Þjóðviljinn - 30.11.1988, Qupperneq 4

BÆKUR
Hvað gerðist
í Vetrar-
stríðinu?
Antti Tuuri: Vetrarstríðið.
Njörður P. Njarðvík íslenskaði.
Setberg 1988.
Ég hef það fyrir satt, að finnsk-
ar skáldsögur um tíma
heimsstyrjaldarinnar síðari fjalli
svo til allar um Framhaldsstríðið
svonefnda. En þá er átt við það,
að finnski herinn slóst í för með
þeim þýska í herförinni gegn
Sovétríkjunum 1941. Aftur á
móti hafi næsta fáir skrifað í al-
vöru um Vestrarstríðið sem Finn-
ar háðu einir við Rússa veturinn
1939-1940, þegar sovéska stjórn-
in krafðist breytinga á landamær-
unum og Finnar töldu víst að nú
ætti að innlima þá eins og Eystra-
saltslöndin.
Ekki gott að vita hve vel menn
muna eftir þessu stríði nú, og þó
hafa íslendingar líklega aldrei
tekið þátt í neinu stríði af
jafnmikilli ástríðu og tilfinninga-
hita og einmitt Vestrarstríðiinu.
Ekki barasta vegna þess að Finn-
ar voru sessunautar okkar við
Norðurlandaborðið, ekki heldur
vegna þess að þeir voru Davíð að
glíma við rísann Golíat, heldur
fyrst og fremst vegna þess að nú
hrikti í skilningi manna og mati á
Sovétríkjunum: gat öreigaríkið
hagað sér gagnvart smáþjóð eins
og hvurt annað heimsveldi? Út af
þessu datt forysta nýstofnaðs
Sósíalistaflokks i tvennt og það ’j
munaði minnstu að þetta blað 1
hér, Þjóðviljinn, frysi í hel í
stríðshörkunum.
f skáldsögu Antti Tuuris er lítt
komið inn á pólitískt baksvið
stríðsins, en þá er brugðið á skyn-
samlegt ráð: sendiherra Finna,
Anders Huldén, ritar eftirmála
þar sem hin pólitísku tíðindi eru
rifjuð upp og mun ekki af veita.
Skáldsaga Antti Tuuris, sem
íslendingar hafa þegar kynnst að
nokkru af sögu hans „Dagur í
Austurbotni“ er einskonar
heimildarskáldsaga. Það er þó
ekki flett upp í endurminningum
diplómata eða öðrum skjölum
sem sagnfræðin helst nærist á,
heldur í minni þeirra sem tóku
þátt í þessu stríði. Sagan er lögð í
munn óbreytts hermanns úr
austurbotnum, Marttis, og í hon-
um kemur saman það sem höf-
undur hefur heyrt af vörum gam-
alla hermanna þegar hann dró
saman sinn efnivið. Sagan fylgir
stríðinu frá fyrsta degi til hins síð-
asta, víkur aldrei frá vígvellinum,
lesandinn er við hana bundin
hvíldarlaust eins og Martti við
byssu sína og skotgröf. Einstaka
persónur draga ekki að sér at-
hygli, gera sig ekki breiðar: segja
má að sagan hafi tvær persónur -
hermanninn og stríðið. Og þá
þann hermann sem er hvorki
hetja né andhetja heldur eins og
samnefnari þeirra ósköp venju-
legu manna sem hvorki lyftast í
mikla hrifningu yfir stríðinu né
fyrirlíta hernað en líta einna helst
á stríð sem verk sem vinna verð-
ur, ekki verður undan vikist,
hvað sem líður fáránleika þess,
háska og blóði.
Má vera að lesendur sakni í
þessari bók skáldlegra tilþrifa í
lýsingum á heljargrimmd stríðs-
ins, eða spennu sem tengist af-
rekum eða fjölskrúðugs persónu-
safns. Antti Tuuri hefur svo frá
sagt sjálfur, að hann taki mið af
frásögn gamals hermanns sem
hann kynntist og tókst að af-
greiða allar uppákomur, hlá-
Antti Tuuri
legar, hörmulegar, smáar, afdrif-
aríkar, í einni og sömu tónteg-
und. Höfundur tók þann kost að
fylgja þessu fordæmi - m.a.
vegna þess að hann vildi komast
sem lengst frá þeim „finnsku
Tarsansögum" sem reyfarahöf-
undar hafa saman sett um stríðið.
Þar með setur höfundur sig
undir strangan aga, sem óneitan-
tega reynir stundum á þolrifin í
lesandanum. En þessi sami agi
skilar líka mörgu merkilegu og
eftirminnilegu. Ekki síst um við-
brögð manna við lífsháskanum:
hér skal bent á lok þriðja kafla
þar sem hermenn á leið í stríðið
verða að hlæja að hverju sem
væri vegna þess að þeir vita að
ekki munu allir snúa heim aftur.
Eða þá á þann sljóleika sem er
ein uppspretta hetjuskapar og
fær sveitarforingja til að skjóta
Rússa standandi þar sem hann
mun sannarlega skotinn í tætlur
sjálfur: „honum var sama um
allt“. Eða þá fáránleikann sem
verður fljótt sjálfsagður hlutur í
þeirri skrýtnu súpu sem heitir
hernaðarnauðsyn: tökum dæmi
af brúnni í Kiviniemi sem finnskiP
tæknimenn smíðuðu og Rússar
reyndu mikið að hitta og tækni-
liðið finnska eyðilagði svo sjálft
þegar Rússar voru hættir árásum
(byrjun tólfta kafla).
En best kemur styrkur hinnar
sérstæðu „jafnaðarstefnu“ í stíl
fram þegar lýsa skal hinum átak-
anlegustu atvikum. Eins og þegar
sögumaðurinn Martti verður
fyrir þeim ósköpum að missa
bróður sinn með þessum hætti
hér:
„Áður en við komum að varð-
stöðinni, hvarf bróðir minn fyrir
beygju, skórnir hans hurfu í
beygjunni og í sama bili kvað við
gríðarlegur hvellur. Ég stökk á
fætur og hljóp þangað. Sprengju-
varpa hafði hitt beint í gröfina og
sprengjan fallið á bakið á Paavo
bróður og sprungið þar sem hann
skreið eftir botninum á
hlaupagröfinni. Hann lést sam-
stundis. Mittið á honum var al-
gjörlega horfið og hafði tæst út
um botn og veggi á hlaupagröf-
inni. Fæturnir og neðri hluti
búksins var heilt og efri hlutinn
fyrir ofan brjóstið. Mér féllust
hendur. Mig langaði mest til að
reyna að setja hann saman, en ég
sá strax á staðnum að það vantaði
svo mikið að afgangurinn passaði
engan veginn. Að það væri ekki
hægt að fá hann heilan aftur.,.“
Pessari sterku afneitun á upp-
gosi tilfinninganna, sem hlýtur að
leiða huga fslendings að okkar
fornum sögum, er svo áfram fylgt
eftir til hins ítrasta - einnig þegar
kemur að lýsa hugarfari í garð
óvinarins:
„Ég fór inn í jarðhýsið. Enginn
strákanna gat sagt neitt við mig,
og ég settist á kojubríkina, á koju
Paavos bróður og hugsaði sem
svo að afstaða mín til Rússa væri
nú þannig að það væri engin leið
að koma henni í samt lag, hvernig
sem reynt væri. Mér fannst það
þvílíkt tiltæki hjá þeim að drepa
bróður minn með sprengivörpu.“
Sá sem þýðir texta um hernað á
okkar öld á íslensku hlýtur að
lenda í mörgum vanda, en ekki
verður betur séð en Njörður P.
Njarðvík leysi þær þrautir af
vandvirkni og skynsemi - um leið
og hann virðir sem vert er hljóm-
inn í frásögn hins finnska her-
manns sem brýnir ekki raustina á
hverju sem gengur.
Árni Bergmann
Málsvöm fyrir Axlar-Bjöm?
Spjall við Úlfar Þormóðsson um sögulega skáldsögu hans, „Þrjár sólir svartar"
Úlfar Þormóðsson hefur skrif-
að og gefið út sögulega skáld-
sögu sem hann nefnir „Þrjár sólir
svartar". Hún greinir frá tíðindum
á16.og 17. öld ogteygirsig einn-
ig til samtímans áður en lýkur.
Aðalpersónur eru hinn frægi
manndrápari Axlar-Björn og
sonur hans Sveinn skotti, al-
ræmdur landshornaflakkari -
báðir týndu þeir lífi fyrir böðuls
hendi.
í stuttu spjalli er Úlfar, sem
áður hefur gefið út fjórar skáld-
sögur, að því spurður, hvers
vegna hann kjósi sér Axlar-Björn
og hans tíma að viðfangsefni.
Mér finnst að fræðimenn hafi
verið helst til feimnir við þetta
tímabil fyrst eftir siðaskipti, segir
Úlfar. Auk þess tel ég að skrá-
setjarar, annálaritarar fyrri tíma
hafi ekki verið áreiðanlegri en
gengur og gerist í dag. Líkast til
hafa þeir verið verri vegna sinnar
lélegu upplýsingar - og því fer
utangarðsmaðurinn enn verr út
úr allri umfjöllun hjá þeim en efni
standa til.
Eina ástæðu skal ég nefna í við-
bót: á sínum tíma töldu margir,
ekki síst lögmenn, að aðfarir
frænda míns Þórðar Björnssonar
í Spegilmálinu svonefnda eigi sér
ekki hliðstæðu fyrr en langt aftur
í öldum. En þar finnum við fyrstu
guðlastara sem dæmdir eru. Hall-
dór Finnbogason sem fyrir kemur
í íslandsklukku Halldórs Laxness
er dæmdur fyrir sitt guðlast 30-40
árum eftir að Sveinn skotti er tek-
inn af-en Sveinn erm.a. sakaður
um guðlast.
Ertu m.ö.o. að rétta hlut
Axlar-Bjarnar?
Ég er kannski að reyna að
bregða öðrum sjónglerjum á
forna tíð en fólki hefur verið
skaffað hingað til. Síðar getur
hver og einn leiðrétt mína túlkun
eftir því sem honum finnst rétt-
ast.
Hvaða skýringu gefur þú á
morðum Axlar-Bjarnar?
Við því er ekkert stutt svar til.
En ég hefi með í sögunni bæði
forneskju og áhrif umhverfis og
skapbresti, allt i bland.
Málfarsvandinn
Fannst þér ekki erfitt að setja
saman sögulega skáldsögu sem
fer nálægt íslandsklukkunni í
tíma?
Svo sannarlega. Ekki barasta
málfarslega heldur og í aldarfars-
lýsingu. Enda vill maður síst
lenda í því að vera að tyggja upp
eftir öðrum. Ég er þó að hugga
mig við það að ég er um hundrað
árum fyrr á ferð með mitt fólk en
sögur fara af Jóni Hreggviðssyni
og menn hafa ekki skrifað margar
skáldsögur frá þessum tíma.
Anna frá Stóruborg sker þetta
tímasvið, en Jón Trausti leysir sín
málfarsvandamál allt öðruvísi en
ég. Éggeri ráðfyrir þvíað égdetti
öðru hvoru í ýmsar gryfjur, en ég
vona að mér hafi samt tekist að
búa til sæmilega sannferðugt mál-
far, sem tekur meir mið af stíl
þjóðsögunnar heldur en skjölum
tímans sjálfs - annálsbrotum og
embættisbréfum.
Og nútíminn
Hvers vegna skrifar þú loka-
kafla úr nútímanum?
í fyrsta lagi má ekki gleyma
þeirri eilífðarhringrás sem tilver-
an er. f öðru lagi er ég ekki sáttur
við drýldni nútímaíslendinga sem
skammast sín fyrir fortíð sína.
Ýmis stórmenni okkar aldar eru
beinir afkomendur þessa fólks,
Axlar-Bjarnar og Sveins skotta -
en þegar að þeim er komið hætta
menn að láta rekja ættir sínar
fyrir blygðunar sakir. Engin
ástæða til að fólk komist upp með
það enda getur það ekkert að því
gert hvernig það varð til úr ætt-
anna blandi.
Svo er annað: hvenær koma
arfgengir þættir fram - í öðrum,
þriðja eða tuttgasta lið? Maður
veit ekki hvenær hann brestur
á...
ÁB
Úlfar Þormóðsson: Maður veit aldrei
hvenær hann brestur á..