Þjóðviljinn - 17.03.1985, Page 10

HREIN
TÆKNIHYGGJA
ER VARHUGAVERÐ
íslensk sérþekking hefur
tryggt góðan órangur í
þróunaraðstoð íslendinga
ó Grœnhöfðaeyjum Rœtt
við mannfrœðingana
Gísla Pólsson og Sigríði
Dúnu Kristmundsdóttur um
rannsóknir þeirra ó Sao
Vicente
Lending í San Pedro.
Aflanum skipt.
íslendingar og Grænhöfðingar yfirfara net.
Frá San Pedro. Steinabreiðurnar sem líkjast stakkstæðunum eru notaðar til að þurrka
þvott.
Þróunaraðstoð hefur verið
nokkuð til umræðu að undan-
förnu. Veldur því ekki síst
hungursneyðin í Eþíópíu sem
hefur vakið margar spurningar
um hvernig best sé að haga
aðstoð við íbúa þróunarríkj-
anna. Auk þess að senda pen-
inga og mat til Eþíópíu stunda
íslendingar þróunaraðstoð á
nokkrum stöðum í Afríku. Um-
fangsmesta aðstoðin er við
Grænhöfðaeyjar, lítinn eyja-
klasa úti fyrir strönd Vestur-
Afríku sem telur um 330 þús-
und íbúa. Þar hefur Þróunar-
samvinnustofnun íslands að-
stoðað íbúana við eflingu fisk-
veiða undanfarin fimm ár. í
fyrravor var lokið smíði á 140
lesta bát sem hlaut nafnið
Fengur. íslendingar leggja til 3
menn í áhöfn bátsins og eru
þeir 6 mánuði i senn um borð.
í fyrrasumar dvöldust tveir
mannfræðingar, þau Gísli
Pálsson lektor við Háskóla ís-
lands og Sigríður Dúna
Kristmundsdóttir alþingis-
maður, við mannfræðirann-
sóknir á eynni Sao Vicente en
þaðan er Fengur gerður út.
Dvölin stóð í tvo mánuði og
viðfangsefni þeirra var að
rannsaka íslensku þróunarað-
stoðina og áhrif hennar á
mannlíf eyjarinnar. Þjóðviljinn
tók þau Gísla og Sigríði Dúnu
tali á dögunum og innti eftir
rannsókninni, niðurstöðum
hennar og lærdómi sem af
henni má draga, en fyrst var þó
spurt um aðdragandann að för
þeirra til Grænhöfðaeyja.
- Ákveðið var að gera þessa
rannsókn þremur árum áður en
af ferðinni varð. Við vorum upp-
haflega þrjú sem hugðumst gera
þessa rannsókn, við tvö og Hall-
dór Stefánsson en hann fékk í
millitíðinni tilboð um starf í Jap-
an sem hann gat ekki hafnað.
Þessi þrjú ár fóru í margs konar
undirbúning, leita upplýsinga um
eyjarnar, sækja um styrki ofl.
- Hvert var markmiðið með
þessari rannsókn?
- Hugmyndin tengdist frá upp-
hafi ísiensku þróunaraðstoðinni.
Okkur finnst það skipta miklu
máli að íslensk mannfræði verði
samstiga þróunaraðstoð íslend-
inga og að mannfræðiþekking
nýtist sem best í þágu aðstoðar-
innar. Rannsókn af þessu tagi efl-
ir einnig íslenska mannfræði og
nýtist í kennslu hér heima. I
mannfræði Háskóla íslands eru
td. kennd námskeið um þriðja
heiminn, fiskveiðar, trúarbrögð
ofl. og það er mikilvægt að ís-
lenskir mannfræðingar stundi
rannsóknir, sem skila sér jafnóð-
um inní kennsluna.
Ástæðan fyrir því að við völd-
um Grænhöfðaeyjar er líka sú að
þar eru íslendingar fyrir og því að
mörgu leyti auðveldara um að-
gang. Oft er erfitt fyrir mann-
fræðinga að fá leyfi til rannsókna
og það tók okkur heilt ár að fá
dvalar- og rannsóknarleyfi.
Reyndar gekk það ekki fyrr en
íslenska utanríkisráðuneytið
beitti sér fyrir því.
- Hvernig hafið þið nýtt þessa
rannsókn í starfi ykkar?
- Fyrir utan kennslu Gísla í
Háskólanum höfum við haldið
erindi um rannsóknina á nokkr-
um stöðum og sýnt litskyggnur
frá eyjunum. Á Alþingi hefur
Sigríði nýst reynslan vel í umfjöll-
un um þróunaraðstoð íslendinga.
Einnig erum við að vinna að ví-
deómynd í samvinnu við Náms-
gagnastofnun. Þetta starf gæti
hvatt fólk til að líta á þróunarað-
stoð í víðara samhengi en oft er
gert. Það er alltaf hætta á að hún
einskorðist við neyðaraðstoð eins
og í Eþíópíu eða endi í hreinni
tæknihyggju.
Tœknihyggja
varasöm
- Hvað eigið þið við með því?
- Það var td. sagt frá því í frétt-
um fyrir skömmu að einhver ís-
lensk samsteypa hygðist leggja út
í mikla tækniaðstoð við fisk-
veiðar víða í þriðja heiminum.
Okkur grunar að ekkert hafi ver-
ið hugað að aðstæðum á þeim
stöðum sem aðstoðin fer fram á.
Annað dæmi er viðtal sem út-
varpið átti við íslending sem
starfar í Eþíópíu. Hann sagði
eitthvað í þá veru að það sem
þyrfti að gera væri að senda öflug
veiðarfæri til landsins og kenna
landsmönnum að nota þau.
Ef farið væri að ráðum hans
þyrfti fyrst að athuga hvaða þýð-
ingu hinn nýfengni afli hefði í
landi. Það má benda á hliðstæðu
frá Grænhöfðaeyjum. Ef afli
Fengs færi beint á innanlands-
markað myndi hann kippa grund-
vellinum undan fjölmörgum fjöl-
skyldum, sem byggja afkomu
sína á handfæraveiðum. Það er
einmitt þarna sem mannfræðin
kemur til skjalanna. Hún tengir
aðstoðina við það samfélag sem
er fyrir hendi og gerir tillögur um
það hvernig þróunaraðstoðin
nýtist best, bendir á hvers konar
áhrif tæknin hefur á það samfélag
sem hún kemur inn í. í kjölfar
„Grænu byltingarinnar" í þriðja
heiminum fyrir tveimur ára-
tugum eða svo hafa menn farið að
endurskoða þróunaraðstoð og
ráðið mannfræðinga til að rann-
saka samfélögin sem njóta henn-
ar til að sjá hvað betur megi fara.
Það væri varhugavert ef þróunar-
aðstoð fslendinga yrði hreinni
tæknihyggju að bráð.
íslensk
vinnubrögð
- En svo við snúum okkur að
rannsókninni sjálfri, hvernigþyk-
ir ykkur íslenska aðstoðin hafa
tekist?
- Hún hefur heppnast mjög vel
og má þakka það bæði íslenskri
sérþekkingu og nokkurri heppni.
íslendingar kunna vel til verka í
skipasmíðum og fiskveiðum og
svo voru þeir svo heppnir að
finna botnfiskmið sem aðrir
höfðu leitað að en ekki fundið og
afskrifað. Jakob Magnússon og
fleiri fiskifræðingar stunduðu
fiskileit á landgrunni eyjanna og
fundu þar töluverð botnfiskmið
sem öðrum hafði yfirsést. Þar var
mjög skynsamlega að verki stað-
ið.
Það er margt jákvætt við þessa
aðstoð. íslendingar geta miðlað
eyjarskeggjum af þekkingu sinni
Sigríður Dúna Kristmundsdóttir. (Mynd: eik).
Gísli Pálsson. (Mynd: eik).
hafa verið stanslausir þurrkar á
annan áratug. Þetta hefur valdið
því að mikil hreyfing er á íbúun-
um, bæði innan eyjanna og til og
frá útlandinu. Og það eru fyrst og
fremst karlarnir sem fara, því
þeir eiga meiri von á launavinnu.
Konurnar sitja eftir með börnin.
Undanfarin ár hefur ástandið
farið versnandi, konurnar eiga
sífellt erfiðara með að tryggja
lífsafkomu barna sinna. Karlarn-
ir sækja sjóinn og lengst af hafa
þeir verið háðir konunum um að
koma aflanum í verð. Nú er það
að breytast, ríkisfyrirtækið selur
aflann. Okkur sýnist að þetta hafi
gert fjölskylduböndin óstöðugri.
Það er því miður allt of algengt
að þróunaraðstoð taki ekki mið
af konunum. Til dæmis má nefna
landbúnaðaraðstoð á meginlandi
Afríku. Þar hafa konur víða haft
það verkefni að plægja akurinn.
Svo koma traktorar, karlamir
setjast upp á þá en konurnar mis-
sa vinnuna. Þetta er dæmigerð
vestræn aðstoð sem tekur ekki
mið af því að víða í þróunarlönd-
unum em konurnar jafn mikil-
vægt vinnuafl og karlarnir. Á
þessari öld hefur það verið svo á
Vesturlöndum að litið hefur ver-
ið á konur sem varavinnuafl og
aðstoðin hefur markast af því við-
horfi.
Þetta er líka dæmi um þá
þröngsýnu tæknihyggju sem við
nefndum í upphafi. Þróunarað-
stoðin miðast við að bæta afkom-
una, laga markaðsmálin oþh. en
hún er grundvölluð á hugmynd-
um um verkaskiptingu kynjanna
sem ekki passa inn í þjóðfélögin
sem verið er að aðstoða. í Afríku
ríkja víða aðrar hugmyndir en
hér norðurfrá um þátttöku kynj-
anna í atvinnulífi.
Þeir álíta Feng vera hreint töfra-
skip. Enda var smíði þess vel
undirbúin og ma. hugsað til þess
að hafa alla varahluti með. Það
hefur heldur ekkert bilað. Það á
líka sinn þátt að skipinu er alltaf
haldið vel við, það er alltaf jafn-
glæsilegt. Þetta skapar ákveðið
hugarfar.
- Og hvernig tóku íbúarnir
ykkur?
- Mjög vel. Það gætti engrar
tortryggni þótt vitaskuld sé alltaf
erfitt að byrja á svona verkefni.
Maður þarf að útskýra vel fyrir
fólki hvað ætlunin er að gera. Við
nutum góðrar fyrirgreiðslu og ís-
lendingarnir í Mindelo vom okk-
ur mjög hjálplegir. Það var gam-
an að ganga eftir götu á Sao Vic-
ente og verða þess áskynja að all-
ir vita hvað og hvar ísland er.
Samt er þetta allt annar heimur,
allt önnur menning. Ef við færum
aftur myndum við leggja áherslu
á að læra tungumálið, í sumar
unnum við með túlkum. En það
er ekki auðhlaupið að því að læra
mál innfæddra. Þeir tala mál sem
nefist kreól og er bræðingur úr
portúgölsku og bantúmálum.
Það er ekki til skráð, þe. ritmálið
er ekki til og þá heldur ekki
málfræði- eða orðabækur.
- Ætlið þið aftur?
- Það er ekki víst að aðstæður
okkar leyfi það. Þessi rannsókn
sem við gerðum er bara for-
könnun. Æskilegast væri að fara
aftur og vera í Vz-1 ár. Þá gætum
við dregið upp skýrari mynd af
samfélaginu. Slík kortlagning
myndi nýtast vel í þróunaraðstoð
í framtíðinni. Auk þess væri hægt
að vinna þarna að fjölda hefð-
bundinna mannfræðiverkefna
sem ekki tengjast aðstoðinni
beint, en eru hins vegar hrein vís-
indi.
og reynslu af sj ósókn, einkum við
togveiðar sem ekki hafa verið
stundaðar við eyjarnar. Fengur
er vandað skip sem gæti orðið
innfæddum fyrirmynd að fram-
tíðarskipum ef þeir vilja nýta
botnfiskinn.
Annað sem íslendingar hafa
gefið innfæddum er ákveðið for-
dæmi, einkum um vinnubrögð.
íslendingar ganga að veiðunum
með það fyrir augum að veiða
sem mest, setja fiskinn á markað
og afla tekna sem hægt er að nota
til annarra verkefna. Þess vegna
hafa íslendingar komið á því hug-
arfari á meðal bæjarbúa að fisk-
veiðar séu hörkuvinna og að
skipin sigli þegar þau eigi að
sigla.
- Brá mönnum ekki í brún?
- Fyrst var þetta vitaskuld
nokkuð erfitt en þegar fram í sótti
féll það vel í kramið.
Öfug
þróunaraðstoð
- Eitthvað hljótið þið þó að
hafa út á aðstoðina að setja.
- Já, það eru fyrst og fremst
túnfiskveiðarnar. Samkvæmt
samningum um aðstoðina átti
Fengur að stunda túnfiskveiðar
stóran hluta úr árinu. Túnfiskur
er veiddur á stöng og innfæddir
kunna þá veiðiaðferð til hlítar.
íslendingum er hún hins vegar
framandi og því má segja að þeir
hafi verið í læri hjá innfæddum,
þróunaraðstoðin snerist eigin-
lega við. Auk þess hafa þeir ör-
uggan markað fyrir túnfiskinn.
Hlutverk Fengs var því einungis
að veiða fyrir þennan markað í
stað þess að leggja til nýja þekk-
ingu. Svona aðstoð er ekki skyn-
samleg, þá er eins gott að gefa
bara peninga.
Annað sem okkur fannst ábót-
avant var undirbúningurinn hér
heima. Hjá öðrum þjóðum tíðk-
ast það að menn sem sendir eru í
þróunaraðstoð fari á undirbún-
ingsnámskeið og læri tungu
innfæddra. Fræðslan hér var
mjög lítil og tungumálanám svo
til ekkert. Þeir geta því ekki talað
við heimamenn þegar út er kom-
ið. íslendingarnir sem voru úti
brugðust við þessum vanda á
snjallan hátt. Þeir komu sér upp
flautumáli, einskonar merkja-
kerfi, því annars hefðu þeir ekki
getað sagt fyrir um til dæmis hve-
nær ætti að hífa og hvenær slaka.
Tengt þessu er hve samnings-
tíminn er fastur í skorðum. Menn
eru ráðnir til sex mánaða og
verða síðan að fara heim þótt þeir
séu kannski þá fyrst að komast
inn í málin. Þetta þyrfti að vera
sveigjanlegra, bæði þannig að
menn geti verið lengur ef þeir
óska og eins að þeir geti hætt fyrr
ef þeir halda dvölina ekki út. Það
ætti líka að skipta um einn mann í
áhöfninni í einu í stað þess að
skipta henni allri út á hálfs árs
fresti eins og nú er gert.
Stjórnunar-
vandi
Samskiptin milli verkefnis-
stjórnarinnar úti og aðalstöðv-
anna hér heima mættu líka vera
betri. Stundum þarf að taka
skjótar ákvarðanir sem ekki eru á
valdi áhafnarinnar að taka og þá
vill brenna við að erfitt sé að ná
sambandi við þann sem ákvörð-
unarvaldið hefur. Stundum er
þetta aðeins tæknilegt atriði, td.
var telextækið sem verkefnisst-
jórnin hafði bilað í lengri tíma
meðan við vorum úti í fyrra-
sumar.
Loks þurfa íslendingarnir að
glíma við ákveðinn stjórnunar-
vanda hjá heimamönnum. Á
Grænhöfðaeyjum er einsflokks-
kerfi og skrifræðið heldur stirt.
Það veldur því að erfitt er að sam-
hæfa og fá yfirsýn yfir alla þá að-
stoð sem þeir njóta í fiskveiðum,
en hún er geysimikil og kemur frá
einum tíu löndum. Til dæmis
veitti arabískur sjóður fé til smíði
á 10 fiskiskipum til Grænhöfða-
eyja. Þau voru hönnuð í hvelli
fyrir túnfiskveiðar á sama tíma og
Islendingar voru að sýna fram á
möguleika botnfiskveiðanna.
Þessum skipum er ekki hægt að
breyta svo þau nýtist til togveiða.
Þama er að verki ákveðið tregðu-
lögmál í kerfinu sem ma. birtist í
því að íslenska verkefnisstjómin
hefur án árangurs reynt að koma
á föstu sambandi við stjórnvöld,
helst í gegnum ákveðinn tengilið.
Það hefur ekki gengið. Sömu
sögu sagði maður frá FAO, Mat-
vælastofnun SÞ, sem við hittum.
Þetta hefur þær afleiðingar að
þekkingin nýtist ekki sem skyldi
milli þróunarverkefna.
Að efla útflutníng
og draga úr
barnadauða
- Þið hafið gert skýrslu um
rannsóknir ykkar á sl. sumri og
sent hana ýmsum aðilum, þám.
yfirvöldum hér heima og ytra.
Hvað leggið þið til?
- Fyrir utan lagfæringar á því
sem við höfum þegar nefnt
vörum við eindregið við því að
botnfiskurinn fari á innlendan
markað. Það þarf að flytja hann
út og við leggjum til að Islending-
ar bjóði fram sérfræðikunnáttu
sína á sviði markaðsleitar. Við
bendum á ákveðnar leiðir, td. að
Fengur sigli með aflann til Kan-
aríeyja sem eru ekki svo langt í
burtu, eða að honum verði
landað um borð í flugvélar sem
gætu flogið með fiskinn á markað
í Suður-Evrópu. Eins mætti
þurrka fiskinn og salta og setja á
markað í Vestur-Afríku. Að
þessu leyti gæti stafað enn meiri
hætta af makrílveiðum í nót. Ef
sá afli færi allur á innanlands-
markað myndi það stokka upp
allt verðlag hjá smábátasjó-
mönnum og hafa ófyrirsjáanlegar
afleiðingar. Vinnsla aflans fyrir
erlendan markað væri góður
kostur því það myndi hamla gegn
því mikla atvinnuleysi sem ríkir á
eyjunum, ekki síst meðal
kvenna.
- Af hverju stafar það?
- Það er að sumu leyti nýtil-
komið og má að nokkru rekja til
innlends þróunarstarfs. Eyjarnar
fengu sjálfstæði frá Portúgal árið
1975 og þá hófust heimamenn
handa við uppbygginguna. Árið
1977 var sett á stofn ríkisfyrirtæki
sem annast sölu og dreifingu á
afla smábátanna auk þess sem
það aðstoðar sjómennina við
kaup á veiðarfærum og búnaði.
Meginmarkmiðið var jákvætt í
sjálfu sér, það átti að jafna tekjur
sjómanna, sem áður sveifluðust
miög mikið eftir aflabrögðum og
framboði á fiski.
En á þessu var einn hængur og
hann sneri að konunum. Aðal-
starf þeirra, eins og víðar í
Vestur-Afríku, hefur um aldir
verið að selja fiskinn sem karl-
arnir afla. Þetta ríkisfyrirtæki
stendur því í beinni samkeppni
við konurnar, einkum í þorpun-
um. Sumsstaðar standa þær uppi
atvinnulausar, annars staðar
berjast þær í samkeppninni, oft
einstæðar mæður með allt upp í
11 börn á framfæri. Ef aflinn væri
unninn í landi til útflutnings væri
hægt að skapa þeim atvinnu á ný.
Með því móti væri afkoma barn-
anna tryggari en nú er, því barna-
dauði er gífurlegur. Ef Islending-
ar legðu af mörkum slíka aðstoð
væri engin hætta á öðru en að hún
skilaði sér beint til þeirra sem á
þurfa að halda. Aflinn sem Feng-
ur landar nú skilar arði í ríkis-
kassann en það er undir hælinn
lagt hvernig sá peningur skilar sér
aftur til fólksins. Þetta er ekki
spurning um mikið fjármagn,
þurrkhjallar kosta ekki mikið fé,
heldur fyrst og fremst útsjónar-
semi. Ef íslenska verkefnið gæti
seilst inn á þetta svið væri það
fljótvirk leið til að draga úr barn-
adauðanum. Einnig mætti að-
stoða smábátasjómenn, svosem
með því að útvega þeim betri
veiðarfæri og lengingarbúnað.
Fjölskyldubönd
í upplausn
- Hvernig stendur á öllum
þessum einstœðu mceðrum? Hvar
eru feðurnir?
- Fjölskyldutengslin eru í
greinilegri upplausn, en okkur
skortir samanburð við fyrri tíma
til að segja nákvæmlega fyrir um
orsakirnar. Margt bendir þó til
þess að langvarandi þurrkar hafi
ráðið miklu. Á Grænhöfðaeyjum
ríkir svipað loftslag og á Sahel-
svæðinu í Vestur-Afríku. Þarna
Fengur er
töfraskip
- En hvernig fannst ykkur við-
horf innfæddra vera til íslensku
þróunaraðstoðarinnar?
- Þeir eru afskaplega hrifnir og
virðast ekki hafa minnstu efa-
semdir um hana. Það á jafnt við
um stjómvöld sem staðarbúa.
- Hvernig var rannsóknin fjár-
mögnuð?
- Við fengum styrk frá Nor-
rænu Afríkustofnuninni sem
veitir styrki til rannsókna og fer-
ða í Afríku. Þetta er fyrsti styrk-
urinn sem veittur er íslendingum.
Auk þess fengum við styrki frá
Háskóla íslands og Vísindasjóði.
- ÞH
10 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 17. mars 1985
Sunnudagur 17. mars 1985 ÞJÓÐVIUINN - SÍÐA 11