Þjóðviljinn - 08.03.1987, Blaðsíða 16

„Skáldinu
lœtur að
látast“
Fernando Pessoa
Eftiraðhafavitnaðí
eitthvert ágætasta Ijóðskáld
Portúgala, þá er þess að geta
að Morgunblaðið er ágætast
allra íslenskra blaða. Og það
séstá útbreiðslu þess. Ut-
breiðsla er alltaf í tengslum
viðágæti dagblaðs. Þarskilur
á milli dagblaða og rithöfund-
ar. Hinirágætustu rithöfundar
ná oft aldrei útbreiðslu á
prenti.
Vinsældir Morgunblaðsins
byggjast að verulegu leyti á því,
að sá sem flettir blaðinu flettir um
leið gegnum þjóðlífið allt og
heimsatburðina líka. En vinsæld-
irnar eru líka byggðar á öðru, því
að Morgunblaðið segir alltaf satt.
Þetta kynni að vera afskaplega
mikið hrós, og er það í rauninni,
ef sjálfur Shakespeare hefði ekki
sagt á einum stað: „Allt er satt.“
Þar af leiðandi er lygin ekki til.
Og um leið er í rauninni ekkert
varið í sannleikann, að dómi
Shakespeare.
Nú dettur mér ekki í hug að
ganga jafn langt í öfgunum og
sjálfur Shakespeare, heldur segi
ég, af minni íslensku varkárni:
Allt er satt, en sannleikurinn er
misjafnlega sannur. Og það á ein-
mitt við um Morgunblaðið:
Morgunblaðið lýgur aldrei, en
það segir ævinlega misjafnlega
mikinn sannleika, eins og
reyndar við öll, hinir dauðlegu
menn. Skiljið þið nú, lesendur
góðir, hvað blaðið á greiðan að-
ganga að hugarfari okkar? Morg-
unblaðið og mannkynið eru sama
eðlis.
Þetta verður aldrei sagt um
Þjóðviljann eða hin dagblöðin.
Þau eru ævinlega að fást við ein-
hvern einkasannleika, hvort sem
hann er sannleikur flokks, stefnu
eða einstaklings. Á þessu ættu
önnur íslensk blöð að átta sig og
snúa hreinlega við „blaðinu“.
Mér sárleiðist að þurfa að agn-
úast við Morgunblaðið. En þann-
ig er mál með vexti að ég neyðist
beinlínis til þess, vegna þess að ég
hnaut um Staksteina, miðviku-
daginn 4. mars, þar sem vitnað er
í „svona-og-svona“ viðtal við
mig, sem tekið var í nóvember á
síðasta ári af Rúnari Helga Vign-
issyni, meðan ég dvaldi í boði í
Bandaríkjunum.
Ef listamenn eru ekki að agnú-
ast, þá deyr andi bókmenntanna
og listanna, og reyndar andi
þjóðlífsins líka. í þessari trú og
gamni var viðtalið tekið og nokk-
urn veginn fallist á niðurstöðuna:
þá að ég mundi svara væntanlegu
viðtali ef mér þætti ástæða til
þess, en ég mundi ekki „sam-
þykkja“ það eða „breyta“ því
sem kæmi frá hendi Rúnars. Sú
væga ritskoðun tíðkast hér, að sá
sem fer í viðtal verður að fá að sjá
það, áður en það fer á prent, til
þess að viðmælandinn komi „rétt
út“. Slíkt finnst mér vera fárán-
legt og beinlínis ólýðræðislegt. Ef
einhver samþykkir það að fara í
viðtal, lendir hann beinlínis í
klónum, þ.e. „skoðunum eða
viðhorfum“ þess sem skrifar við-
talið. Af þessum ástæðum og
hugmyndum mínum um rétt
blaðamannsins hef ég aldrei litið
yfir viðtöl við mig, nema einu
sinni, þegar blaðamaðurinn bað
mig beinlínis um það. Og er það
viðtal reyndar eina hárrétta við-
talið sem hefur verið tekið við
mig, ef eitthvað er þá rétt að öllu
leyti. Viðtal þetta birtist í Þjóð-
viljanum. Önnur viðtöl eru rétt,
en kannski ekki frá mínu per-
sónulega sjónarmiði.
Mér hefði aldrei dottið í hug að
útskýra viðtalið við Rúnar, ef
Staksteinar hefðu ekki undið sér í
frekari útbreiðslu þess, sem var
fyndið og vitsmunalegt meðan á
því stóð (og kannski líka á spól-
unni, ef það fór allt inn á hana),
en úrvinnslan minnti fremur á
„túlkun“ Rúnars en beinlínis
rétta „heimild".
Ef túlkun er túlkuð er hætt við
að fyrirmyndin skekkist æði
mikið. Einkum er það ef ósk-
hyggjan kemur nú líka í spilið og í
þokkabót fremur bágborin
stjórnmálahugsun, eins og hjá
Staksteinum. í fyrsta lagi er það
að hitta ekki í neitt stjórnmála-
legt mark, heldur út í bláinn, að
bera það á borð að einhver sem
hættir að kjósa stjórnmálaflokk
geti ekki farið að kjósa hann á ný,
hvort sem það er nú ég eða ein-
hver annar maður. Ef slíkt væri
ekki algengt í stjórnmálum, þá
væru stjórnmálin og flokkarnir
illa settir. Það eru fjörutíu pró-
sent kjósenda sem reika um á
milli kosninga. Og flokkarnir
verða einmitt að gera allt til þess
að ná hinu svo nefnda „fljótandi“
fylgi. Það er vegna þess að slíkt
fylgi ræður úrslitum í öllum kosn-
ingum, þótt undirstaðan sé
auðvitað hið örugga fylgi. Ekki
ber að misvirða staksteina
stjórnmálanna. Þetta er bara ör-
lítil vísbending til Staksteina.
Láttu ekki fljótfærnina ráða og
þörfina fyrir heimilislegt nöldur.
Glópska er til gamans en leiðir
ekki til pólitísks þroska.
í öðru lagi gæti Iesandinn túlk-
að orð Staksteina þannig, ef hann
beinlínis óskar þess, að með því
ég er á lista Alþýðubandalagsins
en hef ekki kosið það (segja að
svo sé rétt, þótt það skipti engu
máli: hin stjórnmálalegu rök), þá
sé ég þar eins konar Trójuhestur.
Og guð má vita nema einhver
haldi það að einhverjir eða Al-
þýðubandalagið allt muni, fyrir
minn verknað, kjósa kannski
Sjálfstæðisflokkinn. Eða kannski
heldur sá sem skrifar Staksteina
að ég sé fylgjandi stefnu Blanqui,
þess sem Marx átti í mestu úti-
stöðum við.
Ég er það vel lesinn í fræðum
um stjómmál og það lífsreyndur
að mér dytti aldrei í hug að reyna
aðferðir Blanqui, því þær hafa
hvergi gefist vel. Og það ættu allir
sósíalistar og marxistar að vita,
þótt þeir gleyma því stundum,
einkum þeir á vinstri vængnum,
og brúka þá aðferðir andstæðings
síns í stjórnmálum. Sem er al-
gengt yfir höfuð í hinum raun-
verulegu stjórnmálum.
Hér á landi hefur þetta gengið
svo langt, að hinn ágæti Þráinn
Eggertsson, hagfræðingur, lét í
ljós þá skoðun í sjónvarpi fyrir
mörgum árum (en því miður virð-
ist það hafa farið fram hjá eyrum
margra) að þegar íslenskir
stjórnmálaflokkar komast til
valda komi þeir tíðum á framfæri
stefnu andstæðinga sinna. Ég
man ekki nákvæmlega orð hans.
„Þeir hrista af sér slyðruorð sinn-
ar eigin stefnu.“
Ég held að sú skoðun hans
skýri að ýmsu leyti íslenskan
raunveruleika, til að mynda þá
staðreynd, að því fleiri konur
komast á þing þeim mun meira
verður misréttið milli kynjanna,
og að aldrei er hagur bænda verri
en þegar Framsókn er í stjórn.
Skýringu á þessu fyrirbrigði hafa
einkum stjórnleysingjar reynt að
finna og birt í kenningum sínum,
sem alkunna er. Ég hef reyndar
líka drepið á þetta í mínum
bókum, með þeirri kenningu, að
sá sem heldur endalaust í austur
hlýtur að komast í vestur að lok-
um, nema hann haldi þá áfram í
austur og komi aftur í vestur.
Borges hefur reynt að skýra fyrir-
brigðið með því að halda fram, að
sá sem stríðir látlaust við óvin
sinn, líkist óvini sínum í lokin;
hann verður eins og hann. Ég veit
ekki hvort kennarar í Guðfræði-
deild Háskólans eru hræddir við
að ef einhver dvelur endalaust í
Himnaríki, þá breytist hann í
andskotann. En hjá „djöflatrú-
arfólki" gætir þessi ótti. Það er
hrætt við að ef það dvelur of lengi
í Helvíti breytist það í engla.
Öfugt fór fyrir Satan. Og allir
þekkja reynslu hans af dvölinni
hjá guði. Ýmsir kommar urðu
kapítalistar eftir dvöl sína í So-
vétríkjunum, þannig að allt
versta kapítalistaliðið hér var á
tíma fyrrverandi kommar. Svip-
að gerðist hjá ýmsum sem fóru til
Bandaríkjanna, þeir komu aftur
sem bandóðir kommar.
Aftur á móti held ég að ég hafi
haldið stillingu minni í Banda-
ríkjunum. Og úr því við erum
komin þangað í textanum, þá vík
ég mér að hinu raunverulega við-
tali, séð frá bæjardyrum mínum.
Eitthvert fjaðrafok hafði borist
til Iowa City, þar sem ég dvaldist,
vegna greinar minnar í Tímariti
Máls og menningar, þótt ekki
hafi örlað þar enn á sjálfri hæn-
unni. Það er svo skrýtið með ann-
að fólk en hænsnabændur, að
flestir hafa meiri áhuga á fjöðrun-
um en fuglinum. Ég reyni ekki að
komast að sálfræðilegri skýringu.
En ég veit að þetta er hærðilegt
áfall fyrir hænuna. Þess vegna
lenda þær oft hjá sálfræðingum.
Hænur í stórborgum þola oft ekki
fjaðrafokið, hvað þá hænurnar í
strjálbýlinu.
Nú líður og bíður í Iowa City,
og loksins kemur hænan úr
hænsnakofa Máls og menningar.
Og þá biður Rúnar um viðtal,
sem ég gengst inn á, þótt ég sé
ekki beinlínis brjálaður í viðtöl.
í fyrstu vildi hann vita, hvernig
manni sem kýs Alþýðubandalag-
ið, samkvæmt tímaritsgreininni,
liði í Bandaríkjunum. Ég hélt að
tilfinningalíf kjósenda Alþýðu-
bandalagsins væri áþekkt tilfinn-
ingalífi annarra dauðlegra
manna, en viðhorf þeirra til
stjórnmála kynni að hafa sér-
kenni í ýmsum málum. Hvað
sjálfan mig viðviki liti ég ekki á
Bandaríkin frá þeirri staðreynd
að bandarískur her væri á Kefla-
víkurflugvelli, enda er hann lítill
þáttur í hinu margflókna banda-
ríska lífi, þótt hann væri stór þátt-
ur í þjóðlífi okkar. Svo sagði ég
honum að enginn okkar rithöf-
undanna sem vorum í boði í Iowa
hefði mætt öðru en einstöku
frjálslyndi, og meðal okkar væri
rithöfundur frá Sovétríkjunum
og þrír frá Kínverska megin-
landinu, og ef Bandaríkjamenn
óttuðust kommúnisma hlytu þeir
að óttast meira menn frá komm-
únistaríkjum en kjósanda Al-
þýðubandalagsins. Við þetta
vildi Rúnar sleppa Alþýðubanda-
laginu, sem ég féllst á góðfúslega.
í stað þess gripum við til
vitsmuna okkar og fórum að ráða
um rithöfundinn sem
„stjórnmálamann" verka sinna,
og í lokin siðfræði fagurfræðinnar
og sálarfræði stjórnmálanna. Ég
taldi að hún ætti að vera ný grein,
óuppgötvuð enn, en ætti eftir að
standa við hlið félagsfræði og al-
mennra fræða um stjórnmál, þeg-
ar fram líða stundir.
Við ræddumst við eins og rit-
höfundar ræðast við, þegar þeir
hverfa frá sínu daglega þvargi.
Rúnar er greindur sem maður og
einn af efnilegustu rithöfundum
okkar af yngstu kynslóðinni,
lærður í bandarískum skólum,
þar sem áhersla er lögð á þátt-
töku nemenda í kennslunni, með
athugasemdum við kennarann,
sem er afar ólíkt þeirri kennslu
sem tíðkast hér, þar sem kennar-
inn er bókstaflega hræddur við vit
nemenda sinna og hann heldur
þeim þess vegna tíðum á „þagn-
arsvæðinu". íslenskir kennarar
standa því oft á gati, verður orð-
fátt, þurfa að þýða hugmyndir
sínar í huganum úr bókum sem
þeir hafa lesið á erlendu tungu-
máli. Og þannig verður kennslan
oft hörmung fremur en fræðsla.
í lokin sagði ég Rúnari að grein
mín í Tímariti Máls og menningar
væri rétt, séð frá siðferðissjónar-
miði fagurfræðinnar, „þó svo ég
hafði aldrei kosið Alþýðubanda-
lagið“. (Með því er ekki sagt að
ég hafi ekki gert það eða muni
ekki kjósa það.) Við orð mín
varð hann afar klumsa. Og þá
sagði ég í gamni, því að „skáldinu
lætur að látast“: Ég hætti að kjósa
Alþýðubandalagið fyrir löngu.
Og núna verður þú að gera upp
við þig, hvort þú ætlar að láta
þess getið í viðtalinu, vegna sið-
fræði fagurfræðinnar eða ein-
hvers annars. Við hlógum báðir
yfir þeirri stöðu sem komin var
upp á taflborði þess leiks sem
orðin og vitið leika stundum. Nú
líður og bíður. Og loksins viðtal!
Og þar lætur Rúnar þess getið að
ég hafi hætt að kjósa Alþýðu-
bandalagið fyrir löngu. Ég veit
ekki hvort skýringin er sú, að
þess sé getið vegna siðfræði fag-
urfræðinnar, vegna nálægðar
kosninganna til Alþingis eða
vegna þess að eitthvað vantar á
skopskynið. Kannski er Rúnarof
háður hinni ríkjandi bandarísku
bókmenntastefnu, þar sem sam-
an fer tilbúin tryggð við veru-
leikann og skortur á hugarflugi.
f lokin langar mig að nefna
dæmi um siðfræði fagurfræðinnar
og siðfræði raunveruleikans og
munin á þessu tvennu:
Einhver ásakaði Ragnar Arn-
alds fyrir að lýsa persónu einni í
leikriti sínu, Uppreisnin á ísa-
firði, öðruvísi en hún var í veru-
leikanum. Ragnar svaraði með
því, að án kvensemi persónunnar
hefði afkomandinn, sem var með
ásakanirnar, ekki fæðst.
Þegar ég las þetta vissi ég ekki
hvort Ragnar vissi að hann hafði
rétt siðfræði fagurfræðinnar með
sér, eins og skáldin hafa, því að
innan bókmenntafræða og ann-
arra fræða hefur ekkert verið
fjallað eða lítið um siðfræði
þessa. Hún er samt almennt not-
uð, eins og þegar einhver „barnar
söguna". Það gerir alþýðan. Þess
vegna er það ekki bara skáldinu
sem lætur að látast, heldur lífinu
líka og fuglunum, sem breyta um
lit eftir árstíðum. Án látalátanna
væri ekkert innra líf til, engin list,
enginn leikur. Um það ættu Stak-
steinar að hugsa og Rúnar líka;
slíkt skerpir lífsgleðina, stjórn-
málin og vitið.
Og þeir sem hafa látist hingað
til ekki vera kjósendur Alþýðu-
bandalagsins ættu einnig að íhuga
málið, þegar þeir standa einir
með sjálfum sér í kosningaklef-
anum. Reynið að lokast ekki inn í
orðaleppum stjórnmálanna.
Úr því enginn Alþýðubanda-
lagsmaður hefur hringt og
skammað mig, þá grunar mig að
ég hafi rétt fyrir mér í Tímarits-
greininni og að Þórarinn Eldjárn
sé kannski „eitthvað fyrir það að
barna sögur“.
16 SÍÐA — ÞJÓÐVILJINN Sunnudagur 8. mars 1987