Þjóðviljinn - 15.12.1990, Síða 3

Á árunum 1791-95 fór Sveinn Pálsson læknir í rann-
sóknaferðir um Island þvert og endilangt á styrk frá Nat-
urhistorie Selskabet í Kaupmannahöfn og skrifaði síðan
mikla ferðabók sem reyndar var aldrei gefin út á meðan
hann lifði. Handritið var skrifað á dönsku og var bjargað
frá glötun þegar Jónas Hallgrímsson keypti það ur dán-
arbui Sveins árið 1842 fyrir fimm ríkisdali og seldi aftur
Kaupmannahafnardeild Bókmenntafélagsins. Þaðan
komst handritiö síðan á Landsbókasafn, og árið 1945
var það gefið út í íslenskum búningi þeirra Jons Eyþórs-
sonar, Pálma Hannessonar og Steindórs Steindórsson-
ar.
Þessi teikning af ferðalöngum um landið er að vísu gerð mun síðar en Sveinn Pálsson var á rannsóknaferð-
um sinum, en þó má telja næsta víst að ferðamátinn hafi verið sá sami og hér sést.
Fullur læknir og onmager
Ferðabók Sveins skiptist í
Dagbækur, Ritgerðir og Viðauka
og er þar að finna mikinn fróð-
leik, bæði um náttúrufar, dýralíf
og lifnaðarhætti, en þar er einnig
að fínna ýmsar skemmtilegar frá-
sagnir og lýsingar sem kannski
standast ekki alveg þær kröfur
sem gerðar eru til nútíma fræði-
manna, en eru ákaflega forvitni-
legar aflestrar og skemmtilegar.
Hér á eftir fara nokkrir stuttir
kaflar úr dagbókum Sveins les-
endum til gagns og skemmtunar.
Júní1792
lO.júní. Þá blómgaðist Pingv-
icula vulgaris (lyfjagras), Poten-
tilla anserina (tágamura), Rumex
acetosa (túnsúra), Cerastium
vulgatum (vegarfí), Alsine media
(haugarfi), Thlapsi b. pastoris
(hjartarfí) Cucubalus behen
(pungagras) og Erigeron uniflor-
um.
Nóttina á eftir dó maður í
Reykjavík úr brennivínsslagi.
Landlæknir krufði líkið nokkrum
klukkustundum eftir andlátið, en
fann ekkert óvanalegt, nema vasa
propria stomachi og vasa brevia
(magaæðamar) voru mjög blóð-
hlaupnar og heilinn mjög rauð-
leitur.
Hinn 13. júní sá ég frá strönd-
inni fúgl á sjónum í æðarfúgla-
hóp. Hann svaf og hafði stungið
nefinu undir væng sér. Um leið og
ég gerði hávaða, vaknaði hann, en
hann var svo langt burtu, að ég
gat hvorki hæft hann með steini
né séð hann svo greinilega, að ég
geti lýst honum að nokkru gagni.
September 1792
Þegar heiin kom á bæinn, hitti
ég fjórðungslækni Norðurlands,
sem á þó varla lengur þetta nafn
skilið sakir vaxandi drykkjuskap-
ar, elli, klaufsku og óáreiðanleika.
Þótt hann sé í rauninni Iærður vel
og hafi verið heppinn læknir, hafa
samt flestir misst allt traust á hon-
um og það ekki að ósekju. í þessu
sambandi vil ég samt leyfa mér að
taka ffam: Útlendingar gera mikið
veður út af hinni hóflausu of-
drykkju, sem þeir segja, að sé ein-
kenni íslenzku þjóðarinnar. Þetta
eru að vísu eigi með öllu staðlaus-
ir stafir, ef aðeins er tekið tillit til
þeirra manna, sérstaklega þó
embættismanna, sem em á sí-
felldum ferðalögum. Alkunnugt
er, að engin veitingahús eða
greiðasölustaðir em til á Islandi,
eða með öðmm orðum enga þá
hressingu að fá á ferðalögum, sem
venja er til erlendis, en hitt vita
aðeins þeir, sem reynt hafa,
hversu erfitt er að ferðast á Is-
landi, einkum á vetrum. Það er
því ekki að fúrða, þótt menn grípi
til brennivínsins, sem er eina fá-
anlega hressingin, þegar þeir, sem
ekki er sjaldgæft, em að því
komnir að helfrjósa. Ekki er rétt
að dæma alla, sem búa í heilu
byggðarlagi, eftir einum einstök-
um bónda, enda er það höfúðlygi,
að bændastéttin á íslandi sé
drykkfelld í heild sinni. Eða ætli,
að unnt sé að bera íslenzku bænd-
uma, sem koma ef til vill einu
sinni á sumri í kaupstaðinn og
drekka sig þá fulla, saman við þá,
sem veltast augafúllir hver um
annan þveran á götunum á hveij-
um einasta torgsöludegi?
En svo ég víki aftur að áður-
nefndum lækni, þá vissi ég vel,
hvert erindi hann átti við mig, en
það var einungis að áreita mig og
fá mig ef unnt væri, til að láta í
ljós óhæfni mína til þeirra rann-
sóknaferða, sem mér vom faldar á
hendur. Hann var meðal annars
svo einlægur að segja mér, að
Náttúmrfræðafélagið hefði sent
honum erindisbréf mitt, ásamt
þeirri ósk, að hann skýrði því ffá,
hversu ég hlýddi því. Auk þess
vildi hann fá mig til að biðja fé-
lagið um teiknara eða málara, og
hann sjálfur yrði ráðinn sem fé-
lagi minn á rannsóknaferðunum.
Þá reyndi hann - ekki af vanþekk-
ingu, því að hann er vel kunnur
grasafræðingur, - heldur af ein-
skærri meinfysi, að fá mig til að
trúa því, að ekki þýddi að leita
skófna nema á vorin og hér á
landi væri margt eiturplantna. Þá
sagði hann, að ég þyrfti ekki að
gera því skóna að komast upp á
Tindastól nema með samþykki
vætta þeirra, er í fjallinu byggi, og
fleira því um líkt, sem mér leiðist
að þylja upp. Enginn skilji orð
mín svo, að ég segi þetta löndum
mínum til svivirðingar, því að ég
get fúllyrt, að maður þessi er hinn
eini af sínu tagi í öllu landinu. En
ég get þessa sem sönnunar þess,
að það er ekki ætíð betra að ferð-
ast í sínu foðurlandi en annars
staðar og ferðamaðurinn verður
að vera við því búinn að finna
fleira en náttúrufræðilega hluti á
ferðum sínum.
September 1794
Hinn 18. fórum við yfir Ljósa-
vatnsskarð að prestsetrinu Hálsi í
Fjnóskadal, og urðum við að
dveljast þar til hins 21. sakir
storms og regns, er loks breyttist í
snjókomu. En við sátum þar í
góðum fagnaði hjá báðum prest-
unum, er sitja jörðina.
Yngri presturinn, hr. Gunn-
laugur Gunnlaugsswon, kvartaði
m.a. yfir einhvers konar ljótum
ormum, sem hefðu um nokkurt
skeið sézt á eignarjörð hans,
Landamóti, og þar í grenndinni.
Bær þessi stendur í svonefndri
Fúlukinn eða Köldukinn, en sú
sveit er í vestanverðum Bárðar-
dal, norðan Ljósavamsskarðs.
Hafa ormamir þegar valdið því,
að varla fæst nokkur maður til að
búa á jörðinni. Herra amtmaður
Thorarensen minntist líka á þessa
orma í bréfi til mín í fyrra vetur.
Samkvæmt tilmælum prestsins
skrapp ég því í fylgd með honum
hinn 20. sept. til baka að Landa-
móti í vonzkuveðri og ófærð til að
athuga þessa leiðu gesti. Bærinn
stendur í raklendri, en kjamgóðri
og gróðursælli fjallshlíð. Jarðveg-
ur í túninu er myldinn og sandbor-
inn, og þar halda ormamir sig að-
allega, einkumm rétt ffaman við
bæinn. Grasrótin er þar öll út-
steypt í smáhrjónum, og undir
hverri hijónu er hola með orma-
bæli í. Ormamir em mjög þess-
legir að vera Sipunculus (pípu-
ormar).
Að sumrinu koma ormar þess-
ir úr holum sínum nær álnar djúp-
um og skriða jafnvel inn í bæjar-
húsin, en deyja þá oftast nær, er
þeir hætta sér svo langt úr bæli
sínu.
Einkum sækjast þeir eftir að
komast undir heystakka og annað,
sem breitt er á jörðina, en verði
þeir fyrir ónæði i grennd við bæli
sitt, flýja þeir í það með ótrúleg-
um hraða. Eigi éta þá hrafnar né
önnur dýr, svo að vitað sé.
Stærstu ormamir, sem menn hafa
rekizt á, vom 18. þuml. langir og
fingurgildir. Að vetrinum felast
þeir djúpt niðri í holum sínum.
Þangað til fyrir 30 árum kvað
þeirra ekki hafa orðið vart, en um
orsakir þeirra eða upphaf er þetta
sagt: Einu sinni fyrir langa löngu
var verið að slátra mannýgri kú
þama, en hún sleit sig lausa og
rásaði víða, svo að blóðið úr
henni fór út um allt í grennd við
bæinn. Um svipað leyti bjó þar
maður, er fékkst við að taka fólki
blóð og hafði þann sið að fleygja
blóðinu í for eða vilpu rétt við
bæjardymar. Auk þess var þar á
bænum í mörg ár húskona, sem
hafði nimium fluxum mensium
(of mikið rennsli tíðablóðs) og
kastaði blóðinu líka í sömu vilp-
una. Nokkm síðar varð fyrst vart
þessara kvikinda í og umhverfis
áðumefnda vilpu. Nú hafa þeir
grafið í sundur um 3600 ferfaðma
af túninu (fjögradagaslátt) þar,
sem það er grasgefnast, og auk
viðbjóðs þess, sem fólk hefúr á
þeim, er kvartað yfir rýmun á
töðufallinu og að illt sé að slá
hinn ormétna svörð vegna hinna
fyrmefndu nabba, sem svipar til
moldvörpuþúfna og nabba eftir
sandmaðk (Lumbrici marini) i
sjávarleðju.
Tappatogari.....kr. 2.720,-
Hnetubijótur....kr. 1.580,-
ístöng..........kr. 1.200,-
Sjússamælir.....kr. 1.260,-
SIGILDAR
POSTULÍNS
OG
KRISTALS-
VÖRUR
SÉRVERSLUN
KRISTALL OG POSTULÍNSVÖRUR
ALFABAKKI 14 ■ MJÓDD ■ 109 REYKJAVlK ■ S(MI 76622
Konfektskál á fæti....kr. 2.520,-
Kertaskál...........kr. 1.360,-
Bjalla..............kr. 985,-
Jólahengi...........kr. 520,-