Þjóðviljinn - 17.03.1985, Blaðsíða 8

SUNNUDAGSPISnil
Veruleiki af þessu tagi er söguefnið...
Líkindareikningur um sprengjuna
Stórslys eru í tísku, þótt
skömm sé tró að segja. Þar
með kjarnorkudauðinn sem
er stórslys stórslysa. Hann
leitar inn ó kvikmyndatjald-
ið. Og hann er efni skóld-
sögudoðrants sem var að
koma út hjó bókaklúbbnum
Veröld. Bókin heitir Stríðsdag-
ur og er eftir Whitley Strieber
og James Kunetka. Álfheiður
Kjartansdóttir þýddi einkar
lœsilega.
Heimildarsaga
úr framtíðinni
Bókin er sett upp sem heimild-
arsaga úr framtíðinni. Árið 1988
skall á kjarnorkustyrjöld. Rússar
sprengdu nokkrar sprengjur yfir
Bandaríkjunum og allur raf-
eindabúnaður fór úr sambandi.
Síðan gátu þeir sprengt eitthvað
300 sprengjur á jörðu niðri.
Bandaríkjamenn svörðuðu í
sömu mynt. Afleiðingarnar urðu
þær að um 67 miljónir manna lét-
ust stríðsdaginn og næstu ár á
eftir. Enn fleiri hjá Rússum.
Bandaríkin leystust að meira eða
minna leyti upp - meðal annars
vegna þess að flest tölvukerfi
eyðilögðust. Samfélagið varð þá
eins og skrýmsli „með taugarnar
úr sambandi við heilann“. Pestir
og mengun hjrá fólkið og drepa í
stórum landshlutum. Höfuð-
borgin er flutt til Kalíforníu, sem
Á miðvikudaginn skrifaði Árni
Þórarinsson kvikmyndagagn-
rýnir grein í Morgunblaðið um
Andrei Tarkofskí og kvikmyndir
hans. Árni er ekki alltof hrifinn af
Tarkofskí og er vitanlega ekkert
við því að segja. öllum eru mis-
lagðar hendur: þessum gldp-
ara hér leiddist heldur Solaris,
en Stalker varð honum nókom-
inn. Hitt er svo annað mól að fóir
kvikmyndaskoðarar sem
reynslu hafa munu komast að
þeirri niðurstöðu nafna míns, að
handrit Andrei Rubljofs sé „ein-
faldlega illa byggf. En hann um
það.
Annað er verra.
Árni Þórarinsson vitnar í um-
mæli sem höfð eru eftir Tarkofskí
í þá veru, að hann viti ekki endi-
lega hvað tákn hans þýða, hans
hlutverk sé ekki að veiða áhorf-
slapp best ríkjanna og er orðið
velmegunarríkið í ríkinu og
hleypir engum inn. Syðst í
landinu hefur myndast nýtt ríki
spænskumælandi manna. Banda-
ríkin eru fátæk og háð Bretum og
Japönum - en í því „takmarkaða“
kjarnorkustríði, sem háð var,
sluppu bæði Vestur-Evrópa og
Japan og reyndar þriðji heimur-
inn lika.
Fimm árum eftir hörmungarn-
ar leggja tveir félagar - sem
reyndar bera nöfn bókarhöfunda
- á stað um landið til að skrifa um
það ferðabók. Inn er skotið
„skýrslum“ frá yfirvöldum og
fjölmörgum viðtölum.
Hryllings-
sögur
Þetta er fróðlegt efni. En það
er ekki hægt að segja að höf-
undunum verði mikið úr því.
Reyfari er reyfari og bókin
reyndar full með endurtekningar
og ýmislegt, sem er eins og
„hannað" fyrir væntanlega stór-
mynd eftir bókinni sem kostar
morð fjár. Það eru atburðirnir,
uppákomurnar sem sitja í fyrir-
rúmi. Persónurnar eru varla til.
Til dæmis verður hugarstríð
þeirra sem ráða lífi og dauða
(eiga að „afskrifa“ dauðvona fólk
og gefa því líknardauðasprautu)
að heldur litlausri tuggu.
Annar sögumaður segir um
eigin fortíð, að hann hafi verið
miðlungs skáldsagnahöfundur.
endur í net sitt, „listamaður á
ekki að þurfa að svara fyrir list
sína“. Um þetta segir Á.Þ.:
„Eg er heldur ekki hissa á því
að verk Andrei Tarkofskís virka
ekki betur í heild en þau gera þeg-
ar höfundur sjálfur játar slíkan
hroka“.
Þetta er rangt. Ummæli Tark-
ofskís bera ekki vitni um hroka.
Það er til fullt af listamönnum -
málurum, rithöfundum, kvik-
myndamönnum, sem eru mælskir
um list sína. Fúsir að útskýra
hvað sem um er spurt. Það er
þeirra val og þeirra réttur.
Jafnmargir eru hinir, sem vísa
spurningum um merkingu tákna
og tilvísana, um „réttan" heildar-
skilning frá sér. Hafa kannski
vantrú á blaðamönnum? Og það
er ekki hroki þeirra, heldur blátt
áfram heilagur réttur.
Þeir eru ekki stjórnmálamenn,
„Hryllingssögurnar mínar voru
vinsælar því að hamingjusamt
fólk sækir í gerviótta sem eins
konar munað“. Ekki veit ég
hvort höfundarnir eru að sneiða
að því sem þeir sjálfir hafa samið
til þessa. Ef svo er telja þeir sig
væntanlega vera komna í betri
selskap núna vegna þess að
kjarnorkuóttinn er engin gervi-
nautn.
Kynleg
blanda
Útkoman er satt að segja kyn-
leg blanda eins og einatt í þeim
bókum sem ætla sér að verða
metsölubækur. Ýmsir líkinda-
reikningar í sögunni eru hugvit-
samlegir. Til dæmis frásögnin af
fjandskap Kaliforníubúa, sem
hafa sloppið við atómdauðann,
við aðkomumenn. Þetta verður
einskonar framhald af Þrúgum
reiðinnar Steinbecks - sama hatr-
ið og ríkti í garð blásnauðra upp-
flosnaðra bænda að austan, „Ok-
ies“, sem leita í aldingarðinn
Tarkofskí að störfum
sem þurfa að standa kjósendum
skil á því hvern fjandann þeir séu
að fara.
Ekki alltaf víst reyndar, að
svör höfunda listaverka séu þau
sem best duga. Einmitt rússnesk
menningarsaga er undarlega full
af dæmum um menn, ekki síst
skáld, sem lögðu allt annan skiln-
ing í verk sín sjálfir en flestir
glöggskyggnir samtíðarmenn.
Ef Tarkofskí segir, að lista-
maður eigi ekki að þurfa að svara
fyrir list sína, þá er það líka tengt
Eden við Kyrrahafsströnd á
kreppuárunum.
Það er líka smíðuð mjög sér-
stæð hrollvekja fyrir Bandaríkja-
menn með því að setja þá í sömu
stöðu og Japanir eða Vestur-
Evrópumenn voru eftir stríð. Nú
eru það Japanir og Bretar sem
ráða fjármálum og viðskiptum
Bandaríkjanna, vilja helst að þau
hafi sem veikastan iðnað, séu
helst klofin innbyrðis, kaupa upp
mestu hæfileikamennina, flytja
úr landi listaverk og gull og þar
fram eftir götum. „Hvað gætuð
þið Kanar án okkar?“ segja að-
komumennrinir, sem sluppu
sjálfir við eyðileggingu stríðsins.
Höfundarnir hafa bersýnilega
sankað að sér miklum upplýsing-
um um geislavirkni, tortímingar-
mátt sprengja og þessháttar. Þeir
passa sig líka á að vera með á
nótunum um það, hvernig gæti
komið til kjarnorkstríðs. Það er
útskýrt með því að Bandaríkja-
menn komu sér upp „köngulóar-
vefnum", sem eru eins og
„stjörnustríðsvopn" Reagns -
áttu að gera Bandaríkin ónæm
fyrir kjarnorkuárás. Á daginn
kom að Sovétmenn voru svo
langt á eftir Bandaríkjunum
tæknilega, að þeir töldu það ör-
þrifaráð að byrja kjarnorkustríð
- vegna kerfis þessa. Einhverjar
slíkar vangaveltur eru í umferð
nú um stundir. Líka það, að slys
og tilviljanir ráði miklu: á úrslit-
astundu fannst ekki rétt forrit í
flugvél Bandaríkjaforseta -
því mikilvæga atriði, að listamað-
ur vill kannski forðast að trufla
margræðni eigin verka. Hví ætti
hann að afhenda lykilinn, þegar
kannski ganga að verki margir
lyklar og sumir finnast aldrei?
Annars er það ekki svo að
Tarkofskí neiti að tala um verk
sín yfir höfuð. Um það bera ýmis
viðtöl vitni. Og sjálfur mætir
hann á málþingi í Hátíðasal Há-
skólans kl. 10 í dag, laugar-
dagsmorgun, og svarar fyrir-
spurnum.
kannski hefðí verið hægt að koma
í veg fyrir hörmungarnar ef það
hefði fundist?
Hitt gæti svo verið að lýsingin á
„takmörkuðu kjarnorkustríði" -
sem hér stafar af því að tölvubún-
aður herjanna fer þá úr skorðum
- verður miklu ótrúverðari nú,
eftir að menn fóru að reikna út
líkurnar á fimbulvetrinum mikla,
sem nokkrar kjarnorkusprengjur
gætu komið af stað.
Tvírœðni
Inn í þetta dæmi allt kemur syo
tvíræðni afþreyingariðnaðarins.
Búin er til saga eðabíómynd,sem
þykist hafa því hlutverki að gegna
að vara við tilteknum háska. Ger-
ir það kannski á sinn hátt. En eins
er víst, að reynt sé að lauma inn
um bakdyrnar sérstæðum hugg-
unarspekúlasjónum eins og gerist
einatt í stórslysamyndum, þegar
stórhýsi brennur, eða skip sekkur
eða heimurinn ferst meB öðrum
hætti. Þetta er allt voðalegt og
hrollvekjandi - eins og í „mið-
lungsskáldsögum“ annars sögu-
mannsins. En einhver sleppur.
Margir sleppa og eru reiðubúnir
að byrja upp á nýtt. Kannski ég
sleppi líka með hyggindum og
dugnaði. Og í þessari bók gerist
það, að þótt sögumaður sé gerður
hættulega geislavirkur líka, þá er
endirinn hérumbil farsæll eins og
í gamalli Hollywoodmynd: föru-
maðurinn er heima í faðmi fjöl-
skyldunnar eftir langa útivist og
allt er gott, þrátt fyrir allt.
Önnur tegund
sögu
Það er ekki úr vegi að bera
slíka bók sem fyrirbæri og kann-
ski kvikmyndir henni skyldar
saman við, hvernig góður rithöf-
undur fæst við svipuð efni. Nefn-
um til dæmis skáldsögu Jersilds
,Jíftir flóðið“ sem einnig gerist
eftir kjarnorkustyrjöld. Þar er
ekki numið staðar við að reikna
út ýmis líkindadæmi um ytri at-
burðarás, ekki við það að draga
upp ytri einkenni óhugnaðar og
tortímingar. Athyglin beinist
fyrst og fremst að hnignun hins
mannlega við þær aðstæður, að
mannkyn sprengir sig aftur á
steinöld, að því hvernig fólkið
dregst niður í það helvíti þegar
einnig það gloppótta siðgæði,
sem við höfum borið með okkur,
er úr sögunni og ekkert eftir
nema grimmdin og óttinn. í bók
af því tagi býr sá lífsháski sem
ekki rýkur út um gluggann um
leið og sögu lýkur, meðan kunn-
áttusamlegur líkindareikningur
af því tagi sem boðið er upp á í
Stríðsdegi sneiðir með einhverj-
um undarlegum hætti hjá slíkum
háska.
Um „hroka“
Tarkofskís
Athugasemd um Morgunblaðsgrein
8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 17. mars 1985