Þjóðviljinn - 28.09.1986, Blaðsíða 11

Hinn þekkti sænski listfræð-
ingur Pontus Hultén, hefur
sagt um list Helga Þorgils
Friðjónssonar, að eftir að hafa
virt verk hans fyrir sér upp-
götvi áhorfandinn skírskotanir
ti! eldri listar, „og aðsú lífsþrá
og bitra hæðni sem einkenndi
norrænan symbólisma um
aldamótin hefur hér eignast
nýjan forvígismann."
WfryR
HER«AMÁ0'JR
G-VlRol
Mynd Helga Þorgils Friðjónssonar at Ungum herramanni með gulrót.
Nú hefur rekið á fjörur íslend-
inga stóra sýningu á verkum
Edvard Munch, sem sennilega er
hvað þekktastur af þessum nor-
rænu symbólistum, sem Hultén
líkir Helga Þorgils við. Þar sem
við höfðum fregnað að Helgi hafi
ætíð haft mikið dálæti á Munch
þótti okkur við hæfi að heyra álit
fulltrúa nýja málverksins á ís-
landi á þessum gengna fulltrúa
expressionismans, eða gosstefn-
unnar, einsog Halldór Laxness
kallaði þetta tjáningarform.
Hin djarfa, grófa
frjálslega tjáning
Ekkert er nýtt undir sólunni
segir gamalt máltæki og er mikið
til í því enda næsta ómögulegt að
skapa eitthvað úr engu. Listfræð-
ingar hafa keppst um að sýna
skyldleika nýja málverksins við
expressionistana um aldamótin
og í sýningarskrá að Munch sýn-
ingunni segir að myndirnar hafi
verið valdar með það fyrir augum
að sýna þann Edvard Munch sem
nú væri tímabærastur „með tilliti
til aðalstrauma í myndlist dags-
ins, hinnar djörfu „grófu“ og
frjálslegu tjáningar tilfinning-
anna í nýrri málaralist.“
„Það er rétt að sumu leyti að
Munch hefur haft áhrif á nýja
málverkið sé átt við expressíon-
iska hluta þess,“ segir Helgi
Þorgils þegar undirritaður hefur
fengið sér sæti í stofunni hjá hon-
um innan um verk fjölda inn-
lendra og erlendra fulltrúa nýja
málverksins.
Hugarfarið og
afstaðan
gagnvart listinni
„Nýja málverkið er samt mun
yfirgripsmeira en það að hægt sé
að afgreiða það með því að kalla
það expressionískt. Meðal full-
trúa nýja málverksins eru menn
sem mála afstrakt myndir og verk
annarra eru jafnvel realistísk.
Það sem þessir menn eiga fyrst og
fremst sameiginlegt er hugarfarið
og afstaðan gagnvart listinni. Því
þó yfirbragð verkanna kunni að
vera úr sínhvorri áttinni þá eru
þau ekki ólík skoði maður þau
betur."
Helgi Þorgils telur að nýex-
presstonisminn sé þó einkum
Helgi Þorgils Friðjónsson með Sjálfsmynd í helvíti, sem Edvard Munch málaði árið 1903 í bakgmnni.
undir áhrifum frá Þýska expressi-
onismanum en tengsl Munchs og
þýsku stefnunnar eru töluverð.
Edvard Munch var til að byrja
með undir mjög sterkum áhrifum
frá norrænum samtímamálurum.
„Sjúkdómsmyndir hans eru til að
mynda ekki ólíkar verkum
Christian Krogh endá keypti
Krogh fyrstur manna myndir af
Munch. Það var þó ekki fyrr en í
Þýskalandi upp úr 1905 að
Munch varð þekktur og það voru
Þjóðverjar sem fyrstir fóru að
meta list hans að verðleikum.“
Gagnkvœm áhrif
Edvard Munch dvaldi í Þýska-
landi um aldamótin á þeim árum
sem expressionisminn varð til
þar. „Það má eiginlega segja að
áhrifin milli Munch og þýsku ex-
pressionistanna séu gagnkvæm.
Þeir urðu fyrir áhrifum frá hon-
um og hann þeim, þó sennilega
hafi Munch verið fyrri til að til-
einka sér expressioníska afstöðu
til listarinnar. Um svipað leyti
voru hópar í Frakklandi og víðar
að fást við svipaða hluti, t.d.
Fauvistarnir. Ég held að það sé
mjög vafasamt að kalla einhvern
einn listamann algjöran
brautryðjanda í nýrri form-
sköpun í list. Ópið sem Munch
málaði fyrir aldamótin ber t.d. öll
einkenni expressionisma.
Annars hefur það verið sagt
um Munch, að hann hafi ekki
haft neinn einn stíl. Það sem sam-
einar myndir hans er fyrst og
fremst innihaldið. Hafi Munch
haft stfla þá voru þeir að minnsta
kosti sjö talsins og málaði hann
jöfnum höndum allan tímann í
þessum ólíku stflum.“
í kjallara
Munch-safnsins
Árið 1984 var Helgi Þorgils
gestakennari við listaháskóla í
Osló og kenndi þar grafík og
bókagerð. Þar kynntist hann
prófessornum í grafíkdeildinni,
en sá hefur rannsakað list
Munchs. Fékk Helgi að skoða
ýmsar hirslur í kjallara Munch-
safnsins en þar er geymt ógrynni
af teikningum, skissum og grafík-
myndum eftir listamanninn.
„Munch var ekki mjög afkasta-
mikill í málverkinu að ég held en
það liggur ógrynni eftir hann af
teikningum og skissum af grafík-
myndum. Það kannast allir við
lituðu tréristurnar hans. Sumar
þeirra virðast hafa orðið til án
Sjálfsmynd: Næturgengill (1923-1924), eftir Edvard Munch.
allrar fyrirhafnar. En að baki
flestum þessara mynda er fjöld-
inn allur af skissum áður en enda-
nlega útgáfan verður til og sumar
þeirra jafnvel betri en sú útgáfa
sem listamaðurinn var sáttastur
við. Það er því spurning hvort líta
beri á þessar myndir sem express-
ionískar.
Ljóðrœnt hugarfar
gagnvart listinni
Edvard Munch er aftur á móti
mikill tjáningamálari og einsog
flestir þeirra listamanna sem
höfða til mín þá er hann sjálfs-
tjáningalistamaður. Sjálfur mála
ég mikið af sjálfsmyndum þó ég
sýni fæstar þeirra; aðrar myndir
mínar eru sjálfstjáningarmyndir.
Með listinni er reynt á aðlögunar-
hæfni mannsins við umhverfið og
afstraktmálarar geta verið sjálfs-
myndasmiðir enda verður að
skoða listina með ljóðrænu hug-
arfari. Yfirborð listaverksins
segir því ekki allt. En það er þessi
sjálfstjáning hjá Munch sem hef-
ur haft hvað mest áhrif á mig.
Annar málari sem var samtíma-
maður Munchs hefur einnig haft
töluverð áhrif á mig með list sinni
en það er Belginn James Enson,
sem bjó í litlu þorpi sem hann
yfirgaf næstum aldrei. List hans
minnir um margt á list Munchs þó
þeir tveir hafi varla haft miklar
spurnir hvor af öðrum. Þó er
meiri hæðni í verkum Ensons og
rná sjá merki um svipaða hluti í
myndum mínum.“
Vampíran
Konan er eitt af stærstu við-
fangsefnum Munchs. Sýnir hann
konuna oft bæði sem kynferðis-
lega tælandi veru en jafnframt er
eitthvað ógnvekjandi við hana
einsog t.d. í vampírumyndunum.
„Þetta var ríkjandi viðhorf hjá
þessum hóp norrænna lista-
manna sem voru að sukka saman
í Þýskalandi og á Norðurlöndun-
um um aldamótin. í þeim hópi
var t.d. August Strindberg og má
sjá þetta sama viðhorf hans til
konunnar í leikritum hans. Þeir
trúðu því að konan sygi sköpun-
ina úr körlunum og jafnframt að
hún væri einhverskonar tálbeita.
Afstaða Munchs brevtist þó í
síðari myndum hans. Árið 1908
fær hann taugaáfall og er lagður
inn á sjúkrahús. Á sjúkrahúsinu
skrifaði hann hina frægu sögu
sína Alfa og Omega, þar sem
hann gerir upp við afstöðu sína til
konunnar. Éftir sjúkrahúsvistina
fækkar mjög þunglyndislegum
myndum frá honum og það verð-
ur léttara yfir myndum hans af
konum. Hann á það jafnvel til að
mála venjulegar módelmyndir af
konum. Þess má einnig geta að
upp frá veikindum sínum snerti
hann aldrei vín og kemur það
kannski einhverjum á óvart.
Nektin eðli
sjálfsmyndarinnar
Myndir Helga Þorgils eru oft
með kynferðislega undirtóna og
mikið um nakið fólk á þeim.
„Það er rétt að ég hef málað
mikið af nöktu fólki en þó ekki
eingöngu. í sumum myndum
mínum hef ég klætt fólk í föt og
svo hef ég málað landslagsmyndir
og uppstillingar. En nektin hlýtur
að vera eðli sjálfsmyndarinnar.
Þá komum við aftur að stfl
listamanna. Það er mjög algengt
núna að listamenn finni sér ák-
Rœtt við
Helga Þorgils
Friðjónsson
um Edvard
Munch
veðinn stfl og ríghaldi svo í hann
og ég sé slíkt sem einn höfuðó-
kost margra listamanna í dag.
Gömlu meistaramir virðast hins-
vegar hafa víðara svið og það er
einsog allt sem þeir snerta verði
þeirra, að þeir ráði við marga
stfla samtímis. Einsog t.d.
Edvard Munch, en einsog áður
sagði þá virðist hann hafa málað
jafnhliða í mörgum mismunandi
stflum, þó einn hafi verið mést
áberandi á hverjum tíma fyrir sig.
Markaðurinn ræður þessari ein-
hæfni að einhverju leyti.
Kaupendurnir heimta sama pens-
ilfarið aftur og aftur. Það að lista-
maður fæst stöðugt við að mála
sömu rendurnar eða sömu drull-
ukökuna í mynd eftir mynd
jafnvel árum og áratugum saman
hlýtur að enda með því að hann
gengur vélrænt að verki sínu og
sköpunargleðin verður utan-
garðs. Þó er það nú svo að þeir
sem skara fram úr hljóta að vaxa
með hverju verki sínu en meðal-
mennin falla fljótt í gleymsku."
Helgi Þorgils kynntist fyrst list
Edvard Munchs þegar hann var í
Myndlistarskólanum. „Þá hafði
ég verið að skoða svipaða menn
einsog t.d. Gaughin þannig að
Munch var eðlilegt framhald af
því. Ég kynntist honum fyrst í
gegnum listaverkabækur, en svo
sá ég myndir hans í Osló og Berg-
en þegar ég sýndi þar og heillaðist
enn meira af honum. Hann er
einn af þeim listamönnum, sem
bætir ákaflega við sig að sjást í
orginalnum. Það var eitthvað í af-
stöðu hans til listarinnar sem
heillaði mig. Ég er samt tæpast sá
íslendingur sem hef orðið fyrir
hvað mestum áhrifum af list
Munchs. Jón Engilberts var á sín-
um tíma undir sterkum áhrifum
og af yngri málurunum þá minnir
andrúmsloftið í myndum Jó-
hönnu Kristínar Ingvadóttur oft á
myndir Munchs.“
Nýja málverkið
fram á
sjónarsviðið
Þegar Helgi hafði lokið Mynd-
listarskólanum 1976 fór hann út
til Hollands í framhaldsnám og
dvaldist þar í þrjú ár. Um það
leyti var nýja málverkið lítt áber-
andi þó ýmsir þeirra sem seinna
áttu eftir að verða áberandi þegar
það ruddist fram væru byrjaðir að
þreifa fyrir sér.
„I Þýskalandi höfðu ýmsir ver-
ið að fást við þennan harða ex-
pressionisma samhliða kons-
eptlistinni, en ekki verið mjög
áberandi. Það er ekki fyrr en
1980 að nýja málverkið verður að
tískubylgju á Bienalnum í Fen-
eyjum, þegar ítölsku nýmálar-
arnir komu fram. Þá var strax
ljóst að það var auðveldara að
selja þessa tegund af list en kons-
eptið sem listamenn höfðu fyrst
og fremst verið að fást við og
kannski hefur það haft einhver
áhrif á að svo margir snéru sér að
nýmálverkinu. En því má heldur
ekki gleyma að nýja málverkið
lyfti penslinum aftur í öndvegi en
hann hafði verið mjög lítt áber-
andi í listaheiminum árin á
undan. Auk þess sem tjáningin
komst aftur í fyrirrúm.
Á meðan á Hollandsdvöl
minni stóð var mikil andstaða
gegn þessum mönnum sem voru
að fást við nýja málverkið. Það
mátti t.d. heyra listamenn hóta
því að flýja til Þýskalands og fara
að sletta málningu á dúk ef þeir
fengju ekki betri styrki hjá hinu
opinbera. Þó kynntist ég þrem
þýskum málurum á árunum í
Hollandi sem voru að fást við
þetta og höfðu þeir áhrif á mig.
Þá hafði ég ekki hugmynd um að
þetta væri að komast í tísku.“
Hróðurinn vex
Nú er Helgi eitt af stærstu
nöfnunum í nýja málverkinu á ís-
Iandi og fer hróður hans vaxandi
víða um lönd. Eru myndir eftir
hann á söfnum víðsvegar um Evr-
ópu og í síðasta tölublaði Scanor-
ama, sem SAS-flugfélagið dreifir
ókeypis í vélum sínum, er fjallað
um norrænu samsýninguna
Norðanað, sem var í París sl. vor
og í Malmö Konsthall í sumar.
Helgi Þorgils er eini íslendingur-
inn sem talað er um í greininni og
birtist með henni myndin Ungur
herramaður með gulrót eftir
Helga.
Framundan eru tvær einkasýn-
ingar í Þýskalandi í Kiel og Eck-
enförde. Þá verður Helgi Þorgils
með á samsýningu í Danmörku
og verður Ivfagnús Pálsson einnig
með á þeirri sýningu. Þá verður
Helgi með á sýningu sem kallast
Skandinavia today, sem opnar í
Tokyo næsta haust og í Silkeborg
safninu í Danmörku. Fleiri sýn:
ingar eru í bígerð en þar sern ekki
hefur verið gengið endanlega frá
samningum um þær vildi hann
ekki upplýsa nánar um það. Á
meðan fslendingar bíða eftir sýn-
ingu frá Helga geta þeir hinsveg-
ar glaðst yfir að fá að virða fyrir
sér verk eins fremsta symbólista
norrænnar myndlistar fyrr og síð-
ar, Edvards Munchs, í Norræna
húsinu.
-Sáf
Ustin reynir á aðlögunarhœfni mannsins