Helgarblaðið - 24.04.1992, Qupperneq 14

Helgar 14 blaöið
Saga

W miðalda
„Það er íyrst þegar svona
verki er lokið að maður telur
sig hæfan til að byrja á því,“
sagði Hörður Agústsson, list-
málari og fræðimaður, um
þriðja bindið í hinum viða-
mikla bókaflokki um Skál-
holt sem kom út núna
skömmu fyrir páska.
Það er Hið íslenska bók-
menntafélag sem geíúr út
þessa ritröð sem nefiiist
Staðir og kirkjur. Fyrstu þrjú
bindin haía öU fjaUað um hið
foma biskupssetur Skálholt
og eiga þeir Hörðiu- Ágússon
og Kristján heitinn Eldjám,
forseti Islands, heiðurinn af
þessum bókum.
Fyrstu tvö bindi flokksins voru
Skálholt, fomleifarannsóknir 1954-
1958, og Skálholt, kirkjur, cn fyrir
hana hlaut Höröur Islensku bók-
menntaverðlaunin 1990. Þriðja
bindi bókaflokksins nefnist Skál-
holt, skrúði og áhöld, og er hún
skrifuð af þeim Herði og Kristjáni
Eldjám.
Fornleifauppgröftur
Hörður sagði að upphafið að
þessari ritröð mætti rekja til fom-
leifauppgraflar i Skálholti sem
Kristján Eldjám stýrði á ámnum
1954-58.1 fyrsla bindi ritraðarinnar,
Skálholt, fomleifarannsóknir, er
greint frá niðurstöðum uppgrafiar-
ins. Kristjáni entist ekki aídur til að
sjá niðurstöðumar á prenti en Hörð-
ur hafði aðstoðað hann við útgáfuna
og gekk endanlega frá henni.
Hörður ritaði svo sjálfur bókina
um kirkjur í Skálholti, en þar var
gerð grein fyrir öllum kirkjubygg-
ingum sem vitað er um á þessu
foma biskupssetri. Bókin fékk Is-
lensku bókmenntaverðlaunin 1990 í
flokki fræðirita.
Fjórða bindi rilraðarinnar um
Skálholt er svo í undirbúningi að
sögn Harðar. 1 því verður fjaliað um
staðinn, ábúcndur á honum og sagn-
ir tengdar honum.
Skrúöi og áhöld
Viðfangsefni bókarinnar sem
kom út fyrir páska er, einsog nafnið
bendir til, skrúði og áhöld scm verið
hafa í eigu Skálholtskirkju. Annars-
vegar er um að ræða gripi sem eru
horfnir og hinsvegar það sem varð-
veist hefur. Með skrúða og áhöldum
er átt við hvers konar lausan búnað
kirkna, sem notaður var til guðs-
þjónustuhalds. Skráðar heimildir um
gripi þessa er að finna í máldögum
og úttektum fyrri tíðar manna. Auk
þess er í bókinni fjallað um bóka-
kost Skálholtskirkna og minningar-
mörk í Skálholti.
Efhi bókarinnar er skipt í nokkra
meginþætti. í fyrsta hluta bókarinn-
ar er fjallað almennt um skrúða og
áhöld kirkna, lýst gerð þeirra og
notkun. Hörður Agústsson ritar
þann hluta. Hörður ritar einnig ann-
an hluta bókarinnar þar sem kann-
aðar eru heimildir um skrúða og
áhöld Skálholtskirkna með höfuð-
áherslu á þann hluta sen glatast hef-
ur. I þriðja hluta bókarinnar ljallar
Hökullinn sem lána&ur var á heimssýninguna í
Paris árift 1900.
Eina biskupsmítrib sem varbveitt er frá
Skálholti.
Sýning í Bogasal
Ritröðin um Skálholt er án efa eitt
mesta stórvirki sem unnið hefur ver-
ið um íslenska miðaldasögu og ein-
stætt verk í íslenskri menningar-
sögu.
Þjóðminjasafn íslands styrkti út-
gáfuna og í tilefni þess að bókin
kemur út er opin sýning í Bogasal
safnsins þar sem sýndir eru hlutir
frá Skálholti sem eru í eigu Þjóð-
minjasafnsins.
Hör&ur Ágústsson og frú Halldóra Eldjárn vir&a fyrir sér bókina Skálholt, skrúöi og áhöld.
Mynd: Kristinn.
Kristján Eldjám um skrúða og áhöld
sem varðveist hafa. Annarsvegar er
um að ræða greinar sem birst hafa
áður en hinsvegar greinar skrifaðar
sérstaklega fyrir þetta verk. Honum
tókst ckki að Ijúka öllum þeim
greinum áður en hann lést og fjallar
Hörður um það sem á vantar. Auk
þess ritar Kristján um tvo horfna
gripi sem voru í eigu dómkirkjunnar
í Skálholti. Það er Þorláksskrín og
öxin Remegía.
Þá fjallar Hörður um minningar-
mörk í Skálholti og byggir þar á
rannsóknum Matthíasar Þórðarson-
ar. Matthías vann rannsóknir sínar
árið 1916 og kvaðst Hörður mjög
oft hafa leitað í smiðju til
hans.
Nómur
Salómons
Síðasti hluti bókarinn-
ar fjallar um bókakost
Skálholts og er skráður
af Heröi. Lítið hefur fram
til þessa verið vitað um
bókasafn Skálholtskirkna
en Jakob Benediktsson
benti Hcrði á Bókaregist-
ur Skálholtskirkju sem
Arni Magnússon haíði
tekið saman.
„Þetta varþvílíkur fjár-
sjóður að ég vil kalla
þessa skrá Námur Sal-
ómons“, sagði Hörður.
Hann sagði að sér
hefði komið á óvart
hversu mikill bókakostur
hefði verið á staðnum.
Hátt í 200 bækur voru í
safni Skálholts sam-
kvæmt þcssari skrá Ama.
„Það kcmur á óvart
hvað þessir klerkar
fylgdust vcl mcð því sem var að
gerasl á mcginlandinu. Þcir virðast
alllaf hafa haft nýjustu og merkustu
bækumar á sínum borðum.“
Hörður sagði að Ami hcfði löng-
unt sctið í Skálholti og skráð upp
þau handrit scm hann keypti. Í
skránni Iýsir hann bókunum greini-
lega. Sá galli var þó á Ama, að sögn
Harðar, að hann hafði engan áhuga
á kirkjulegum bókum á latínu.
Þannig var gamall enskur saltari til
heill í Skálholti, en Ámi tók hann í
sundur og notaði til að binda inn ís-
lenskar bækur.
Elsti hluturinn í bókinni er salt-
arabrot, sem cr handritalýsing og
gæti verið frá 12. öld.
En hvemig stendur á því að þessi
skrá er fyrst núna að koma fram í
dagsljósið?
„Það má líkja því við blinda blett-
inn í auganu,“ sagði Hörður. „Skrá-
in var allan tímann til staðar í Ama-
safhi en það var ekki fyrr en Jakob
Benediktsson benti á heimildina að í
ljós kom hvílíkur fjársjóður þetta re-
gistur var.“
Klæöisefni drottningar
Skálholt, skrúði og áhöld, er mjög
glæsilegt rit. Bókin er 370 síður, í
stóm broti og skrýdd
fjölda mynda. Margir
hlutanna eiga sér
skemmtilega sögu.
Þannig er sagan um
klæðisefni drottningar,
sem varð að altarisklæði
í Skálholtskirkju, mjög
skemmtileg og jafriframt
fróðleg fyrir það hvemig
arfsögur varðveitasl í
munnlegri geymd. Sú
saga fjallar um séra
Þórð Jónsson í Reykja-
dal og er skráð af Brynj-
úlfi Jónssyni frá Minna-
núpi:
„Einu sinni fór síra
Þórður utan og var í
Kaupmannahöfh um
vetur. Þá gekk hann einn
dag til hallarinnar og fór
inn í saumasal drottn-
ingar. Hún var að sníða
sér kjól úr dýrindisvefh-
aði. Þá sagði síra Þórð-
ur: „Osköp er til þess að
vita, að láta þetta utan á
syndugan kropp, en fá-
tæk Reykjadalskirkja á hvorki hökul
né altarisklæði." Þetta sagði hann á
máli sem drottningin skildi, því
hann var vel að sér í tungumálum.
Hún lét þá búa til altarisklæði úr
sama dúknum og gaf Reykjadals-
kirkju. Á meðan síra Þórður var þar
inni snýtti hann sér á gólfið. Hún
spurði hann þá hvort hann ætti eng-
an vasaklút. Hann sagðist ekki geta
keypt sér vasaklút fyrir fátækt. Gaf
hún honum þá 24 vasaklúta úr silki.
Eptir þetta fór síra Þórður að venja
komur sínar til hallarinnar. En Is-
lendingum sem voru í Khöfn, þótti
skömm að því og öptruðu honum.
Hann lét ekki að orðum þeirra. Fóm
þeir þá eitt sinn að honum og þrifu
til hans. Þá æpti hann: „Par... par...
par... don monsjör!“ Þá slepptu þeir
honum og hætti hann, að minnsta
kosti í það sinn, við hallarferðina. -
Skrúðinn sem drottningin gaf
Reykjadalskirkju, var svo góður, að
Finni biskup þótti hann betur hæfa
dómkirkjunni; tók hann því handa
Skálholtskirkju, en gaf Reykjadals-
kirkju aptur tvennan skrúða við-
hafharlítinn. Eptir það kallaði síra
Þórður Finn biskup æfinlega „þjóf-
inn í Skálholti", þegar hann talaði
um hann.“
Þegar arfsögn þessi er skoðuð
kemur í ljós að hún stenst að mestu
leyti. Það eina sem ekki reynist rétt
er að drottningin er í raun prinsessa.
Altarisklæði þetta er nú í varðveislu
Þjóðminjasafhsins.
Kaleikurinn góði
Margir hlutanna sem varðveist
hafa em mjög fagrir. Það gildir um
kaleik og patínu sem Fomgripasafn-
ið keypti af Skálholtsdómkirkju
1884. Þessir hlutir em taldir virðu-
legustu hlutimir frá mektarárum
staðarins. Talið er að þessir hlutir
séu frá því um aldamót 13. og 14.
aldar. Jafnvel er talið að kaleikurinn
góði, einsog kaleikurinn jafnan er
kallaður, og patínan hafi verið gefin
í nýja veglega kirkju sem reist var á
staðnum eftir kirkjubmna árið 1309.
Eitt biskupsmítur frá Skálholti er
varðveitt og er það í Nationalmuseet
í Kaupmannahöfn. Það er talið ffá
því um 1500.
Nokkrir höklar em til varðveittir
en tilkomumestur þeirra er hökull úr
rósofnu silkiflaueli rauðu. Þessi
hökull var lánaður á heimssýning-
una í París árið 1900. Hökullinn er
frá biskupstíð Jóns Ámasonar á 18.
öld en búnaðurinn á honum ffá því
fyrir siðaskipti. Talið er að rósaflau-
elið sé ítalskt frá 15. öld. Hökul-
krossinn að aftan og á hliðarálmum
krossins er enskur útsaumur sem
talinn er vera ffá 1360-1390.
Vxm'é
lumunrauí.

. .' nééuiraKumMuuTO

^tui?raqratmiraftr
itaratamnoutmt
caíteufribradorram cwf.'mimuí
Saltarabrot frá 12. öld. Elsti hluturinn i bókinni.
Föstudagurinn 24. apríl