Þjóðviljinn - 23.01.1990, Page 5

Aldarminning
Karítas Skarphéðinsdóttir
F. 20. jan. 1890-D. 29. des.
Baráttukonan á ísafirði á
kreppuárunum hefði orðið 100
ára sl. laugardag, 20. janúar, ef
hún hefði lifað. Eg er ekki hæfust
til að skrifa minningargrein, en
þar sem vinir hennar sem best
þekktu hana eru flestir látnir,
rekur hugur minn sem er hjá
henni í dag mig til þess.
Líf hennar var enginn dans á
rósum. Foreldrar hennar bjuggu í
Æðey í ísafjarðardjúpi þegar hún
fæddist. Þau voru Petrína
Ásgeirsdóttir frá Látrum og
Skarphéðinn Hinrik Sigmunds-
son fæddur í Vigur, en hann var
skrifaður Elíasson af vissum
ástæðum. Þegar Karítas var 9
mán. gömul lést móðir hennar og
um tíma annaðist hana gömul
kona, sem var þá í Æðey, en 3ja
ára gömul eignaðist hún stjúpu.
Skarphéðinn kvæntist Pálínu
Árnadóttur sem var frá Hænuvík
í Barðastrandarsýslu.
Hjá þeim var hún barnsárin
þar til hún var „lánuð” eins og þá
tíðkaðist, en í Ögursókn ólst hún
upp og talaði oft um Efstadal og
Laugaból og ána sína í Lauga-
dalnum. Ekki man ég hvað bær-
inn hét sem hún var vinnuhjú á
þegar hún var 17 ára, en þar hitti
hún eiginmann sinn, sem einnig
var vinnuhjú þar.
Faðir minn, Magnús Guð-
mundsson, f. 16. sept. 1869, d. 3.
jan. 1959, var ekkjumaður, átti
fjögur börn á lífi. Móðir mín
sagði mér að hann hefði, stuttu
eftir að þau kynntust, komið með
trúlofunarhring handa henni og
hún hefði ekki haft kjark í sér að
hafna honum, enda verið
óstjórnlega feimin og óframfærin
þá, og hann 20 árum eldri. Hún
gat ekki rætt þetta við neinn.
Hann hafði víst farið til föður
hennar og hjálpað honum til að
byggja hús og þar með var
sáttmálinn að giftingu gerður.
Þau giftust sama ár 18. nóv.
1907 og bjuggu í Skötufirði til árs-
ins 1916, að þau fluttu til Hnífs-
dals en 1922 til ísafjarðar.
Faðir minn lærði vélaviðgerðir
í Hnífsdal og gerði við báta og
fleira með einhverri sjómennsku
þar, en stundaði smiðar og
saumavélaviðgerðir á ísafirði.
Hann var hagleiksmaður og óf
ábreiður áður fyrr og var forsöng-
vari góður. Stuttu eftir að ég
fæddist hætti hann að vinna nema
við saumavélaviðgerðir og fékk
lítið fyrir. Þá fór móðir mín að
vinna fyrir heimilinu, en faðir
minn farinn að lýjast. Ég man
eftir honum um sextugt í fyrsta
lagi, en þá passaði hann hópinn
og hjálpaði okkur við skóla-
lærdóminn. Móðir mín sagði mér
einhverju sinni, að hún hefði far-
ið með honum á sjó þegar þau
áttu heima í Hnífsdal, svo þá hef-
ur hún verið búin að stunda
sveitavinnu og sjómennsku eða
kynnast því, en það átti nú ekki
fyrir henni að liggja í framtíðinni.
Nú var hún búin að eignast 10
börn og átta af þeim komust á
legg, tvíburar dóu nokkurra daga
gamlir. Börnin voru: 1. Svan-
berg, f. 9. jan. 1909; 2. Petrína
Sigríður, f. 5. okt. 1910; 3. Þor-
steinn:4. Aðalheiður f. 3. okt.
1915; 5.-6. Guðmundur og Anna
f. 3. júlí 1917; 7. Halldóra f. 24.
júní 1918; 8. Skarphéðinn f. 16.
febr. 1921; 9. Einar f. 4. júlí 1924
og ég 10. Pálína f. 25. júní 1926.
Eftirlifandi erum við Einar.
Þegar ég man eftir mér fyrst
vann móðir mín oftast við fisk-
vöskun í köldum hjöllum. Það
fannst mér hræðilegt og napurt,
þótt ekki væri ég eldri en 5-9 ára.
Á sumrin fór hún norður í sfldar-
söltun, en sendi strákana í sveit
og mig til Reykjavíkur. Þegar ég
var 5 ára misstu þau yndislega og
fallega telpu, Halldóru, úr berkl-
um. Þá var mikil sorg, hún var
tæpra 14 ára og ári eftir veiktist
Petrína, sem var um tvítugt, líka
úr berklum. Næsta ár á eftir
veiktist Þorsteinn af brjóst-
himnubólgu sem batnaði fljótt og
Einar var á spítala í eitt ár með
kirtla bak við lungun. Við yngstu
börnin fengum skarlatssótt. Það
var skæður smitsjúkdómur og
urðum við öll, móðir mín líka, að
vera innilokuð í 6 vikur. Fólk
kom þó nálægt glugga ef þurfti að
tala við móður mína. Þá vorum
við Einar 6 og 8 ára.
Á haustin man ég eftir að ég
elti hana stundum þangað sem
hún vann í sláturhúsinu, en þang-
að var ekki langt að fara. Eg
minnist þess að sjá hana niðri í
fjöru að losa úr vömbum og
eitthvað að fást við innyflin.
Þetta fannst mér ógeðfellt. Og
hver skyldu launin hafa verið?
Móðir mín var lágvaxin og
grönn kona. Þegar hún var barn
og unglingur var hún alltaf kölluð
„Kæja litla”. Þegar hún vann við
fiskvöskun gerði hún kröfur um
betri vinnuskilyrði fyrir verka-
fólkið. Þá varð hún allt í einu um-
töluð kona. Hvað var hún þessi
bláfátæka kona að standa upp og
kvarta? Aðrir litu upp og litu á
hana sem bjargvætt, þó aðallega
konur í fýrstu, þær sem stóðu við
hlið hennar við vöskukassana.
Þær kölluðu hana hetju.
Hún var ekki feimin lengur eða
óframfærin. Hún var hörð og
kannski bitur út í lífið og það
hvernig var ráðsmennskast með
fólkið. Ég leyfi mér að birta hér
heillaskeyti frá Hannibal Vald-
imarssyni og ASÍ, þegar hún varð
áttræð 1970, en þar segir ýmislegt
um hana og mættu margir vera
ánægðir sem fengju slíkar ein-
kunnir:
„Innilegustu hamingjuóskir á
áttræðisafmæli þínu. Brennandi
áhugi þinn, réttlætiskennd og
harðfylgi skipuðu þér í baráttu-
sveit íslensks verkalýðs og þar
hefur þú skipað rúmið sem full-
trúi verkakvenna með mikilli
sæmd um áratugi. Megi verka-
konur framtíðarinnar, sem flest-
ar, erfa eðliskosti þína og
baráttuþrek og hugsjónaglóð.
Persónulega þakka ég þér ríkj-
andi og örvandi áhrif og árna þér
heilla. Þá er mér einnig mikil
ánægja að flytja þér hlýjar heilla-
óskir og alúðarþakkir Alþýðu-
sambands íslands fyrir baráttu
þína og starf í íslenskri verkalýðs-
hreyfingu.”
Já, henni var þakkað og hún
átti þakkir skildar. Hún var líka
besta mamma sem ég get ímynd-
að mér. Hún vann við fleira en að
framantöldu. Hún mjólkaði kýr
inni í Tungudal, plokkaði rækjur
í Rækjuverksmiðunni á ísafirði,
flutti svo til Reykjavíkur 1938 og
gerðist þvottakona fyrir heldra
fólkið þar. Ég fór aftur til ísa-
fjarðar það haust til að ljúka
barnaskólanámi, en þar bjó
bróðir minn, Svanberg. Ástæðan
fyrir því að móðir mín fór suður
var, að bróðir hennar bað hana
að rétta hjálparhönd ef hún gæti.
Hann hafði misst konu sína af
barnsförum og stóð þá einn uppi
með barnið og föður þeirra
Skarphéðin, 77 ára gamlan. En
þetta var bara tímabundið, hún
fór ekki aftur til ísafjarðar.
Reykjavík var ekki orðin stór
borg, það var svo að mér fannst
hún lítið stærri en ísafjörður.
í þá daga var þvegið á þvotta-
bretti. Ég man eftir nokkrum
heldri mönnum sem kallað var,
þar á meðal var rektor Háskólans
Pálmi Hannesson, sem móður
minni líkaði vel að vinna hjá. Svo
fór hún að þvo af breskum her-
mönnum, það gaf af sér meiri
peninga og hún gat verið heima.
Hún var flutt í Skerjafjörð, Einar
1972
var kominn í Bretavinnu og ég
var fárveik allan veturinn,
.veiktist af berklum í sept. 1940.
Þann vetur var sorg í hjarta for-
eldra minna, en þá voru þau
skilin. Sonurinn Þorsteinn, 26 ára
skipstjóri í siglingum til Eng-
lands, var skotinn niður með skip
sitt í mars 1941 og systursonur
hennar var stýrimaður, 23 ára.
Þorsteinn bróðir ætlaði að gifta
sig meðan þessi ferð var farin, en
fékk ekki staðgengil. Petrína
systir sem hafði útskrifast af hæli
um sumarið eftir 9 ára veikindi,
varð að fara aftur á hæli, nokkr-
um dögum eftir fréttina. Ég sem
var nýbúin að kyssa bróður minn
bless var með peninga frá honum
sem hann gaf mér að skilnaði og
ég gleymi aldrei orðunum sem
hann hvíslaði að mér - honum
þótti vænt um litlu systur.
Ég segi frá þessu vegna þess að
í upphafi minntist ég á að líf móð-
ur minnar var enginn dans á rós-
um. En það var eins og hvert eitt
áfall herti hana. í október 1940
fæddist stúlkubarn sem systir mín
Petrína ætlaði að ala upp og gerði
sér vonir um að geta lifað nokkur
gleðileg ár með litla fósturdóttur.
En móðir mín varð fósturmóðir
þessa barns sem heitir Alda
Stein, f. 16. okt. 1940, Tómas-
dóttir. Hún kom 10 daga gömul
til okkar en Petrína og móðir mín
leigðu saman. Það fóru í hönd
erfiðir tímar fyrir móður mína
næstu árin, það vissi ég, því ég var
einn bagginn, þótt ég reyndi að
vinna um tíma 1942, en veiktist
alltaf aftur. Þá kom afi til hennar
81 árs og þá voru synir hennar og
fleiri „í kosti” hjá henni og mikið
að gera. Hún gat aldrei sest nið-
ur, að mér fannst, stóð alltaf í
eldhúsinu, átta manns í mat og
eldhúsið var óskaplega lítið og
kytra inn af sem við þrjár sváfum
í. Ég veit ekki hvenær móðir mín
svaf, þó sváfum við alltaf saman
þar til ég varð 15 ára gömul. Hún
sagði mér síðar að hún hefði ekki
þolað við í því húsi sem hún var
að reyna að kaupa um þær mund-
ir. Ég man eftir því, þegar við
vorum lítil, að hún lagðist upp í
rúmið sitt, svona framaná í öllum
fötum til að svæfa okkur þrjú eða
til að vera með okkur og fór með
þulur eða las fyrir okkur þar til
svefninn lokaði brám, en þá sváf-
um við tvö börnin hjá henni. Þeg-
ar ég var á Vífilsstöðum 1943
andaðist Petrína systir mín og
fékk ég að sitja hjá henni um næt-
ur, stund og stund, og halda í
höndina á henni þar til hún lést.
Það sumar lést dóttir hálfsystur
minnar. Um það leyti flutti móðir
mín suður á Álftanes, féick sér
þrjár kýr, hest og hænsni. Þar leið
henni betur með barnið og gamla
manninn og soninn Einar, sem
hjálpaði með heyskap, en hann
undi ekki við það og móðir mín
varð enn að breyta um. Þarna á
Tröð sá ég hana hamingjusama,
þegar barnabörnin komu í heim-
sókn, því hún hafði farið á mis við
það að geta einhvern tíma sest
niður með þau, sem hún þó hefði
haft yndi af, en þau voru þá orðin
stór þau elstu, en yngstu eltu
hana á röndum.
Þegar faðir hennar dó 1947
gerðist hún ráðskona í sveit, með
fósturdótturina Öldu 7 ára. Ég
var þá á Vífilsstöðum. Svo flutti
hún í Hafnarfjörð, var þar í 10 ár í
fiskvinnu og til Reykjavíkur
1960. Hún var þar í fiskvinnu,
utan eitt ár, þar til hún fór á DAS
1964. Alda bjó með henni alla tíð
til 1962, en þá átti hún dreng, 1
árs og ég telpu hálfu ári eldri.
Þessi börn elskuðu hana mikið,
því hún gaf þeim umhyggjusemi
og ást. Þau Tómas og Karítas
yngri minnast hennar oft og þá
með þakklæti og gleði, að hafa átt
hana fyrir ömmu, því hún var svo
barngóð, enda passaði hún þau
bæði í heilt ár og við Alda unnum
úti 1961-62 og leigðum allar sam-
an. Karítas dóttir mín hafði mest
af henni að segja (af barna-
börnunum), því við fórum í
hverri viku og stundum oftar til
hennar og hún stundum ein.
Móðir mín var alltaf svo glöð þeg-
ar við heimsóttum hana og hvað
hún var glöð að sjá mig komna í
mína eigin íbúð og hvað hún
hlakkaði til að sjá Karítas ferm-
ast. Já, hún var glaðlynd að eðlis-
fari og oft gamansöm. Við Alda
fengum hana stundum til að spila
við okkur „Manna” eða „Olsen
Olsen”, þá var oft skellihlegið og
gert að gamni sínu. Þar til hún fór
á Hrafnistu hafði hún algjörlega
hugsað um sig sjálf, en ákvað að
fara þangað vegna þess að minnið
var farið að svíkja hana.
Á Hrafnistu undi hún sé vel.
Hún var þakklát fyrir það sem var
gert fyrir hana þar og var ánægð
með herbergisfélaga sinn, Sús-
önnu, en þær lágu svo hlið við
hlið á sjúkradeild að síðustu.
Marga góða og trygga vini
eignaðist rnóðir mín elskuleg, þar
á meðal gömlu, góðu félagana í
verkalýðshreyfingunni og í
kvæðamannafélaginu, sem hún
minntist oft á. Þar bar hæst Jón
klæðskera á ísafirði og Karlinnu,
sem bæði reyndust henni
ógleymanlega vel, ekki hvað síst
þegar veikindi barna hennar
steðjuðu að, og svo voru það
Sæmundur og Ríkey, Halldór Ól-
afsson frá Gjögri, Kristín Björns-
dóttir og yngra fólkið allt, sem of
langt yrði upp að telja. Síðari árin
voru það Jón og Halla í Hafnar-
firði og Andrés Valberg, en þau
voru í kvæðamannafélaginu.
Það hefur verið skrifað áður
um móður mína, en ekki í þessum
anda, sem skiljanlegt er, heldur
um félags- og stjórnmálalegu
hliðina, bæði í afmælis- og
minningargreinum og þar er að
nefna m.a. Æviminningabók
Menningar og minningarsjóðs
kvenna, V.
Eldri börn Karítasar, Svan-
berg, Aðalheiður og Skarp-
héðinn giftust og áttu börn, en
þau dóu öll snögglega rúmlega
sextug að aldri. Við Einar eigum
börn, en búum ein. Alls urðu
barnabörnin 14.
Svona var nú lífshlaup móður
minnar. Ég sem hafði mest af
móður minni að segja og sat hjá
henni eins mikið og ég mögulega
gat síðustu daga lífs hennar, veit
að það var tekið vel á móti henni í
himnesku lífi, því hún var sátt við
lífið og dauðann.
Blessuð sé minning hennar.
Pálína Magnúsdóttir
Ég heíti DODDI
Eg er meyja
SJÁUMST í DANSHÖLLINNI
ÞJÓÐVILJINN - SÍÐA 5