Þjóðviljinn - 21.01.1987, Blaðsíða 5

AFMLÆLI
Jón úr Vör
í fyrrahaust var ég að fletta
gömlum Þjóðviljum af gefnu ti-
lefni og rakst þá í blöðum frá því í
ársbyrjun 1947 á greinar til varn-
ar því frjálsa ljóðformi, sem Jón
úr Vör hafði stillt þjóðinni
frammi fyrir í bók sinni Þorpið,
sem út kom nokkru fyrr. Menn
höfðu brugðist reiðir við þeirri
ljóðabók - í grein í öðru blaði
höfðu landar verið hvattir til að
fylkja liði gegn tilræðismönnum
við kveðskaparhefðina eins og
Jóni, mörg herfileg orð voru látin
falla. Og þeir voru þá í Þjóðvilj-
anum að taka upp hanskann fyrir
það ljóð, sem þá var nýtt, Sigurð-
ur Þórarinsson og Bjarni frá
Hofteigi.
Maður rifjar þessa tíma upp af
blendinni tilfinningu: hvers
vegna allur þessi gauragangur út
af jafn hógværum, einföldum og
raunsönnum skáldskap og þeim
sem í Þorpi Jóns úr Vör er að
finna? Og á hinn bóginn: var það
ekki öfundsvert að nokkru leyti
að vera upp á slíkum tímum, þeg-
ar menn þrættu um frelsi í ljóði og
stuðlanna þrískiptu grein eins og
þeir ættu líf að leysa? Voru sem-
sagt ekki „blaséraðir" ennþá.
Það er ekki gott að vita. Hitt rek-
ur mig minni til, að þegar skóla-
piltar á mínu reki voru að byrja
að lesa eitthvað annað en reyfara
fáum árum eftir að þetta varð, þá
var það ekki síst skáldskapur
Jóns sem hjálpaði okkur til nokk-
urs víðsýnis út fyrir hefðina, sætti
okkur við margar þær breytingar
í skáldskap sem við vissum ekki
enn að voru óumflýjanlegar.
Margir hafa einblínt svo á
Þorpið að þeir láta sér sjást yfir
það, að Jón úr Vör hefur víða
farið í sínum skáldskap síðan og
haft erindi sem erfiði á þeirri
ferð. En hvort sem hann er stadd-
ur í þorpi bernskunnar, eða fylg-
ist með píslarsögunni eða fetar
sig „með spurningapokann á
bakinu" um okkar ruglaða sam-
tíma, þá stýrir han tóni sem við
þekkjum jafnan aftur, í öllu verki
hans er sterkt og góðkynja sam-
hengi. Jón úr Vör er forvígismað-
ur um þann ljóðstíl sem síðar var
kallaður opinn, enginn þurfti að
týna áttum í heimi kvæða hans,
þar er hvunndagsfyrirbærum
sýnd kurteisi, sem hefur þau til
ljóðrænnar vegsemdar án tilgerð-
ar og fyrirgangs. Úr einfald-
leikanum sjálfum, úr trúnaði við
upprunaleikann og einnig úr hóg-
værð þess skálds sem liggur lágt
rómur og efasemdum manns sem
mun ekki láta sig vanta í göngu
þeirra sem láta sér annt um reisn
einstaklings og þjóðar - úr þess-
um áttum er skáldskapur Jóns úr
Vör spunninn. Skáldskapur sem
er okkur nákominn - og áreiðan-
lega nauðsynlegur.
Arni Bergmann.
Hann Jón Jónsson, ungur pilt-
ur kominn vestan af Patreksfirði í
miðri kreppunni 1935, róttækur í
hugsun og bókmenntalega sinn-
aður, vildi nú freista gæfunnar í
höfuðborginni, hafði ort mörg
Ijóð, en ekkert þeirra verið
prentað og varla þess að vænta,
því pilturinn var ungur, ekki
nema átján vetra. Hann var alinn
upp í mikilli fátækt, en hafði þó
getað aflað sér nokkurrar mennt-
unar á héraðsskólanum að Núpi í
Dýrafirði, þar sem hann var í tvo
vetur, og slíkt var að sjálfsögðu
óhugsandi nema fyrir það, að
hann hafði lært seiglu og dugnað í
heimahúsum, lært að fara vel
með það fé sem hann hafði unnið
sjötugur
sér inn. Hann hafði annars verið
alinn upp hjá góðum fósturfor-
eldrum, því mikil ómegð var í for-
eldrahúsum, þegar hann fæddist,
en stöðugt samband var ætíð milli
fjölskyldnanna.
Annar ungur piltur að vestan
frá Patreksfirði kom til Reykja-
víkur um leið og Jón Jónsson,
hafði einnig verið á Núpi, kunni
dálítið að leika á fiðlu, var annars
bæði hneigður fyrir tónlist og
myndlist, hét Kristján Davíðs-
son, og þeir tóku sér nú herbergi
á leigu saman í Grjótaþorpi og
hofu að stunda listalífið í borg-
inni, Kristján tónlistina og
myndlistina, Jón skáldskapinn.
Báðir urðu fljótlega þekktir með-
al unnenda lista og bókmennta.
Jón Jónsson hafði ekki verið
lengi í höfuðstaðnum, þegar
hann átti í fórum sínum nóg af
ljóðum í lítið kver og tókst að
koma því á prent með hjálp góðra
félaga og verkalýðssinna eða
bolsa (einsog þeir þá hétu) sem
söfnuðu áskrifendum að ljóða-
kveri hans, enda var hann þá orð-
inn þekktur fyrir haglega gert
kvæði sem birst hafði í Rauðum
pennum sem Kristinn E. Andrés-
son gaf út á þeirri tíð. Pilturinn
hafði tekið sér skáldnafnið Jón úr
Vör.
Litla kverinu hans var svo vel
tekið að það seldist upp á nokkr-
um vikum og 2. útgáfa kom út á
sama ári og seldist einnig fljót-
lega upp. Gagnrýnendur skrif-
uðu allir vinsamlega, höfundur-
inn var talinn efnilegur. Ég ber að
dyrum hét kverið og dró dám af
verkalýðsbókmenntum þeirra
ára, en var ólíkt sveitakveðskap,
yrkisefnin sótt í lífið við sjóinn og
lífið í borginni, höfuðstaðnum,
Reykjavík. Höfundurinn var tví-
tugur þegar hann barði að dyr-
um. Og hann barði ekki að dyr-
um til einskis. Fyrir honum var
upp lokið og hann steig inn í
dýrðina. Hann hlaut styrk frá
Menningarsjóði til að fara utan
og afla sér frekari nrenntunar og
Guðlaugur Rósinkranz kom hon-
um í kaupavinnu á stórum sveita-
bæ í Svíþjóð, svo að hann gæti
aflað sér meiri tekna upp í
menntunarkostnaðinn. Og leið
hans lá til Svíþjóðar, - inn í fram-
tíð birtu og vona. Það var vorið
1938.
Hann puðaði nú í kaupavinn-
unni yfir sumarið 1938, var síðan í
skólanum í Brunnsvik um vetur-
inn og menntaði sig í sænsku og
sænskum bókmenntum (sem
hann hefur fylgst vel með alla tíð
síðan). Vorið eftir hlaut hann
styrk frá sænskum ritstjóra til að
mennta sig áfram um sumarið
1939 í norrænum lýðháskóla, far-
andskóla sem var mánuð í senn í
ýmsum löndum Evrópu. Hafði
hann þá viðdvöl meðal annars í
Þýskalandi, Sviss og Frakklandi.
Næsta vetur hafði hann fyrirhug-
að að vera á skóla í Stokkhólmi,
þar sem hann átti vísa skólavist,
en þá hófst síðari heimsstyrjöld-
in, 1. september 1939, og þegar
svo var komið hélt Jón heim til
íslands. Allri skólavist var lokið,
venjuleg lífsbarátta tók við.
Kjarkur og áræði voru ein-
kenni þessa unga Vestfirðings
sem í upphafi síðari heimsstyrj-
aldar kom heim frá námsdvöl í
Evrópu og freistaði þess að koma
undir sig fótunum í höfuðstaðn-
um Reykjavík. Hann gerðist
starfsmaður hjá Útvarpstíðind-
um sem Kristján Friðriksson gaf
þá út, en vorið 1940 gerðist hann
eigandi Útvarpstíðinda ásamt
miðaldra rithöfundi, þjóðfræg-
um, sem einnig var að vestan,
Gunnari M. Magnúss. Hefur góð
vinátta haldist með þeim æ síðan.
Jón úr Vör var þá tuttugu og
þriggja ára gamall. Framundan
var linnulaus vinna við blaðið,
þar sem aldrei mátti slaka á, því
ritið varð að koma út vikulega á
tilsettum degi og flytja dagskrá
útvarpsins næstu viku ásamt
greinum og viðtölum og öllu
hugsanlegu sem tiltækilegt var að
fá á skömmum tíma til birtingar
og við kom útvarpinu. En jafn-
framt var þessi ungi ritstjóri að
starfa að þeim eftirminnilegu fé-
lagsmálum sem kölluðust Ungir
pennar eða Félag ungra rithö-
funda (sem ég hef annarsstaðar
frá sagt) og safna í kringum sig
ungum höfundum sem sumir
voru ekkert farnir að birta eftir
sig, einsog t.d. undirritaður. Það
var þá sem ég kynntist nafna mín-
um. Það nægði að Hannes Sigfús-
son léti mig lesa eitthvað fyrir
hann eftir sjálfan mig. Nafni
minn tætti það í sundur, en fann
þó eitthvað í því og batt þeirri
tryggð við mig sem ekki hefur
rofnað síðan.
Oft komu ungir höfundar á af-
greiðslu Útvarpstíðinda þar sem
ritstjórinn ungi hafði svefnher-
bergi sitt í einu horninu á af-
greiðslu blaðsins, hólfað af með
teppi eða einhverju þvíumlíku, ef
til vill krossviðsplötu, þar sem því
varð við komið, því afgreiðslu-
kompan var ekki alltaf á sama
stað, eitt sinn við Njálsgötu, eitt
sinn við Hverfisgötu, eitt sinn í
Grjótaþorpi, ef ég man rétt. Og
ég man þó að minnsta kosti rétt
höfunda þá sem litu inn hjá unga
ritstjóranum, vinir og kunningj-
ar, ungir snillingar, Ólafur Jó-
hann, Steinn Steinarr, og margir
aðrir meiri og minni spámenn í
heimi bókmennta. En fyrirtækið
var sýnilega ekki gróðafyrirtæki.
Stundum kom fyrir að ein stúlka
væri í afgreiðslunni, og ef hún var
falleg urðu allir höfundarnir
ástfangnir, stundum sátu nokkur
ung skáldmenni við innpökkun í
tímavinnu, og ef til vill var þarna
verðandi leikari, sem enginn gat
látið sér detta í hug að þyrðu
nokkurntíma að láta sjá siguppi á
sviði, fimmtán eða sextán ára
unglingur, eða var hann fjórtán
ára, feimnari og hlédrægari en
feimnasti og hlédrægasti
afdaladrengur, het Gísli
Halldórsson, og nú þekkir
öllþjóðinhann. En hvernigsemá
því stendur man ég ekki eftir
flokkssystkinum skáldsins eða fé-
lögum frá árinu 1937, enda voru
nú að vísu breyttir tímar, sá
flokkur sem áður hét Kommún-
istaflokkur ísiands hét nú Sam-
einingarflokkur alþýðu. Og nú
var orðið á brattann að sækja
fyrir ungt skáld vestan af Fjörð-
urn.
Önnur ljóðabók Jóns úr Vör,
Stund milli stríða, færði honum
engin sigurlaun. í þeirri bók voru
ekki þau byltingarkvæði og ekki
sá verkalýðskveðskapur sem á
þeirri tíð var mælikvarði meðal
róttækra vinstrimanna (eða
kommúnista) á því hvað væri
góður skáldskapur og hvað ekki.
Þetta voru stríðsárin, þegar stór
orð urðu marklaus og byltingar-
kvæði hættu að verða til og ís-
lensk kreppa hvarf sem dögg fyrir
sólu vegna erlends hernáms og
sósíalistar hættu að hafa trú á
ungum skáldum sem sögð voru
aftur farin að yrkja um blóm og
fugla, en ef til vill hefur fólk hugs-
að sér að þetta hnitmiðaða og
kröftuga ljóð sem birtist í litlu
bókinni Stund milli stríða, þegar
heimsstyrjöld stóð sem hæst, væri
um fugla:
Gömul fallbyssa
í grónu virki
horfir til himins
hljóðu auga, -
°g fugl hefur gert
sitt fyrsta lireiður
og valið því stað
í víðu hlaupinu
Jón úr Vör fékk hvergi vin-
samleg orð á prenti fyrir þessa
bók sína nema í ritdómi eftir Jó-
hannes skáld úr Kötlum sem
skildi, að ekki bæri að fordæma
ungt skáld, þó það færi ekki um
með lúðrahljómum á þeirri tíð
þegar þeir einu lúðrahljómar
heyrðust sem úr herlúðrum
komu, enda var sjálft byltingar-
skáldið þá nýlega búið að gefa út
bók sem féll ekki í sérlega góðan
byltingarfarveg: Eilífðar smá-
blóm.
Það er best að taka það fram
áður en lengra er haldið, sem að
vísu allir vita sem til þekkja, að
þótt ljóð Jóns úr Vör í Stund milli
stríða væru ekki með lúðurhljómi
og sum efalaust smálegri en rót-
tækir aðdáendur vildu hafa þau,
þá var það ekki sökum þess að
hann léti sig þjóðfélagsleg mál-
efni litlu skipta, að ég ekki tali um
heimsmálin. Því fór víðsfjarri,
einsog sjá má allsstaðar í verkum
hans, og meðal annars í smáljóði
því sem ég tilfæri hér að framan.
Jón úr Vör hefur alla tíð hugsað
mikið um heimsmálin og stöðu
íslands í heiminum, verið rnikill
andstæðingur erlendra herstöðva
á íslandi, og eins þótt hann væri
kominn upp á kant við fyrrum
flokk okkar beggja, Sameining-
arflokk alþýðu, Sósíalistaflokk-
inn, einsog flokkur okkar hét í
gamla daga. Jón úr Vör starfaði
meðal annars í forustusveit her-
námsandstæðinga, þegar þau
samtök voru í blóma.
Það leið ekki heldur á löngu
áður en Jón úr Vör hafði fundið
þann tón sem dugði til að halda
nafni hans á lofti, þó ekki þannig
að menn væru umsvifalaust sam-
mála um að lofsyngja hann. Til
þess hafði hann sarnið of nýstár-
legt verk. Hann hafði sent frá sér
verk sem tíminn hefur leitt í ljós
að var einstætt í íslenskum bók-
mcnntum, Þorpið, sem hann gaf
út 1946, þegar hann var búinn að
vera eitt ár í Svíþjóð eftir að
seinni heimsstyrjöld lauk. Þar var
ekki rímað, en þó áttu þetta að
heita ljóð, svo nú fóru menn um
allt ísland að rífast um það hvað
væri ljóð og hvað ekki ljóð, og
sumir héldu því fram að þessi bók
væri allsengin ljóðabók, og til eru
þeir sem hafa haldið fast við þá
skoðun fram á þennan dag,
jafnvel þó þeir hafi viðurkennt
bókmenntagildi Þorpsins, því
með tímanum varð sú bók svo
óvefengjanlega sígild að enginn
treysti sér lengur til þess að draga
gildi hennar í efa.
Hún færði þó höfundinum eng-
an auð, þegar hún kom út. And-
róðurinn gegn henni var of mik-
ill, og þrátt fyrir viðurkenningu
sumra mætra manna, náði höf-
undurinn ekki að rétta hlut sinn
eftir þær dræmu viðtökur sem
önnur bók hans hafði hlotið. Jón
úr Vör hafði eftir stríðslok og
áður en hann fór til Svíþjóðar aft-
ur, þegar þess var kostur eftir að
friður var á kominn, festi ráð sitt
og gengið að eiga fíngerða og gáf-
aða stúlku, Bryndísi Kristjáns-
dóttur, frá Nesi í Fnjóskadal sem
reyndist hverri konu sterkari í
þeirri lífsbaráttu sem framundan
var, því skáldinu var ekki ætlað
það hlutskipti að sitja á rósrauðu
skýi það sem eftir væri ævinnar,
þó fyrstu sporin væru ævintýri lík-
ust sem og árin í Svíþjóð, að lík-
indum, þar sem nafni minn var
tvö fyrstu hjónabandsár sín,
fyrstu tvö árin eftir stríðslok, og
orti Þorpið.
Hér verður ekki farið frekar út
í það að rekja ævi Jóns úr Vör.
Það var ekki ætlunin, heldur að
setja saman nokkur orð i tilefni af
sjötugsafmæli hans, sem er nú 21.
janúar, rifja upp farna tíð og
minna sjálfan mig og aðva á afrek
hans í bókmenntum þjóö;uinnar.
Landsmönnum er kunnugt, að
Jón úr Vör hefur gefið út rnargar
bækur eftir að hann gaf út Þorp-
ið. En viðurkenningin á skáld-
skap hans hlaut samt í fyrstu að
koma frá útlöndum einsog verið
hefur um suma aðt.i íslenska höf-
unda, því mörlandinn var svo stíf-
ur orðinn af að haida sér í stuðla
og höfuðstafi og endarím að hann
Miðvikudagur 21. janúar 1987 ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 5