Helgarblaðið - 24.04.1992, Síða 12

/I
■f
Helgar
1 2 bla
blaðið
Helgar
13
blaðið
Halldór
Laxness
nírœður
dreginn uppí odd á mefistófeliska
vísu, hvast nef, ydd eyru, oddboga-
dregnar augabrúnir, napóleon-
stoppur, með frœðisetníngarnar
einsog nokkurskonar viðauka við
nagtennur, þannig kom hann mér
fyrir sjónir. (Bls. 79).
Víst er gaman að persónulýsing-
um á borð við þessar, en það breytir
ekki hinu að þessi minnisblöð Hall-
dórs eru umfram allt átakanleg lesn-
ing, vel til þess fallin að minna okk-
ur á nýliðna skelfingartíma í Evr-
ópu.
Sem dæmi má nefna að andstæð-
ingar Stalíns voru bomir þeim sök-
um við réttarhöldin að hafa skipu-
lagt spellvirki, „sérstaklega í kollek-
tífbúskapnum tii að vekja óánægju
bændanna, svo þeir gengju aftur úr
koll. [=samyrkjubúunum]“. Það átti
að „organisera“ matarleysi, t.d. að-
eins búa til dýrar tegundir og gera
þær sem verstar. Setja giermulning í
smjörið og nagla.
Falskt mál og vog innleiddi hann
[=SelinskiJ. Moskva var haldið
eggjalausri tímum saman. 1936
voru 50 vagnar af eggjum eyðilagð-
ir. (... ) Til hvers gert? Til að
kalla fram óánœgju fólksins. Vetr-
arvörur seldar á sumrin, sumarvör-
ur á vetrin. - Þetta system helst
enn! (4B).
Menn geta velt fyrir sér hvort
þessi síðustu orð eru huglciðing
Halldórs sjálfs, byggð á vöruskort-
inum sem hann sá í Rússlandi og
lýsti í Gerska æflntýrinu eða hvort
þetta er tilvitnun í einhverja persónu
við réttarhöldin.
Hér má rifja upp að menn hafa
talið mynd hans af ástandinu í Sov-
étríkjunum villandi, og sjálfsagt var
hún það á margan hátt. En ekki má
gleyma því að Halldór talar víða
tæpitungulaust um skort á „smávör-
um“ eða aimennum neysluvörum í
Sovétríkjunum. Hann neitaði stað-
fastlega að hungursneyð ríkti í land-
inu, en með sínum hætti - með því
að tala hvað eftir annað um skort á
hvers kyns smávamingi - sagði
hann þó það sem segja þurfti um
málið.
Stalínslof hjá Grúsum
I Gerska æfintýrinu segir Hall-
dór frá því er hann tók Moskva-Tífl-
is hraðlestina og var sex dægur á
leiðinni; það var um jólaleytið árið
1937. Suður i Grúsíu, sem áður hét
Georgía og heitir það nú aflur, var
hann gestur á rithöfundaþingi sem
haldið var í minningu þarlends mið-
aldaskálds. I Grúsíu voru sagðar
fegurstu konur heimsins; Halldór
segir:
Það gefur íslendíngum eftilvill
nokkra hugmynd um grúsa að þeir
minna á laxa- mýrarœttina og gœti
verið komin héðan. Þeir hafa einn-
ig sama gaungulag og hinir ótrú-
lega léttfœttu laxmýríngar, það er
einsog þeir komi ekki við jörðina.
(2. úlg., bls. 110).
Kvæði
eru
seint
fullort
í tilefhi níræðisafmælis Halldórs
Laxness á sumardaginn fyrsta, 23. apríl,
hefúr Vaka-Helgafell endurútgefið
Kvæðakver skáldsins. í kverið hefúr
verið aukið við kvæðum úr skáldsögum
og leikritum Halldórs sem ekki voru í
fyrri útgáfú.
Kvæðakverið kom fyrst út 1930 og
vakti mikla athygli enda fór skáldið ót-
roðnar slóðir í kvæðum sínum einsog í
öðmm ritstörfúm. Kvæðakverið var
endurútgefið 1949 og var þá fjölda
ljóða aukið við. I útgáfúnni núna er eft-
irmáli eftir Halldór Laxness þar sem
hann fjallar um kverið og einstök kvæði
þess. Lauk hann við að semja eftirmál-
ann í upphafi þessa árs.
Við skulum grípa niður í upphaf eft-
irmálans:
„Kvæðakver það sem hér kemur fyrir
augu lesara er um mart ólíkt þeirri
syrpu smákvæða sem fór í prentverkið
1930. Kverið var þá ffemur magurt en
hefur gildnað gegnum tíðina. Ósagt
skal látið hvort frekari gæði hafi fylgt
auknu umfángi. Árið 1949 var saftiið
endurskoðað og aukið. Enn á ný hafa
glöggir menn dregið saman kvæði sem
ýmist höfðu ekki ratað i kverið fýr á ár-
um eða komið til sögu á þeim flórum
áratugum sem liðnir eru ffá síðari sam-
antekt þess. Er nú svo komið að bókin
er farin að teygja sig nær öðru hundraði
að síðutali og fer upphaflegt heiti sem
átti við smábók að verða eins konar öf-
ugmæli. En því verður ekki varpað fyrir
róða.
Lángur vegur er milli kvæðanna
hvemig sem mælt er og það elsta orðið
liðlega sjötugt. Glöggt sést að höfundur
hefur verið víður og breiður í skáld-
skapnum enda ekki aðeins ort fyrir
sjálfs sín hönd heldur í orðastað ólík-
ustu persóna á ýmsum öldum, kvenna
og karla.“
í lok effirmálans segir Halldór:
„Á það hef ég áður bent að kvæði eru
seint fúllort. Ein samstafa í ljóði, eitt
lestrarmerki getur verið skáldi vanda-
mál ævilángt.
Þetta hefúr ekki síst átt við um ýmis
þeirra kvæða sem i þessu kveri er að
finna. Nokkur hafa reyndar staðið
óhreyfð ffá því þau vora fyrst sett á
blað. Önnur vora rúman aldarfjórðúng í
smíðum og sum hef ég krotað í allt
ffam á síðustu misseri.
Einhver kvæðanna sem fyrst vora
prentuð í Kvæðakveri 1930 era því of-
urlítið fjær þvi að vera uppkast nú en
þá. Á öðram hafa verið gerðar breytíng-
ar sem venjulegur lesandi mun varla
taka eftir, þó þær skifti máli frá sjónar-
miði höfúndar. En nú hefúr hann lagt
pennann á hilluna fyrir fullt og fast og
því ólíklegt að hreyft verði ffekar við
kvæðunum en orðið er.“
í túninu heima
A þessu nesi
iþessu túni
stóð bœr.
Brúnklukka í mýri?
Nei, ekki meir.
En altœr lind og ilmur af reyr.
Og þegar þú deyr þá lifir reyr
á þessu nesi
við þessa lind
íþessu túni
þar sem stóð bœr:
Lind
Reyr -
Halldór Laxness skólar vift Peter Hallberg og Kristinu eiginkonu hans á heimili þeirra hjóna þegar fréttir um
úthlutun Nóbelsins bárust árió 1955.
Hjá þessari þjóð léttfeta sótti
Halldór fundi með rithöfundum,
skoðaði listasöfn og fomminjar og
athugaði þjóðlífið. „Með kvöldi
hófst skemtilífið“, bætir hann svo
við.
I einni veislunni hefur skáldið
haldið ræðu og era drög hennar til á
Landsbókasafninu. Lesendur
Gerska æfmtýrsins þurfa ekki að
fara í grafgötur um aðdáun höfundar
á Jósefi Stalín, og má vera að kurt-
eisi við gestgjafa hafi einhverju ráð-
ið um inntak ræðunnar. I drögunum
segir meðal annars:
It is witli afeeling of great re-
spect and admiration that I visit the
Socialistic Republic oj Grusia (. . .)
But Grusia has a particular
appeal to all communists whatever
nationality we belong to, because it
is the country which has given
place to the birth of one of the gre-
atest fighters of socialism, the great
leader Josef Stalin, who in the eyes
of all the classconscious proletari-
ans, workers, peasants and intellig-
entsia has done more for the wor-
kers ofthe world and for world
socialism than any other man now
living. I greet the Socialistic Repu-
blic of Grusia! 1 greet tlie Grusian
people (. . .) And I greet the Son of
Grusia, Comrade Josef, the great
leader [?] of the U.S.S.R. and the
first socialist in the world to day.
[Egfinn til virðingar og aðdáun-
ar er ég sœki nú Sósíalistalýðveldið
Grúsíu heim (...). En Grúsía hef-
ur sérstaka þýðingu fyrir alla
kommúnista, hvert sem þjóðerni
okkar er, þvi hún er landið sem alið
hefur einn mesta baráttumann
sósialismans, hinn mikla leiðtoga
Jósef Stalín, sem að dómi allra
stéttvísra öreiga, verkamanna, smá-
bcenda og menntamanna hefur gert
meira fyrir verkalýð heimsins og
fyrir sósialismann en nokkur annar
núlij'andi maður. Ég heilsa sósíal-
istalýðveldinu Grúsíu! Eg heilsa
grúsísku þjóðinni (...). Og ég
heilsa Syni Grúsíu, félaga Jósef
Stalin, hinum mikla leiðtoga Ráð-
stjórnarlýðveldanna og fremsta
sósíalista heimsins um þessar
mundir. — Þýðing ASJ
Á sama blaði hefur ræðumaðurinn
punktað þetta hjá sér á íslensku: „Eg
heilsa hinum ágæta bygginganneist-
ara Ráðstjómarríkjanna, Jósef Stal-
„(...) spisst skegg, spisshaka, spiss eyru, sköllótt og kúpt haus-
kúpa": Nikolaj Búkarín, sem Halldór Laxness kallaói systemfifl og
likti vió nagdýr.
m.
Svo margir íslenskir höfundar
skrifuðu málsvöm fyrir Sovétríkin á
áranum milli stríða að þar má tala
um sérstakan fiokk bókmennta, eins
og ég rakti reyndar í tímaritsgrein
fýrir nokkram árum (Framvegis,
1984). Gerska æfintýrið var þýtt á
dönsku árið 1939 og Halldór gerði
stuttan útdrátt úr bókinni á þýsku,
sjálfsagt með það í huga að fá hana
útgefna víðar. Utdrátturinn er til á
Landsbókasafni og er forvitnilegur
að því leyti að kannski sýnir hann
hvað höfundurinn taldi til aðalatriða
í bókinni og hvaða efnisþættir hann
hugði að gætu vakið athygli er-
lendra bókaútgefenda. Þama er
meðal annars rætt um „Der úber-
menschliche manchmal fast un-
menschliche Realitetssinn Stalins" -
ofurmannlegt og oft næstum ómann-
eskjulegt veruleikaskyn Stalíns - og
Stalín er nefndur mikill raunsæis-
maður - „grosser Realist“. Þetta
hljómar eins og tálbeita fýrir sósíal-
íska útgefendur en stingur þó lítt í
stúf við anda bókarinnar.
Apletíns-þáttur
Landsbókasafnið á nokkur bréf
sem Halldór Laxness skrifaði rúss-
neskum vini sínum, M. Apletín að
nafni, eftir að hann yfirgaf Sovétrík-
in vorið 1938. Eitt þeirra er skrifað í
Kaupmannahöfn á heimleiðinni og
þar segir hann Apletín frá skiptum
sínum við norræn blöð og fundum
með stúdentum og höfúndum í
Stokkhólmi. í miðjum apríl tók hann
svo bát heim frá Bergen. í einu bréf-
inu er minnst á pels nokkum, sem
lesendur Skáldatíma (1963) muna
líklega eftir.
Þannig var mál með vexti að Hall-
dór fékk ritlaun greidd í Rússlandi í
rúblum sem hann gat ekki flutt úr
landi. Brá hann þá á það ráð að
kaupa pels fýrir féð og hafði efiaust
í huga að selja hann er heim kæmi.
Afrit eru á safninu af fieiri en einu
bréfi þar sem rætt er um pelsinn og
þá erfiðleika sem hann olli skáldinu,
og er það allt heldur spaugilegt.
Tollyfirvöld kröfðu skáldið um
miklar fúlgur fyrir gripinn en eftir
nokkurt þvarg sættu þau sig þó við
um hundrað króna innfiutningsgjald.
Þegar átti svo að selja þetta víðförla
fat reyndist það vera úr otraskinni,
sem Halldór segir í einu bréfinu að
sé almennt notað í tuskur á gólf.
Halldór og þáverandi kona hans,
Inga, auglýstu pelsinn þvínæst til
sölu; nokkrir komu að skoða hann
og vora hæst boðnar í hann 75 krón-
ur.
I Apletíns-bréfunum kemur líka
fram að Halldór er að skrifa nýja
skáldsögu - trúlega á hann þar við
Hús skáldsins, því Höll sumar-
landsins haföi hann lokið í Uppsöl-
um á heimleiðinni - og að hann
hyggist fara á sumarhótel í grennd
við Reykjavík að klára sovétbók
sína; það mun hafa verið í Reyk-
holti. í bréfi, sem dagsett er 28. ág-
úst 1938, segir hann Apletín frá efni
bókarinnar, sem nú sé rélt í þann
mund að fara í prentun, og er þá bú-
inn með tvær bækur á 8 mánuðum.
Hér kemur enn fram að hann telji
stefnu Stalíns raunsæja („I make a
point of showing how the policy of
Stalin is in first place the policy of
realism."). Þá er eftirtektarvert að
hann segir að vegna umfjöllunar
sinnar um listir og bókmenntir sé
bókin vel til þess fallin að gera les-
endur ekki aðeins að vinum Sovét-
ríkjanna heldur að vinum Rússa:
(...) Thus I pay a lot of attenti-
on to the „ humaniora “ - art, liter-
ature, theater - of Soviet nations,
and quite especially to things that
might contribute to turning people
not only into Soviet friends, but into
friends of Russia.
Að sönnu má telja auðfundið af
Gerska æfmtýrinu, sem staðfest er
í Skáldatíma, að Halldóri þótti
vænt um ýmsa Rússa sem hann
kynntist.
A2> lokum - kveðja
Hér hefur verið staldrað við papp-
íra úr handritasafni Halldórs Lax-
ness sem varða Sovétríkin og af-
stöðu hans til þeirra. Sumir sem
hafa skrifað um það efni hafa litið
svo á að skáldið hafi verið óheiðar-
Drög aZ> Gerska æfintýrinu ó
og
bréfsefni Hótel National.
legt á einhvem máta í skrifúm sín-
um. Látið hefur verið í það skína að
hann hafi blekkt íslenska lesendur
vísvitandi og að hann hafi verið
blindaður af trú sinni, sem þá hafi
færst frá blindri kaþólsku yfir í
blindan stalínisma.
Þetta þykja mér ómaklegar ásak-
anir. Augljóst mál er að Halldór hélt
fram hlut Stalíns og studdi Sovét-
menn með ráðum og dáð. En höfuð-
skýringin á því var sú að hann skildi
betur cn margur annar ógnina sem
stafaði af nasismanum; hann kaus
Stalín fremur en Hitler- af tvennu
illu. Auðvelt ætti að vera að fjalla
um skrif Halldórs um Sovétríkin án
þess að saka hann um óheiðarleika
og blindni. Nær væri að skýra þau
út frá þeim hagsmunum sem hann
hafði að leiðarljósi, hagsmunum
sem ég hygg að ekki hafi verið ann-
arlegir í neinum skilningi. Þeim
mönnum sem telja brýnt að áfellast
Halldór fýrir skrif hans um Sovét-
ríkin ætti að nægja að vitna í þung
orð hans sjálfs um það efni í
Skáldatíma.
Og þá er aðeins eitt ósagt: þessi
pistill er saman settur í tilefni af ní-
ræðisafmæli Halldórs Laxness, og
fer vel á að óska hinu aldna skáldi
til hamingju og þakka honum þau
óviðjafnanlegu snilldarverk sem
hann hefúr auðgað menningu okkar
með. Þau verða seint þökkuð sem
vert væri.
Halldór Laxness
höfðar til unga fólksins
„Við höfum verið að fara
nýja leið tíl að nálgast nýja
lesendur," sagði Olafur
Ragnarsson hjá bókaútgáf-
unni Vöku-Helgafelh, sem
undanfarin ár hefur endur-
útgefið verk Halldórs Lax-
ness. Meðal þeirra nýjunga
sem bókaforlagið hefur
bryddað upp á er sérstakur
Laxness-bókaklúbbur. Mán-
aðarlega er ný endurútgáfa
kynnt og félögunum gefinn
kostur á að eignast hana á
lægra verði en ef bókin væri
keypt út úr búð. Þá fá þeir
sent heim rit mánaðarlega
þar sem bók mánaðarins er
kynnt og ýmsir fróðleiksmol-
ar um nóbelsskáldið eru tí-
imdaðir.
„Með þessu eram við að reyna að
viðhalda lestri á bókum Halldórs
Laxness og kynna þær fýrir nýjum
lesendum. Áður en bókaklúbburinn
kom til höfðu bækur hans aðallega
selst í farandsölu, þannig að ritsafn-
ið var boðið til sölu í heild með af-
borgunum. Þá vofði sú hætta yfir
að bækur Halldórs yrðu að hillu-
skrauti, því pakkinn var svo viða-
mikill að það þurfti átak til að ráð-
ast í það að byrja lesturinn. Með
því að lesendur fá eina bók á mán-
uði era meiri líkur á að kaupcndur
lesi hverja bók fyrir sig, enda höf-
um við fengið viðbrögð frá fólki
sem segist einsetja sér að lesa þess-
ar bækur jafnóðum og það fær þær
í hendur. Þannig hefur margt ungt
fólk haft samband við okkur og lát-
ið i ljós ánægju með klúbbinn, því
bækurnar hafi opnað þeim heim
Halldórs Laxness. Þá höfurn við
einnig gert kannanir á því meðal
ungs fólks hvort áhugi sé á Laxness
og niðurstaðan er sú að sá áhugi er
mikill, en kynningu á bókum hans
fyrir þessa nýju kynslóð hefur vant-
að.
Við ákváðum því að kynna bæk-
umar í beinni samkeppni við sjón-
varpið og annað afþreyingar- og
menningarefni sem í framboði er.
Þegar frítími fólks minnkar stendur
það frammi fyrir því að þurfa að
velja um hvemig það eigi að verja
tímanum; á það að eyða kvöldstund
fyrir framan sjónvarpið, fara í leik-
hús eða lesa góða bók einsog ís-
landsklukkuna? Allir þessiraðilar
herja á almenning en bókin er
hljóðlát og lætur ekki mikið yfir
sér. Sú kynslóð sem er að vaxa úr
grasi þarf því ákveðna hvatningu til
að lcita til bókarinnar og við ákváð-
um að reyna að kynna bækumar
þannig að áhuginn vaknaði. Það
virðist hafa tekist því klúbburinn
Unga kynslóóin les bækur Halldórs Laxness meb opnum huga og ón allra fordóma, segir Ólafur
Ragnarsson útgefandi. Mynd: Kristinn
hefur gengið mjög vel og áhugi al-
mennings er geysimikill."
Ótímabundnar bækur
Ólafur sagði að þau viðbrögð
sem Laxnessklúbburinn hefði feng-
ið sýndu að bækur Halldórs Lax-
ness ættu fullt erindi til nýrra kyn-
slóða, enda væra þetta ótímabundn-
ar bækur i sjálfu sér þótt sögusvið
þeirra spanni mestalla islandssög-
una.
„Það er hinn sammannlegi þáttur
bóka Laxness og snilldin sem þegar
hefur höfðað til nokkurra kynslóða
og ég er ekki í neinum vafa um að
bækumar eiga eftir að höfða til
fleiri kynslóða.
Það sama er í raun að gerast er-
lendis. Bækur Laxness era víða að
ná til nýrra lesenda og hafa fengið
mjög góðar viðtökur. Þetta á við
um Þýskaland, Danmörku, Svíþjóð
og Frakkland. Það er því ljóst að
skáldsögur Halldórs Laxness era
komnar á hillur sigildra bók-
mennta.“
Kvæðakverið, Jón í
Braubhúsum og
myndabók
Síðan Vaka-Helgafell tók að sér
útgáfu á bókum Halldórs Laxness
hafa allar bækur skáldsins vcrið
endurprentaðar, nú síðast Kvæða-
kvcrið sem kemur út í lilefni af-
mælisins, aukið ljóðum úr skáld-
sögum, leikritum og bókum Lax-
ness sem ekki voru í eldri útgáf-
unni. Auk þess ritar Halldór Lax-
ness eftirmála þar sem hann skýrir
frá tilurð ljóðanna.
Þá kemur út myndskreytt útgáfa
af sögunni Jóni í Brauðhúsum. Það
er Snorri Sveinn Friðriksson sem
hefur myndskreytt bókina.
I þriðja lagi kemur út síðará árinu
ljósmyndabók um Halldór Laxness.
I bókinni verður mikið af myndum
sem ekki hafa birst áður. Olafur
segir að þessi bók verði einskonar
ævisaga skáldsins í myndum með
upplýsingum, sem bæði era fengnar
frá skáldinu og frá samferðamönn-
um hans.
Vaka-Helgafell mun einnig
standa að þriggja daga ráðstefnu
um Halldór Laxness ásamt Stofnun
Sigurðar Nordal í júní, þar sem
innlendir og erlendir fyririesarar
munu fjalla um verk skáu’sins.
Kynningarátak
erlendis
Vaka-Helgafell sér um alla samn-
inga við erlenda útgefendur á verk-
um Halldórs Laxness og á undan-
fömum áram hefur verið unnið
mikið kynningarstarf erlendis á
skáldinu og verkunum.
Steidl forlagið í Þýskaiandi hefúr
á undanfömum árum gefið út marg-
ar af helstu skáldsögum Halldórs.
Flestar sögumar hafa verið þýddar
að nýju en einnig hafa eldri þýðing-
ar verið yfirfamar og Vefarinn
mikli var þýddur í fyrsta skipti á
þýsku í tilefni þessarar útgáfu.
Þá er Halldór kominn með nýjan
útgefanda í Danmörku, Cicero for-
lagið sem gaf út íslandsklukkuna á
síðasta ári, og tvær bækur era vænt-
anlegar hjá forlaginu í tengslum við
níræðisafmæli skáldsins, Vefarinn
mikli og Ungfrúin góða og húsið.
Alls hafa verk Halldórs Laxness
verið gefin út á 42 tungumálum og
era erlendu útgáfumar famar að
nálgast 500. Fyrstu bækumar vora
þýddar árið 1935 .
Meðal fjarlægra landa sem bækur
Halldórs Laxness hafa verið gefnar
út í má nefna Kína, Japan, ísrael,
Brasilíu, Argenlínu, Albaníu o.fl.,
o.fl.
„Það sannar að bækur Laxness
eiga hljómgrunn meðal ólíkra þjóða
og kynslóða. Það að höfundur, sem
ritar á tungu sem svo fáir lesa og
skilja, skuli hafa náð þetta mikilli
útbrciðslu, sýnir okkur að hann
snertir sammannlega strengi.
Eg efast ekki um að bækur Lax-
ness eigi eflir að lifa um ókomna
tíð og nýjar kynslóðir muni njóta
þeirra. Galdur stílsins og snilldin í
þcssum bókum verður til þess að
þær munu ekki rykfalla. Það sem er
ánægjulegast við þetta er að unga
kynslóðin Ies bækur hans og nýtur
þeirra til hins ítrasta. Ymis dæmi
voru um að eldri kynslóðir læsu
bækur hans með lituðum gleraug-
um en unga fólkið, sem nú fyrst er
að kynnast þessum skáldskap, gerir
það án allra fordóma og með opn-
um huga,“ sagði Ólafúr Ragnars-
Föstudagurinn 24. apríl
Föstudagurinn 24. april