saraþústrusið, ind-
verskum trúarbrögðum, kristni, gnostík. í
íamailssið voru gnostísk áhrif augljós þegar
í upphafi. í guðvísinni (gnostíkinni) var sú
skoðun meginatriði, að hinn dauðlegi, jarð-
neski maður væri útgeislun frá guðdómn-
um, en gæti aftur komist til uppruna síns (og
náð þar með fullsælu) með því að öðlast
fyllstu þekkingu (gnosis) á honum. Mikið af
þessu er fyrir hendi hjá ísmailssinnum.
í Sjíasið voru guðlegir menn engin ný-
lunda, því að þar er haft fyrir satt að ímam-
arnir, eftirmenn og arftakar Múhameðs
spámanns, séu upplýstir guðlegu ljósi og
óskeikulir. En með Hakímsdýrkuninni var
gengið skerfi lengrr, með því að lýsa því yfir
að Hakím væri enginn annar en Guð sjálf-
ur, á einstakan hátt nálægur í tímanum og
sögunni. Var því nú lýst yfir, að aðeins með
þekkingu á Hakím gætu menn hreinsað sig
af allri synd og náð fullkomnun og alsælu.
Sem sjálfur guðdómurinn væri Hakím haf-
inn yfir alla mælikvarða á gott og illt, og
óútreiknanlegt hátterni hans var nú tekið
sem merki um guðdóm hans. Eða, sögðu
þeir sem á hann trúðu, eru vegir Guðs ekki
órannsakanlegir? Hver er óútreiknanlegri
en Hann? í samræmi við þetta var látið svo
heita, að á bakvið hryðjuverk Hakíms og
fáránleg tiltæki hans lægi einhver hulinn
tilgangur, sem aðeins væri skiljanlegur
þeim, er öðlast hefðu fyllstu þekkingu á
Honum. Hamza gekk Hakím næstur að
virðingu í þessum nýja sið, var lýstur ímam,
kallaður Alheimsgreindin æðsta (al-akl al-
kulli) og þar með væntanlega talinn stigi
ofar venjulegum ímömum Sjíasiðar. Til
marks um guðdóm þeirra Hamza og félaga
hans (í eigin augum) má nefna, að þeir
töldu sig hátt hafna yfir það að hlýða lög-
máli íslams (sjaría).
Kálfur úr málmi
Þegar Hakím hvarf, lýsti Hamza því yfir,
að hann hefði aðeins dregið sig í hlé til að
reyna fylgjendur sína, en myndi fljótlega
aftur snúa. Skömmu síðar hvarf Hamza
sjáfur, á jafnvel enn dularfyllri hátt en kalífi
hans. Þeir, sem á þá trúðu, bjuggust í fyrstu
við endurkomu þeirra á hverri stundu, en
gáfu ekki upp vonina, þótt bið yrði á því að
hún rættist. Hakímstrú leið fljótlega undir
lok í Egyptalandi, en um þær mundir var
mikil ókyrrð í Sýrlandi meðal bænda, sem
munu hafa verið hart leiknir af stórjarð-
eigendum. Leiddi þetta til bændaupp-
reisna, og vildi þá svo til að uppreisnar-
menn gerðu Hakímstrú að hugsjón sinni.
Ætla má að þessi nýi siður hafi einkum náð
fylgi meðal fólks, sem enn hafði í heiðri
margt úr trú og trúspeki frá því fyrir tíð bæði
íslams og kristni, og mun í þeim hugmynd-
um mjög hafa gætt gnostískra áhrifa, sem
einmitt voru sterk á lokaskeiði heiðninnar í
austanverðum Miðjarðarhafslöndum. Þær
hugmyndir virðast hafa haldið sér best í
fjallahéruðum, torsóttum og úr alfaraleið,
einkum í Líbanon og norðvestan til í Sýr-
landi. Þar hefur fólk verið fljótt að sjá
skyldleikann með eigin hugmyndum og
gnostíkinni í Hakímssið. Og í sunnanverð-
um Líbanonsfjöllum, auk nokkurra svæða
sunnar, hafa Hakímstrúarmenn þessir
haldið velli allt fram á þennan dag og al-
mennt verið kallaðir Drúsar (það heiti er
dregið af nafni al-Darazis). Torsótt fjöllin
hafa auk annars gert þeim kleift, líkt og
Maronítunum grönnum þeirra, að viðhalda
trú sinni í trássi við íslam. - Svo sem ljóst
má vera af framanskráðu, er ekki úr vegi að
kalla Drúsa (sem og Alavíta í Sýrlandi) síð-
ustu guðvísisinnana.
Drúsar skiptast í ukkal („þá vitru“), sem
innvígðir eru í helgustu sannindi trúarinn-
ar, og djuhal („fávísa"), sem enn hafa ekki
náð svo langt. Ukkal verða að biðjast fyrir
daglega og mega ekki neyta víns eða neinna
annarra örvandi efna og lyfja. Þeir þekkjast
úr á sérstökum klæðaburði, þar á meðal
hvítum túrbönum. Öllum Drúsum jafnt er
gert að segja satt í sinn hóp, eða þegja ella,
en hinsvegar má Ijúga að vantrúuðum til
varnar trúnni og sjálfum sér. (Þessi regla
gildir almennt í Sjíasið, en því hefur verið
haldið fram, að Drúsar túlki hana allfrjáls-
lega og séu oft í hennar skjóli næsta óhlut-
vandir í skiptum við annarrar trúar menn.)
Drúsar skulu og hjálpa hver öðrum eftir
mætti, þar á meðal með vopnum, og á það
sinn þátt í því, hve herskáir þeir eru og
standa vel saman. Meira jafnræði er milli
karla og kvenna hjá Drúsum en almennt í
íslam; konur geta þannig jafnt og karlar
öðlast innvígslu í ukkal og hafa sama rétt
viðvíkjandi hjónaskilnaði (sem Drúsar
annars líta mjög illu auga) og þeir. Á hinn
bóginn er konum, sem eru ótrúar eigin-
mönnum sínum, lítil miskunn sýnd. Ekki
fara Drúsar pílagrímsferðir til Mekka eða
halda Ramadan, föstu íslams. Um helgisiði
hinna innvígðu þeirra á meðal er margt á
huldu, en heyrst hefur að þar komi við sögu
kálflíkan úr einhverjum málmi. Líklegt má
kalla, að þar sé um að ræða eftirstöðvar
fornrar heiðni þar um slóðir, en í henni stóð
nautpeningurinn oft nærri guðum og guð-
dómi; má í því sambandi minna á ntargfræg-
an gullkálf ísraelsmanna, þegar þeir voru í
eyðimörkinni. Sumir segja að hjá Drúsum
eigi kálfurinn að tákna hina holdlegu hlið
Hakíms, en aðrir skepnuskap andstæðinga
Hamza.
Hakím mun koma
Drúsar trúa því að jafnskjótt og maður
deyr, þá endurfæðist hann í einhverju
barni, sem fæðist í sömu mund. Vondir
menn eiga á hættu að endurfæðast sem
óæðri dýr en þeir, sem náð hafa nægum
þroska, sleppa við frekari endurfæðingar
og jarðaramstur og renna upp til guðdóms-
ins og saman við hann. Stundum er svo látið
heita að þeir hverfi til stjarnanna, og mun
þar enn gæta himintungladýrkunar þeirrar,
sem til forna var svo mögnuð í Vestur-Asíu
og er venjulega talin runnin einkum frá
Mesópótamíu. { fyllingu tímans, enginn
veit þó hvenær, koma þeir Hakím og
Hamza aftur til mannheima, skipa réttlæti
og stofna guðsríki á jörðu. Uppskera Drús-
ar þá að verðleikum laun fyrir langa bið og
verða drottnendur alls mannkyns.
Margir telja hæpið eða fráleitt með öllu
að telja Drúsa til Múhameðstrúarmanna,
og má það eðlilegt kallast. Þeir hafa haldið
fast við trúarviðhorf, sem litið er á sem villu
jafnt í íslam og kristni, og það á sinn þátt í
tortryggni þeirri og hörku, sem þeir hafa oft
sýnt og sýna í skiptum við granna sína. f tíð
Trykja voru Drúsar með köflum valdamikl-
ir í Sýrlandi og í Líbanon voru þeir alveg
ákveðið hærra settir en kristnir menn fram
um miðja s.l. öld. Þegar Frakkar stofnuðu
lýðveldið Líbanon, voru þeir hinsvegar
settir lægra bæði Maronítum og Súnnítum.
Nú óttast þeir líklega mest, að þrír fjöl-
mennustu trúflokkarnir í Líbanon, Maron-
ítar, Súnnítar og Sjíar, geri upp deilumál sín
þannig, að hlutur Drúsa verði jafnvel enn
meira fyrir borð borinn en áður. Heldur en
það vilja Drúsar áreiðanlega, að Líbanon
verði áfram sundrað. Ekki er ótrúlegt, að
þeir gætu hugsað sér að reyna að halda uppi
eigin dvergríki með einskonar þegjandi
samþykki bæði Sýrlands og ísraels.
Geta má þess að Drúsar þeir, sem í ísrael
búa, þjóna því ríki af fyllstu hollustu, þar á
meðal í her og lögreglu, og eru vel látnir af
löndum sínum Gyðingum. Það sýnir ef til
vill betur en nokkuð annað, hve fjarri því
fer að Drúsar, þótt þeir tali arabísku og séu
hversdagslega taldir til Múhameðstrúar-
manna, séu Arabar eða Múhameðingar í
orðanna venjulegum skilningi.
dþ.
Uppruna Drúsa má rekja tíl stórveldis Fatímída (909-1171), sem stofnuðu borgina Kairó.
Ljósmynd þessi sýnir Kairó í kringum 1890 og er úr safni Bonfils-ættarinnar.