Þjóðviljinn - 18.10.1986, Síða 7

Umsjón:
Ólafur
Gíslason
Saga vísindanna
Heims-
mynd á
hverf-
anda
hveli
Þorsteinn Vilhjálmsson
eðlisfræðingur segir frá nýrri
bók sinni um sögu vísindalegrar
heimsmyndar
Á næstunni kemur út hjá Máli
og menningu fyrra bindi bók-
arinnar Heimsmynd á hverf-
anda hveli, eftir Þorstein Vil-
hjálmsson eðlisfræðing. í
verki þessu fjallar Þorsteinn
um heimsmynd vísindanna
allt f rá forsögulegum tíma til
daga Newtons. Þess er að
vænta að bók þessi bæti úr
brýnni þörf og veki forvitni
margra, því fátt hefur verið rit-
að um sögu vísindanna á ís-
lensku fram að þessu. Við
heimsóttum Þorstein áskrif-
stofu hans í Raunvísinda-
stofnun háskólans og spurð-
um hann hvað hefði vakað
fyrir honum með því að skrifa
þessa bók.
Ætli það hafi ekki verið að efla
áhuga á vísindum og hugmynda-
sögu á íslandi og þá jafnframt að
kynna ný viðhorf í vísindasögu og
vísindaheimspeki, viðhorf sem ég
tel að eigi erindi til okkar en hafi
hins vegar ekki verið nægilega
kynnt. Jafnframt er bókin að ein-
hverju leyti hugsuð sem kennslu-
bók í hugmyndasögu. Þá hefur
það einnig verið markmið mitt að
reyna á það hvernig hægt er að
skrifa um þessi fræði á íslensku.
Það hefur semsagt lítið veríð
fjallað um þessi frœði á íslensku?
Já, það eru þá einna helst
nokkrar tímaritsgreinar, einkum
í Tímariti Máls og menningar.
Bækur um þessi fræði hafa ekki
komið út á íslensku síðan Efnis-
heimurinn eftir Björn Franzson
og Saga mannsandans eftir Ágúst
H. Bjarnason komu út fyrir 30-50
árum síðan, þótt auðvitað sé
öðruvísi á málunum tekið þar.
Komu þessi rit þér að gagni við
að fjalla um vísindasögu á ís-
lensku?
Nei, varla. Það eru frekar nýrri
skrif og reynsla mín við orðasmíð
hjá Orðanefnd Eðlisfræðifélags
íslands.
Hver er helsti vandinn við að
fjalla um vísindasögu á íslensku?
Það er ekki nóg að koma sér
upp íslenskum orðum, vandinn
er miklu frekar fólginn í þvf að
losna alveg undan útlenskunni,
og sá vandi reynist mörgum erfið-
ur. Þetta er efni sem menn hér
lesa og ræða meira og minna á
erlendu máli og því þarf að að-
laga það íslenskri málhefð, einnig
í orðaröð og framsetningu.
Verður bókin aðgengileg fyrir
almenning?
Já, ég vona að svo sé. í megin-
texta er ekki farið út í tæknileg
atriði. Þau eru sett í viðauka og
eru ekki nauðsynleg til skilnings á
bókinni. Auk þess eru töflur,
kort, orðskýringar og skýringar-
myndir sem eiga að auðvelda
skilning bókarinnar. Þá hef ég
reynt að gefa lesandanum
ráðrúm til þess að átta sig og
fylgjast með. Það er bjargföst trú
mín að verðmæt þekking þurfi
hvorki að vera leiðinleg né óað-
gengileg.
Hvaða tímabil fjallar þú um í
sögunni?
I þessu bindi sem nú er væntan-
legt fjalla ég um sögu heims-
myndar frá forsögulegum tíma til
daga Kópernikusar á 16. öld. í
seinna bindinu, sem kemur vænt-
anlega út á næsta ári, er fjallað
um sögu vísindanna fram yfir
daga Newtons á 18. öld.' Lykil-
hugtakið í öllu verkinu er þó
„bylting Kópernikusar", þar sem
heimsmynd Aristótelesar, fom-
aldar og miðalda var velt, en upp
tekin ný viðhorf sem kennd eru
við Kóperníkus og Newton. Þessi
bylting tók um 200 ár og af því má
ráða að byltingar þurfa líka sinn
tíma.
Nú er vísindasagan á mörkum
þríggja greina, sögu, heimspeki
og raunvísinda. Hvernig tengjast
þessar greinar og hver eru viðhorf
þeirra hverrar til annarrar?
Þessar þrjár greinar fræðanna
fléttast órjúfanlega saman. í allri
söguritun birtast ákveðin
heimspekileg viðhorf söguritar-
ans, hvort sem hann vill kannast
við það eða ekki. En skilningur
sagnfræðinga á þessu hefur farið
vaxandi að undanförnu. Þeim
hefur fjölgað sem vilja skoða vís-
indin í tengslum við umhverfið og
þróun samfélagsins, þó að sú að-
ferð sé enn umdeild. Sumir
heimsspekingar hafa viljað setja
fram reglur um það hvað væri vís-
indi og nota þær síðan til þess að
segja vísindamönnum fyrir verk-
um. Það má segja að vísinda-
sagan sé mjög frjór akur til athug-
unar á hugmyndum sem þessum.
Hefur þú beitt ákveðnum regl-
um eða aðferðum við meðferð
heimilda í þessu verki?
Það má segja að ég hafi gert
mér far um að nota orðréttar til-
vitnanir í verk þeirra manna sem
um er fjallað í stað þess að endur-
segja orð þeirra. Þannig tala þeir
Aristóteles, Kóperníkus og Gal-
ileo beint til lesandans af síðum
bókarinnar.
Hvaða þýðingu hefur vísinda-
sagan fyrir nútímann?
Hún gefur okkur aukinn skiln-
ing á vísindum yfirleitt, hvað ein-
kennir þau og hvernig þau tengj-
ast umhverfi samfélagi og einnig
á því hvernig framvindan gerist
og ræðst. Hún getur líka sagt
okkur ýmislegt um ýmsar þær vís-
indagreinar sem eru að verða til á
okkar tímum, t.d. ýmsar greinar
félagsvísinda. Það getur verið
fróðlegt að bera þær saman við
greinar sem nú eru rótgrónar en
áttu sér eitt sinn sitt fæðingar-
skeið og fæðingarhríðir.
Þá varpar vísindasagan ljósi á
umræðuna um gervivísindi nú á
dögum, en það hugtak er sérlega
mikilvægt hér á landi, samanber
áhuga íslendinga á spíritisma og
stjörnuspeki, en bæði þessi fyrir-
bæri eru rædd í bókinni. En meg-
intilgangur vísindasögunnar er að
vekja til umhugsunar um vísind-
in, bæði í nútíð og framtíð.
Er að einhverju leytifjallað um
heimsmynd íslendinga á land-
náms- eða söguöld í þessu verki?
Nei, það má segja að ég hafi
lítið sinnt þeirri hlið málsins, en
ég hef reyndar hug á að gera það
síðar. En heimsmynd íslendinga
á þeim tíma var auðvitað í meg-
indráttum sambærileg við heims-
mynd annarra Evrópuþjóða.
Var heimsmynd miðaldanna
ekki frekar byggð á trúarlegum en
vísindalegum forsendum?
Nei, ekki að öllu leyti. Heims-
mynd miðaldanna var kennd við
Aristóteles, sem var grískur
heiðingi sem lifði um 300 ár fyrir
Krist. Kirkjan aðlagaði heims-
mynd hans kristnum kenningum,
og þegar kemur fram á síðmið-
aldir má segja að heimsmyndin sé
undir miklum áhrifum frá kirkj-
unni. Flestir vita hvernig fór fyrir
Galileo Galilei og baráttu hans
við kirkjuna, en um það er fjallað
í síðara bindi þessa verks. Annars
er í bókinni talsvert fjallað um
vísindi og kristni og ágreining
þeirra gegnum tíðina. Þannig er í
fyrra bindinu sérstakur kafli um
kirkjufeðurna og heimsmynd vís-
indanna.
Lítur vísindasagan ekki á guð-
frœðina sem vísindi?
Ja, viðfangsefni hennar eru að
minnsta kosti talsvert ólík við-
fangsefnum annarra vísinda.
Var það ekki meginverkefni ný-
platónista á 15. og 16. öld að að-
laga heiðna heimsmynd hinnar
klassísku menningar kristnum
hugmyndaheimi?
Jú, og sumir telja að Kóperník-
ur hafi verið undir áhrifum ný-
platónistanna. Menn segja að
honum hafi þótt heimsmynd Ar-
istótelesar ófullnægjandi af fag-
urfræðilegum ástæðum og að
hann hafi leitað nýrrar heims-
myndar út frá hugmyndum ný-
platónista um einfaldleik og feg-
urð.
Margir sagnfrœðingar og hag-
frceðingar líta svo á að það séu
efnahagslegar forsendur sem ráði
framvindu sögunnar en ekki hug-
myndafræðilegar. Lítur vísinda-
sagan kannski öðruvísi á þessi
mál eða gerir hlutverki hugmynd-
anna hœrra undir höfði?
Ég tel mig fara bil beggja í þess-
ari bók. Það er að segja að vísind-
in séu undir áhrifum umhverfis-
ins en framvinda hugmyndanna
lúti einnig eigin lögmálum. Það
er ekki nóg að hugmyndir verði
til, þær þurfa einnig að fá hljóm-
grunn. Það eru mörg dæmi þess í
vísindasögunni að hugmyndir
hafi komið fram á „skökkum“
tíma, fæðst fyrir tímann og ekki
fengið hljómgrunn fyrr en löngu
síðar.
Er hœgt að tala um það að vís-
indaleg þekkingarleit nútímans
stefni í ákveðna átt eða að
ákveðnu markmiði?
Ég vona að vistkreppan og
kjarnorkuvopnin hafi beint at-
hygli vísindamanna í vaxandi
mæli að því sem á að vera mark-
mið allra vísinda: að bæta lífskjör
og umhverfi mannsins, en ekki
hið gagnstæða.
Þú telur þá að vísindin hafi sið-
ferðilegan tilgang og markmið?
Já, en engu að síður þróast vís-
indin sumpart eins og tegundirn-
ar samkvæmt þróunarkenningum
Darwins, það er að segja án þess
að markmiðið verði fyrirfram
séð. -ólg.
Dæmigerð heimsmynd sídmi&alda. Þessi mynd sem birtist upphaflega í
bók eftir Peter Apian er kom út í Antwerpen árið 1539, er oft sögð lýsa
heimsmynd Aristótelesar, en kirkjan átti ekki síður hlut í henni en forngriskir
spekingar. Innst sjáum við jarðríki með frumefnunum fjórum, jörð, vatni, lofti og
eldi. Síðan taka við kristalshvel föruhnattanna sjö: tungls, Merkúríusar, Venus-
ar, sólar, Mars, Júpíters og Satúrnusar, sem er í „sjöunda himni". Utan hans er
festingin og síðan sérstakt hvel til að sjá um framsókn vorpunktsins, en yst er
síðan frumhreyfihvelið „Primum Mobile", sem sækir hreyfingu sína til guðlegra
afla og miðlar til innri hvela. Utan þessa hvels er „Himnaríki, bústaður Guðs og
allra útvalinna" eins og segir í latneska textanum á myndinni.
Laugardagur 18. október 1986 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 7