Þjóðviljinn - 27.09.1991, Síða 5

H e i I s a
Flestir þeir sem eignast hafa börn kannast við það að á meðgöngutímanum er
hin tilvonandi móðir oft viðkvæmari en ella. Og eftir fæðinguna finna margar
konur fyrir þunglyndi, eins konar tómleika og þreytu. Þetta fyrirbæri,
fæðingarþunglyndi, hefur ekki verið rannsakað mikið og oftast er vanlíðan
nýbakaðra mæðra skýrð út frá „hormónasprengingunni“ sem verður í líkamanum
við fæðinguna. Dr. Dyanne D. Affonso, bandarískur prófessor í
fæðingar- og fjölskylduhjúkrun, hefur þó fundið aðrar skýringar í rannsóknum
sínum á streitu og vanlíðan mæðra í tengslum við meðgöngu og fæðingu.
Nútímaþjóðfélagið
sinnir ekki þörfum
barnshafandi kvenna
„Sé skýringin eingöngu líf-
fræðileg, hvers vegna finna þá
ekki allar konur til þunglyndis eftir
fæðingu?" spyr hún.
„Konur í nútímaþjóðfélagi
njóta ekki lengur þess stuðnings
sem formæður okkar hlutu á með-
göngunni og þar er meginorsökina
að fínna.“
Dr. Dyanne D. Affonso er víða
þekkt fyrir rannsóknir sínar. Hún
er ættuð frá Hawaii og vinnur við
Kalifomíuháskóla. Þessa dagana er
hún stödd á íslandi í boði náms-
brautar í hjúkrunarfræði Háskóla
Islands og mun halda hér fyrirlest-
ur og námskeið og kynna sér nið-
urstöður íslenskra rannsókna á
svipuðu sviði sem Marga Thome,
dósent við námsbraut i hjúkrunar-
fræði, héfur gert. Þær benda til að
islenskar konur virðist ekki þjást
af vanlíðan eftir fæðingu í sama
mæli og kynsystur þeirra í Banda-
ríkjunum og segir dr. Affonso
mjög athyglisvert fyrir sig að
skoða þær aðstæður sem em öðm-
vísi hér en I heimalandi hennar.
Flestir álíta líklega að ekkert sé
náttúmlegra og einfaldara fyrir
konur en að ganga með og fæða
bam. Það hafa þær gert frá upphafi
vega og ekki þótt tiltökumál. En
dr. Affonso segir að frá sjónar-
homi nútímakonunnar séu málin
mun flóknari nú en fyrr á tímum.
„Þegar þjóðfélagið var ekki
jafntæknivætt og það er nú veitti
fjölskyldan konunni mun meiri
stuðning. Mæður og ömmur komu
til hjálpar en í dag ganga banda-
rískar konur í gegnum þessa
reynslu án stuðnings þeirra og
þurfa að auki að kljást við mun
fleiri hluti í lífinu en áður var. Og
staðreyndin er því miður sú að
konur þjást nú í mun meiri mæli
en áður af andlegri vanlíðan og
streitu á meðan á meðgöngu stend-
ur. Þessari vanlíðan hefur hins
vegar verið veitt lítil athygli í heil-
brigðiskerfínu til þessa.
Rannsóknir mínar sýna meðal
annars að konur sýna mörg streitu-
einkenni strax ffá upphafi með-
göngutímans sem em mismikil frá
einum tima til annars en eru enn
fyrir hendi a.m.k. mánuði eftir
fæðinguna.
Við höfum líka komist að því
að mörg þessara einkenna eru not-
uð sem eins konar aðvörunar-
merki, það mætti kannski kalla þau
hjálparkall frá konum sem þurfa
stuðning til að laga sig að þessum
breyttu aðstæðum í lífinu sem þó
eru svo eðlilegar.
Fyrir okkur konum er með-
gangan ekki sjúkdómur, bamsfæð-
ingin og uppeldið ekki „lækning“
og þess vegna spyr konan sjálfa
sig: Get ég leitað hjálpar í heil-
brigðiskerfinu og látið vita af van-
líðan minni og áhyggjum án þess
að vera haldin sjúkdómi?
Við höfum komist að því að
þunglyndiseinkenni koma oft upp
nokkrum mánuðum eftir fæðing-
una. Fyrst eftir að bamið kemur j
heiminn er mikið að gera, allt er
nýtt og konan fær mikla athygli.
En þegar á líður koma upp erfið-
leikar og konan á í vandræðum
með að laga sig að ástandinu. A
því stigi á hún engan aðgang að
heilbrigðiskerfinu lengur. Sá að-
gangur er takmarkaður við að við-
komandi sé úrskurðaður sjúkur.
Við sjáum einnig að margar mæðr-
anna yfirfæra eigin einkenni yfir á
bömin. Þær fara í sex vikna skoð-
unina og segja: „Læknir, bamið
mitt sefur ekki vel, það er óvært og
það borðar ekki nóg.“ Læknamir
skoða bömin og finna ekkert að
þeim. Þeir átta sig ekki á því að í
raun er móðirin að lýsa eigin ein-
kennum og þetta er eina leið henn-
ar til að kalla á hjálp. Mér er sagt
af íslenskum bamahjúkrunarfræð-
ingum að hér á íslandi sjáist þetta
einnig. Nú er ég ekki að segja að
þessar konur þurfi læknismeðferð
eða lyljagjöf en þær þurfa um-
hyggju frá fagfólki í heilbrigðis-
kerfinu. Það þarf að greina ein-
kennin og finna út hversu mikið
konan getur ráðið við sjálf og hve
mikla hjálp hún þarf. Það þarf að
greina hvort konan þarf aðstoð sál-
fræðings.
Tíunda hver kona
mjög þunglynd
Rannsókn mín sýnir að af
hverjum 200 heilbrigðum konum
sem bjuggu við góðar aðstæður að
öllu leyti og hefðu því ekki átt að
verða þunglyndar reyndust tæp
10% þeirra mjög þunglyndar og
þurftu að fá geðlæknismeðferð.
Ályktun mín, eftir þessar rann-
sóknir, er sú að konur eigi ekki að
þjást af þunglyndi eftir fæðingu.
Þunglyndi er mjög alvarlegt mál.
Það er alvarlegt fyrir alla: Samfé-
lagið vegna peninganna, bamið
sem ekki fær fullnægjandi umönn-
un og lærir jafnvel að bregðast við
umhverfi sínu á sama hátt og hin
þunglynda móðir, og það er alvar-
legt álag á hjónabandið.
Almenna kenningin er sú að
þunglyndi eftir fæðingu stafi af
hormónastarfsemi, þ.e. eigi sér líf-
fræðilegar orsakir. Þær rannsóknir
sem við höfum gert á þessum þætti
sanna þó ekkert í þessa vem. Ef
ástæðan væri þessi, hvers vegna
em þá ekki allar konur þunglyndar
eftir að hafa fætt bam? Sumar kon-
ur em viðkvæmari en aðrar og
rannsóknir mínar sýna að líklega
em það ákveðnir félagslegir álags-
þættir sem valda því að sumar
konur em í meiri hættu á að verða
þunglyndar en aðrar.
Einn af þáttum nútímalegs
þjóðfélags er að konur vinna utan
heimilis. Þær hafa í raun engan
tíma til að velta fyrir sér þeirri
reynslu að vera bamshafandi né
laga sig að þeirri upplifun. I
Bandaríkjunum höfum við ekki
fæðingarorlof og margar mæður
vinna alveg fram að bamsfæðing-
unni. Strax og bamið er fætt fara
þær aftur að vinna enda þótt þær
séu tæplega tilbúnar til þess and-
lega að skilja bamið eftir í dag-
gæslu svo fljótt. Margar banda-
rískar mæður em mjög reiðar yfir
þvi að neyðast til að gera þetta og
eitt helsta streitueinkennið sem við
finnum er einmitt reiði. Þessa reiði
þurfa konur hjálp til að fá útrás
fyrir áður en hún þróast yfir í
þunglyndi.
- „Talaðu við
mömmu þína!"
Margar þeirra kvenna sem ég
ræddi við sögðu sem svo: „Veistu,
það hefur enginn hjálpað mér að
fást við tilfinningar mínar pg
áhyggjur vegna meðgöngunnar. Eg
hef þurft að læra það á eigin spýt-
ur.“ Þannig er komið fram við
þessar konur sem em að koma
næstu kynslóð í heiminn. Konun-
um er sagt að tala við mömmu
sína. En mæður þeirra búa ekki í
nágrenninu, þær em jafnvel oft í
öðm fylki. Hin nýbakaða móðir er
send beint heim eftir fæðinguna og
þegar frændfólk og fjölskylda býr í
annarri borg er óhjákvæmilegt að
konan einangrist.
í Bandaríkjunum litum við svo
á að mæður séu í lykilhlutverki
hvað varðar heilsufar fjölskyld-
unnar. Það em mæðumar sem taka
eftir því ef eitthvað er að og það
em þær sem sjá um að koma fjöl-
skyldumeðlim til Iæknisins. Þann-
ig að ef mæðumar em ekki heil-
brigðar þá munu afleiðingamar
verða þær að heilsufar allra í þjóð-
félaginu mun versna. Eg er sann-
færð um þetta.
Hvert streitueinkenni út af fyrir
sig virðist ekki afgerandi né mikil-
vægt við fyrstu sýn: Konan er
áhyggjufull, svolítið vonsvikin,
kvíðin, pirrnð út í eiginmanninn
fyrir að veita sér ekki nægilega at-
hygli. Konan fær ekkert tækifæri
til að tala um vanlíðan sína vegna
þess að þessi einkenni em ekki
„lögleg“ einkenni; þau tákna ekki
sjúkdóm. En sé ekkert að gert
magnast þessi einkenni og hafa
djúp áhrif á konuna. Þau geta leitt
til þunglyndis, reiði og íjandskapar
út í umhverfið, vanrækslu gagn-
vart baminu vegna þess að það er
engin orka afgangs til að sýna öðr-
um umhyggju hjá konu sem ekki
fær neina umhyggju sjálf. Þetta er
of alvarlegt mál til að nokkurt
samfélag geti leyft sér að hundsa
það.
Það sem ég vil benda á fyrst og
fremst er að við eigum ekki að
bíða eftir þvi að konumar verði
þunglyndar heldur fyrirbyggja að
það geti gerst. Það væri mjög at-
hyglisvert að kanna þetta á sam-
bærilegan hátt hér á landi og ef
ástandið er betra hér þá ættum við
að geta lært mikið af því.“
Rannsóknir dr. Dyanne D. Affonso benda til að ástæðurfyrir fœðingarþung-
lyndi séu ekki liffrœðilegar heldur eigi rœtur að rekja til álags á mæður sem
þær fá hvorki aðstoð né stuðning til að vinna úr. Mynd: Kristinn.
Sem fyrr segir hefur Marga
Thome dósent kannað líðan ís-
lenskra kvenna 7-12 vikum eftir
bamsburð frá sjónarhóli heilsu-
gæsluhjúkmnarfræðinga. Marga
kannaði líðan 200 kvenna og er úr-
takið frá þremur heilsugæslustöðv-
um á stór- Reykjavíkursvæðinu.
Niðurstöður hennar sýna að tæp-
lega fjórðu hverri konu leið illa 7-
8 vikum eftir fæðingu, þó mismun-
andi mikið. Allar konur sem leið
illa við fýrsta mat vom beðnar um
að svara afitur 1-2 vikum seinna og
þá leið tæplega 2/3 hluta þeirra
betur. Konum sem leið enn illa en
væntu bata vom látnar svara í
þriðja sinn, samtals sjö konur. Sex
þeirra leið betur en einni áffam
illa. Flestar konur í úrtakinu, sem
greindust með vanlíðan upphaf-
lega, höfðu því fengið bata 9 til 12
vikum eflir fæðingu og langflestar
sex mánuðum eftir fæðingu. Eflir
þessa sex mánuði kvörtuðu þó
10% þeirra sem leið illa upphaf-
lega ennþá yfir vanlíðan.
Hlutverk hjúkrunarfræð-
inga mikilvægt
Marga segir að ekki sé hægt að
fullyrða að það sé vegna meðferð-
ar heilsugæsluhjúkmnarfræðinga
sem konum batnar eða vegna þess
að vanlíðan eftir fæðingu dvíni
sjálfkrafa.
Marga segir að eflaust eigi það
þátt í að íslenskar konur finna ekki
fyrir vanlíðan í sama mæli og
bandarískar að þær liggja lengur á
sæng á sjúkrahúsi og njóta þar að-
stoðar og umhyggju. „Hér fá mæð-
ur hjúkmnarfræðinga heim í reglu-
legar heimsóknir í þrjá mánuði eft-
ir fæðinguna og það skiptir einnig
máli,“ segir Marga. „Fjölskylda
konunnar er ekki eins langt í burtu
og móðirin fær einnig oft stuðning
frá vinkonum. Ef starfsfólk á
sjúkrahúsi kemst að því að ekkert
af þessu er til staðar og konan fær
engan stuðning heima hefur það
samband við heilsugæslustöðina
og þá kemur heilsugæsluhjúkrun-
arfræðingurinn fyrr til konunnar
og fylgist oftar með. Hér hafa allar
konur heilsugæslustöð sem fylgist
með en svo er ekki erlendis.
I minni könnun spurðum við
konumar hvað það væri sem olli
vanlíðan þeirra og þær nefndu oft-
ast einhvers konar álag. Streita er
langefst á blaði, þ.e. streita í sam-
skiptum við bamsfoðurinn sem
tengist ofl uppeldi fleiri bama á
heimilinu. Það er lika nefnd streita
tengd heilsufarslegum ástæðum
því konur bera alltaf ábyrgð á
heilsufari allra á heimilinu eins og
Dyanne nefndi. Félagslegar að-
stæður valda líka streitu, t.d. hús-
næðisbasl, áhyggjur út af fjárhag
og atvinnuleysi. Konumar bera
þessar áhyggjur sínar í hljóði og
nefha þær ekki einu sinni við
hjúkmnarffæðinginn sinn. Við er-
um búnar að koma því inn í koll-
inn á okkur að við getum allt, get-
um alltaf staðið einar.“
Væntingar
til barnsföður
„Ýmsar kannanir sýna að við
höfum miklar væntingar til bams-
föðurins, við ætlumst til að hann
styðji okkur í uppeldinu. Þessar
væntingar virðast ekki ganga upp
vegna þess að í okkar þjóðfélagi er
þess hreinlega vænst af karlmönn-
um að þeir séu sívinnandi og þeir
hafa ekki tíma til að veita konunni
stuðning. Þeir em einfaldlega ekki
heima.“
Dr. Affonso tekur undir þetta.
Hún bendir á að frekari rannsókna
sé þörf, m.a. á því hvenær þarfir
kvenna séu mestar fyrir stuðning á
meðgöngunni og eftir fæðinguna.
„Eitt af því alvarlega við þetta er
að þegar við heyrum umkvartanir
bamshafandi konu eða konu sem
hefur nýlega fætt bam þá em þær
afgreiddar með stimplinum: „Þetta
er eðlilegt, vinan.“ Við viljum ekki
heyra um vanlíðan og ýtum þeim
burt á þennan hátt. Konur em ekki
heimskar og þær skilja hvað að
þeim snýr þannig að þær hætta að
tala um líðan sína og leyna þung-
lyndi sínu, jafnvel svo ámm skipt-
ir. Þessu verðum við að breyta."
-vd.
NÝTT HELGARBLAÐ
5 FÖSTUDAGUR 27. SEPTEMBER 1991