Þjóðviljinn - 18.05.1986, Blaðsíða 8

SUNNUDAGSPISTILL
íslenskar bœkur í útlöndum
Á þingi Rithöfundasam-
bandsins um síðustu helgi var
fjallað um íslenskar bók-
menntirog umheiminn. Og þá
ekki síst þá spurningu, hvort
og eftir hvaða leiðum íslensk-
ar bæku r geta ratað á aðrar
tungur svo sem metnaður ein-
staklingaog þjóðar helst vill.
Því þótt menn dreymi kannski
ekki lengurstórveldisdrauma
um að íslendingargeristsig-
ursælir „víkingar andans um
staði og hirðir" þá viljum við
vonandi enn bókaþjóð heita
og sanna það, líka öðrum en
sjálfum okkur.
Sem betur fer veðja ekki allir á
Gleðibankann.
Undarlegir
vegir
Vegir bókanna eru undarlegir.
Sumir eru nokkuð svo fyrirsjáan-
legir, aðrir ekki. Þegar við til
dæmis veltum fyrir okkur af-
drifum rússneskra bókmennta í
umheiminum, þá skiljum við vel,
að þjóðskáldið Púskjín hefur
ekki farið nærri því eins víða og
skáldsagnahöfundar nítjándu
aldar - hann var ijóðskáld og
ljóðið er viðkvæmt í flutningi og
fáir sem geta komið því til skila.
Ef við svo tökum skáldsagnarisa
Rússa eins og Tolstoj og Dostoéf-
skí, þá voru það ekki þeir sem
lesandi útlendingar þekktu öðr-
um fremur fyrir hundrað árum
eða svo. Það var Túrgénéf, Sem
fáir mundu leita til núna. Og ef
við svo tökum til dæmis afdiit
þessara Rússa á íslensku er undar
lega mikið misvægi milli Tolst-
jojs og Dostoéfskís. Frægustu
verk Tolstojs, hin stærri sem hin
smærri, hafa verið þýdd á ís-
lensku - en til þessa ekki nema
ein af meiriháttar skáldsögum
Dostoéfskís, Glæpur og refsing.
Og hefur sá síðarnefndi þó átt
mún meiri athygli umheimsins á
seinni misserum ergreifinn frægi,
sem var í senn mikill sagnamaður
og hatursmaður lista.
Enginn veit með vissu hvernig
á þessu stendur. Aftur á móti vit-
um við af almanakinu að pólitísk
mun vel fara. Við skulum vona
það. En því miður eru engin ótví-
ræð og fyrirsjáanleg tengsl milli
gæða bóka og „markaðsmögu-
leika“. Við þurfum ekki að fara
út fyrir landsteinana til að vita
það. *
Jónas Kristjánsson hélt ágætt
erindi á rithöfundaþinginu fyrr-
nefnda. Hann fjallaði um nauð-
syn þess að efla íslenskukennslu
bæði hér heima og erlendis og
greiða fyrir því starfi með örlæti.
Á þeim vettvangi alast nefnilega
upp þeir áhugamenn sem geta og
vilja kynna íslenskar bækur,
gamlar og nýjar, hver heima hjá
sér.
Þetta er vafalaust alveg rétt hjá
Jónasi. Það er mikils virði að til sé
drjúgur hópur manna víða um
lönd, sem veit hvað hér er að ger-
ast og þekkir um leið möguleika á
að koma áleiðis boðum um það.
Og það er hægt að efla kynning-
arsjóð sem sér til þess að til séu
sæmilegar upplýsingar um ís-
lenskar bækur og helst sæmilega
marktæk þýðingardæmi.
Hvorttveggja hlýtur að vera of-
arlega á dagskrá hjá þeim sem
ráða vilja menningarpólitík.
Kynningarstarf ýmisskonar er
sjálfsagt og nauðsynlegt. Eins
þótt það sé engin sérstök ástæða
til þess eins og er að gefa sig á vald
bjartsýni. Og, þegar öllu er á
botninn hvolft, þá er okkar fyrsta
áhyggja vitanlega sú hvernig ís-
lenskum bókmenntum vegnar
hér heima. Líf þeirra mun ekki
koma að utan. ÁB
Fórnin og undrið
./ Ný kvikmynd Andreis Tarkovskís fœr góða dóma
Frumsýnd hefur verið nýjasta
kvikmynd rússneska kvikmynda-
meistarans Andreis T arkovskís,
Fórnin, en Guðrún Gísladóttir
leikur veigamikið hlutverk í þeirri
mynd. í danska blaðinu Inform-
ation fær myndin drjúgt lof sem
merkilegt drama trúarlegs eðlis,
sem sé ríkt af fögrum, áleitnum
og táknrænum myndum. Þá
segir og að leikur sé ágætur-
Erland Josephson, sem fer með
aðalhlutverkið, hafi aldrei verið
betri sem bernskur og þó fullorð-
inn, truflaður og um leið forklár-
aðurandans maðurog Svein
Nykvist fær hin bestu orð fyrir
meistaralega kvikmyndun.
Myndin er tekin á Gotlandi.
Hún segir frá Alexander,
sannleiksleitandi menntamanni,
sem þar býr með enskri konu
sinni og tveim börnum. Hann
hefur boðið tveim vinum sínum
til afmælisveislu, nokkuð svo
lífsþreyttum lækni sem telur sig
hafa losað sig við alla sjálfsblekk-
ingu og póstmanninn Ottó, sér-
vitringi sem safnar yfirskilvit-
legum atvikum.
Þetta fólk safnast saman til
veislu í stofu Alexanders, en
þetta vinsamlega samkvæmi er
fljótt truflað af ýmsum uggvekj-
andi uppákomum og fyrr en varir
hefur það breyst í skelfilega mar-
tröð: Sjónvarpið segir frá því að
heimsstyrjöld hafi brotist út, at-
ómstríðið sem er þá um leið
heimsendir. Alexander biður til
guðs og lofar að fórna öllu, hafna
heimili sínu, fjölskyldu sinni, litla
drengnum sínum, ef hann vilji
frelsa fólkið undan „hinu illa“,
undan skelfingunni, ef guð snýr
öllu á þann veg sem það var í
morgun eða gær.
Og eftir að upp er brugðið ýms-
um myrkum stórslysasýnum og
eftir að Alexander á dularfulla en
huggunarríka stund með þjónust-
ustúlkunni Maríu, sem Ottó kall-
ar „norn, en góðs eðlis", þá vakn-
ar Alexander upp af martröð
sinni á björtum og friðsælum
morgni. Allt er sem það var -
nema líf Alexanders sjálfs, því
hann hefur tekið á sig ábyrgð,
fórn sem hann er nú neyddur til
að færa, fórn sem er handan við
mannlega skynsemi. Hann
brennir hús sitt og lætur aka sér í
þögla einangrun geðsjúkrahúss-
ins - hann hefur staðið við örlög
sín ef svo mætti segja, með athöfn
sem sýnist ekki annað en fáránleg
tortíming út í bláinn hefur hann
fylgt því sem hann telur sína æðri
köllun, tekið að sér „skapandi
þátttöku í lífinu".
Fagurfrœði
og siðfrœði
Gagnrýnandi Information
segir á þá leið að þessi fórnarat-
höfn geti espað mann vegna þess
hve ósanngjörn hún sé, hún sé
líka einkar samkvæm sjálfri sér -
vitskert athöfn sem beinist gegn
vitskertum heimi. Hún sé í ætt við
vakningarpredíkun og sjálfs-
íkveikju Domenicos í myndinni
Nostalghia, en lýsingin á lokafórn
Alexanders sé miklu stilltari, stíl-
hreinni og með sínum hætti raun-
sæislegri.
Fórnin, segir þar ennfremur,
er trúarlegt drama, skáldlegur
furðuleikur, mjög persónulegt
verk eins og allar aðrar myndir
Tarkovskís, fullt með fögrum og
áleitnum táknrænum myndum,
sem ber að upplifa fremur en að
túlka þær og útskýra. Þær séu
ekki „sjónarnúmer" eins og
menn sjá í nýsúrrealisma mynd-
bandalistarinnar, heldur sannar
sýnir, hlutbundnar með raun-
sæisblæ og um leið magnaðar til-
finningu. Tarkovskí er á höttun-
um eftir æðra raunsæi, sem teng-
ist siðgæði og hugsjón, þar sem
fagurfræði og siðfræði vega salt,
þar sem listræn sannfæring sam-
svarar trú.
Um myndmálið segir einnig á
þá leið að það sé einkar skýrt og
um leið óumdeilanlega í ætt við
það sem Tarkovskí hefur áður
gert. „Gjafir vitringanna“, ófull-
gerð mynd eftir Leonardo da
Vinci, er notuð sem einskonar
myndræn „tilvitnun“ og fylgir
henni tónlistartilvitnun - nánar
tiltekið „Erbarme Dich“ úr Matt-
heusarpassíu Bachs. Þegar ó-
reiða eldsvoðans er að baki lýkur
kvikmyndinni á því, að sonur Al-
exanders, sex ára, gengur niður á
ströndina til að vökva það dauða
tré sem hann og faðir hans höfðu
„plantað" þar í fyrsta atriði
myndarinnar. Og litli drengur-
inn, sem til þessa hafði verið þög-
ull, segirnú: „í upphafi var orðið,
hví þá það pabbi?“.
Myndin var frumsýnd samtímis
á mánudaginn var á kvikmynda-
hátíðinni í Cannes, í Stokkhólmi
og Kaupmannahöfn. Svíar,
Frakkar og reyndar fleiri standa
að gerð þessarar myndar Andreis
Tarkovskís, sem hefur verið al-
varlega sjúkur að undanförnu.
ÁB tók saman.
Erfið staða
Hitt er svo ljóst, að möguleikar
íslenskra bóka eru þrengri nú en
þeir voru fyrir 30-50 árum.
Við höfum sjálfir lagað okkur
að umheiminum og það þýðir
meðal annars, að áhugi á okkur
sem „skrýtinni tegund“ skrifandi
villimanna hefur dofnað. Sem
betur fer kannski. Aðrir hafa
tekið við þeim væntingum sem
menn gera sér um æsilegan fram-
andleika.
í annan stað tekur alþjóðlegt
sjónvarp ekki bara athygli frá
bókinni - fjölmiðlar vinna með
þeim hætti að athyglin beinist að
æ færri nöfnum á hvaða sviði lista
sem er. Allir þekkja tíu frægustu
píanóleikara eða fiðlusnillinga
heims, en enginn kannast við þau
tíu hundruð sem eru kannski eins
góðir listamenn eða allt að því.
Þessi staða er vitanlega vond
smáþjóðarmönnum.
Sumir bíta á jaxlin og segja:
skrifum betur, hirðum hvorki um
nesjamennsku né tískuflan,
semium nógu góðar bækur og allt
samúð og andúð hefur haft mikil
áhrif á það, hvort bækur rúss-
neskra höfunda væru þýddar eða
ekki. Um leið og Hitler réðst á
Sovétríkin 1941 ruku menn til
bæði á íslandi og annars staðar og
þýddu rússneskar bækur, bæði
gamlar og nýjar. Með köldu stríði
og öðrum leiðindum dvínar þessi
áhugi aftur.
Skrýtnir
fuglar
Og hvað um okkur sjálfa?
Bandarískur háskólamaður
hefur farið víða um heiminn og
safnað miklum gögnum um þýð-
ingar íslenskra bókmennta á
önnur mál og fundið ótrúlega
margt, m.a. í blöðum og tímari-
tum, sem menn voru löngu búnir
að gleyma að til væri. Hann
kemst að þeirri niðurstöðu, að ís-
lendingar hafi ekki ástæðu til að
kvarta yfir sínu hlutskipti - furðu
margt hafi verið þýtt af því sem
þeir skrifa. Ástæðan er vitanlega
sú, að við áttum merkar fornbók-
menntir, sem hafa beint áhuga að
íslandi, og að við höfum líka átt
frábæra höfunda á okkar öld. Og
rómantískur áhugi á söguþjóð, á
sérstæðu samfélagi, sem hafði
lítið breyst um aldir og var að
stökkva inn í nútímann með veru-
legum tilþrifum, hefur ekki bar-
asta komið þeim til góða sem
mesta verðleika hafði. Ýmislegt
annað flaut með í þessum áhuga á
skrýtnum og sérstæðum fuglum
íslenskum.
Hinu gæti verið erfiðara að
svara - hvernig stóð á því, að
þessi rómantíska velvild dugði
jafnt svo ólíkum höfundum og
Gunnari Gunnarssyni, Halldóri
Laxness og Kristmanni Guð-
mundssyni miklu betur til út-
breiðslu á hinu þýska málssvæði
og svo hinu slavneska en á því
rómanska eða engilsaxneska?
Þegar árið 1909 var svo mikill
áhugi á öllu norrænu í Péturs-
borg, að með í þeim áhuga flaut
smásagnasafn íslenskt með verk-
um eftir Gest Pálsson, Einar
Kvaran og Þorgils gjallanda. Á
millistríðsárunum voru fáir dug-
legri við að þýða íslenska höf-
unda en Tékkar. Sovétmenn
tóku svo aftur við sér á eftirstríðs-
árunum og hafa verið nokkuð
iðnir við að gefa út jafnt ís-
lendingasögur og Halldór Lax-
ness og bækur eftir eina tíu sam-
tímahöfunda að auki. Meðan til
dæmis Frakkar komu seint auga á
Halldór Laxness - en tóku hon-
um þá með því meiri fögnuði þeg-
ar að því kom.
8 SÍÐA - ÞJÓÐVILJINN