Þjóðviljinn - 09.12.1989, Blaðsíða 5

JÓLABLAÐ I
Orti Jónas
betur á dönsku?
Dönskum lj óðum Jónasar Hallgrímssonar var nánast haldið leyndum
í heila öld. Skömmuðust íslendingar sín fyrir þessi „óhreinu börn “,
sem komu nú fyrir almenningssj ónir í sumar og rey nast mörg hver í
úrvalsfiokki ljóða hans?
Ólafur H.Torfason skrifar
Jónas Hallgrímsson var í augum margra samtíðarmanna
sinna fyrst og fremst smellinn dægurlagatextahöfundur -
og afraksturinn á því sviði er ekki lítill. Margt af þessum
skáldskap er á dönsku. Fjöldamörg ljóðin orti hann vegna
beiðni fólks um léttan söngtexta til nota á ákveðnum dans-
leik, jólaskemmtun, íslendingafundi eða af öðru léttvægu
tilefni. Framan af aldri var Jónas afkastamestur á þessu
sviði.
En „listaskáldið góða“ orti líka alvarleg ljóð á dönsku.
Þessi ljóð hafa verið fáum kunn þangað til þau birtust öll
með tölu sl. sumar í nýju 4 binda heildarritsafni Jónasar
Hallgrímssonar á vegum bókaútgáfunnar Svart á hvítu.
Sumir ganga svo langt að halda því fram að í þessum hópi
séu nokkur bestu ljóð Jónasar Hallgrímsonar. Um þau
svífur ákveðin dul og þau krefjast skýringa.
Hvers vegna leyndarmál?
Því virðist næstum hafa verið haldið leyndu af ásettu
ráði, að Jónas Hallgrímsson barðist ekki einvörðungu fyrir
þjóðlegri reisn og hreinleika íslenskrar tungu, heldur orti
líka feimnislaust á dönsku. Hugsanlega rímaði það ekki
nógu vel í sjálfstæðisbaráttunni og þjóðrembunni sem
fylgdi í kjölfarið að listaskáldið skildi eftir sig lofkvæði um
danska kónga og stiftamtmenn, danslagatexta og jóla-
söngva.
En dönsk ljóðagerð Jónasar var engin ómerkileg auka-
geta. Ef við teljum til dæmis öll ljóð hans sem varðveist
hafa frá árunum 1829-1832 kemur í ljós að þriðjungur
þeirra er á dönsku, 6 af 18 ljóðum.
í fyrsta heildarritsafni Jónasar Hallgrímssonar sem Svart
á hvítu gaf út í júní 1989 kemur í ljós að Jónasi eru eignuð
alls 23 ljóð á tungu Kim Larsen og Mogens Glistrups, og
eru mörg þeirra býsna löng og viðamikil. Til þess að kom-
ast að því hvers konar dönskurímandi ljóðskáld Jónas var
duga ýmsar aðferðir.
Dönsk Ijóð: Óhrein Ijóð?
Hannes Pétursson skáld fjallar talsvert um þennan kveð-
skap Jónasar í bók sinni Kvæðafylgsnum frá 1979 og kemst
að þeirri niðurstöðu að sumt sé mjög vandaður skáld-
skapur, óvenju persónulegur og þrunginn merkingu.
Hannes tekur meðal annars reyndar svo djúpt í árinni að
segja að hvergi orði Jónas Hallgrímsson guðshugmyndir
sínar dýpra en í dönsku minningarljóði.
Það er því með nokkrum ólíkindum, að lesendum skuli
nánast hafa verið meinað að kynnast þessari hlið á skáld-
skap Jónasar Hallgrímssonar í hartnær 100 ár. Dönsku
ljóðin hafa yfirleitt verið falin, þeim sleppt, í útgáfum á
verkum Jónasar fyrir almenning. Um þetta framferði segir
Hannes Pétursson hneykslaður í Kvæðafylgsnum:
„Ætli þeim hafi fundist, útgefendum, að kvæði Jónasar á
dönsku væru ekki til sýnis, best geymd í felum eins og
óþvegnu krakkarnir Adams og Evu?“
Stuðlar og höfuðstafir
Við skulum líta á danska Jónasarkvæðið „Julesang for
börn ved bal 1829“. Þetta orti Jónas 22 ára gamall í upphafi
þriggja ára ferils síns sem skrifari bæjar- og landfógeta í
Reykjavík og bjó hann þá á heimili fógetans. Svona orti
Jónas fyrir jólaskemmtun barna:
Men julens stille stjerne
den stár i delte sky
og smiler fra det fjerne
henover land og by
langt udi österlande
den söger pá bjerg og skov
og vil over hytten stande
hvor julebarnet sov.
Lesendur sjá eflaust í þessu dæmi að Jónas styðst þarna
ögn við stuðla og höfuðstafi eins og hann gerði oft í danska
kveðskapnum. Enn betur heyrist stuðlanna þrískipta grein
í þessari vísu úr kvæði sem hann orti vorið 1829 þegar
Krieger stiftamtmaður kom til starfa. í vísunni eru aðal-
hetjurnar Ingólfur Arnarson og Krieger amtmaður:
Gammel ö med isbesatte kroner
Ingolfs kolde, bölgeskyldte strand
fjernet langt fra hine hede zoner
hilser da sin nye stiftamtmand.
Þetta er dæmigert Jónsar-léttmeti, og margt af dönsku
kvæðunum er nú beinlínis háð og spott. Sum tækifæris-
kvæði Jónasar á íslensku bera þess líka augljós merki að
hann tók þau ekkert of alvarlega sjálfur.
Sykurmolar á dönsku?
Þegar við skoðum Jónas af þessum sjónarhóli leiðir það
hugann að málverndarátökum sumra nútíma íslendinga.
Fara þeir kannski að einhverju leyti offari í þeim efnum?
Beina þeir athyglinni að smáatriðum, en sjá ekki raunveru-
legu hætturnar?
Sumir hafa t.d. talið það ósvífinn skort á þjóðrækni hjá
íslenskum rokkhljómsveitum að semja og syngja texta á
ensku. Sjónvarpið vill ekki sýna nýjasta og vandaðasta
myndband Sykurmolanna á þeirri forsendu að söngtextinn
er enskur. Væri ekki tilvalið í tilrauna- og mótmælaskyni
fyrir „Sugar Cubes“ að kalla sig um stund „Stödt Melis“,
gera tónlistarmyndband með dönskum texta Jónasar
Hallgrímssonar og bjóða Ríkisútvarpi íslendinga?
Kunni Jónas næga dönsku?
Er hægt að sjá á dönskum ljóðum Jónasar að þetta er
eftir útlending eða hafði hann næg tök á danskri tungu til
að beita henni sem tjáningarformi á eðlilegan hátt?
Danskir fræðimenn svara aðspurðir að Jónas valdi 19.
aldar dönskunni fullkomlega. Ekki má gleyma því, að
kennsla í Bessastaðaskóla fór að nokkru leyti fram á
dönsku og að Jónas var þar í 6 ár. Að því loknu starfaði
hann í 3 ár sem skrifari bæjar- og landfógeta í Reykjavík.
Bjó hann allan tímann á heimili Ulstrups fógeta. Jónas
hefur þannig talað og skrifað dönsku daglega í hartnær
áratug, áður en hann fór utan til Danmerkur.
Eru íslendingar of viðkvæmir fyrir ætluðum erlendum
áhrifum á íslenskt mál? Ættu íslensk nútímaskáld að kapp-
kosta að yrkja smávegis á ensku, þýsku og frönsku? Yrðu
þau hugsanlega betri ljóðskáld á íslensku fyrir bragðið?
Kaupmannahöfn á þeim tíma sem Jónas bjó þar.
Frægasta danska Ijóöið
Athugum nú það kvæði á dönsku eftir Jónas Hallgríms-
son, sem frægast hefur orðið, en lá alveg í þagnargildi eins
og önnur kvæði hans á dönsku í næstum 100 ár. Heiti þess
er „Efter Assembléen" eða „Eftir samkomuna“ og er ort í
Sórey 1844. Hannes Pétursson skáld birtir um þetta kvæði
heila grein í bók sinni Kvæðafylgsni. Hann bendir á að
þetta merkilega ljóð, sem hann telur einn af hápunktunum
á skáldskap listaskáldsins góða, var ekki prentað nokkurs
staðar nema einu sinni árið 1929. Síðan hefur það hvergi
verið tekið með í útgáfur á ljóðum Jónasar, frekar en
önnur dönsk ljóðmæli hans, fyrr en loks í heildarritsafninu
1989.
Ljóðið er til í fleiri en einni gerð, en sú sem Jónas valdi á
endanum hljómar svona:
Ja vidste min moder hvor mangefold
man pröves i fremmede lande!
„Han kastede med en gylden bold
og traf min glödende pande".
Og nu jeg ved hverken ud eller ind,
og styrter igennem skoven,
og söger min hvide, min dejlige hind -
stjernerne blinker foroven.
O. guder! saa skuer jeg jagtens mö
i söen bag dunkle lunde.
Hallo! det er ude - ak, jeg maa dö!
Nu jage mig nymfenes hunde.
Þetta er eitt af örfáum ljóðum á dönsku sem Jónas tekur
formlega upp í ljóðasafn sitt eða syrpu og hreinritar með
sama hætti og mörg þekktustu ljóða sinna. Hann endur-
bætti ljóðið og lagfærði. Að efni til lýsir það veiðigyðjunni
Artemis sem fer með skógardísum sínum um fjöllin, en
veiðimaðurinn á eftir þeim er dauðadæmdur. Hannes
Pétursson túlkar þetta á þann hátt að Jónasi verði hugsað
til móður sinnar, þegar hann gerir sér grein fyrir því að
ferðum hans og fögnuði sé að ljúka. í táknmáli kvæðisins
notar Jónas hvíta hind, veiðigyðjuna, gylltan knött og
skógardísir.
Málfríður Einarsdóttir birti þýðingu á „Efter Assemb-
léen“ í ritinu Rásir dægranna 1986 og í hausthefti Skímis
1989 er það endurprentað með athugasemdum.
Teikning Helga Sigurðssonar af Jónasi Hallgrímssyni á
líkfjölunum 1845.
Kvæðiö handa H.C. Andersen
Eitt dönsku ljóðanna hans Jónasar er kveðja til vinar
hans H.C. Andersen og heitir „Tak for Snedronningen“ og
er þakkarkveðja fyrir ævintýrið Snædrottninguna sem
Andersen lauk í desember 1844, hálfu ári áður en Jónas
lést. Jónas Hallgrímsson og nokkrir aðrir íslendingar voru
einna fyrstir til að viðurkenna H.C. Andersen og taka hann
alvarlega.
Tak for Snedronningen
(Til H.C. Andersen)
Til dig, o elskelige!
hvis gyldne harpe klang
i min sjæl,
jeg gerne gav en sang.
Du stolte mand, du rige!
Jeg fulgte tro din gang.
Far vel!
Ak! thi du er for lang!
„Kun en" pige.
Hápunktur trúarljóðanna?
Hannes Pétursson hefur sagt að hvergi orði Jónas Hall-
grímsson guðshugmynd sína dýpra en í erfiljóði eftir gras-
afræðinginn Salomon T. N. Drejer, kennara við dýra-
læknaskólann í Kaupmannahöfn, en þeim Jónasi hafði
orðið mjög vel til vina. Hann var sjálfmenntaður og ein-
lægur vísindamaður sem sífellt leitaði sannleikans og virð-
ist hafa haft áhrif á lífsskoðanir Jónasar og sérstaklega
hvernig hann sameinaði guðstrú og náttúruvísindalega af-
stöðu til umhverfisins. Kvæðið birtist í heild í ritsafni
Svarts á hvítu en Hannes bendir í bók sinni Kvæðafylgsn-
um sérstaklega á þetta erindi:
Og dog, - hvis nu i Livets lyse Hjem
dit frelste Blik mod Strömmen du ej vendte,
den Livets Ström, som evigt iler frem
og saa den selv og dig og den erkendte,
da, - hvorfor tale Ordet ikke ud?
(min tro forkaster det, min Sjæl det hader),
da var ej Livets Herre Livets Fader,
da var, o Drejer, ikke Gud vor Gud.
Popparinn Jónas
Ég nefndi hér í upphafi að Jónas hefði oft mátt kallast
dægurlagatextahöfundur með réttu. Hann hefði ekki
móðgast yfir þeirri nafngift. Við skulum því til sanninda
grípa niður í bréf sem hann sendi félögum sínum ásamt
með kvæðinu Dalvísu, sem hefst svona:
Fífilbrekka! gróin grund!
grösug hlíð með berjalautum!
í bréfinu, sem Jónas skrifar Fjölnismönnum til Hafnar,
biður hann þá sérstaklega að „.. .láta búa til fallegt lag, ekki
of dýrt, við vísuna mína“. Ekki of dýrt, segir Jónas, og á þá
ekki við peninga, heldur vill hann létt sönglag sem allir
geta tekið þátt í. Svo bætir hann við þessari athyglisverðu
klausu:
„Það er annars ógjörningur að eiga sér ekki lög til að
kveða þess konar vísur undir, svona komast þær aldrei inn
hjá alþýðu". Páll Valsson ritstjóri ljóðabindisins í útgáfu
Svarts á hvítu segir í skýringum: „Þessi orð sýna hversu
hugleikið það var Jónasi að kvæði hans kæmust á framfæri
við alþýðu landsins.“
Þetta stutta yfirlit yfir danskan kveðskap Jónasar Hall-
grfmssonar gefur aðeins hugmynd um allan þann aragrúa
nýrra upplýsinga um þjóðskáldið sem fá má í heildarrit-
safninu sem út kom í sumarbyrjun. Bréf, dagbækur og
vísindaritgerðir Jónasar, auk stórfróðlegra skýringa rit-
stjóranna opna nýjan heim, sýna á margan hátt nýjan
mann.
ÞJÓÐVILJINN — SlÐA 5