Vísbending - 24.08.1988, Blaðsíða 3

VÍSBENDING
SJALFS-
ABYRGÐI'
ATVINNU-
LIFI
Dr. PorvaldurGylfason
Útlán bankakerfisins hafa aukizt
miklu hraðar en þjóðarframleiðsla að
undanförnu þrátt fyrir mjög háa raun-
vexti. Fyrstu sex mánuði ársins nam
útlánaaukningin um 43-44% á ári.
Nafnvirði þjóðarframleiðslunnar er
hins vegar talið munu aukast um rösk-
lega fjórðung á árinu samkvæmt nýrri
spá Þjóðhagsstofnunar.
Útlánaþenslan að undanförnu er
eftirtektarverð meðal annars vegna
þess, að útlán bankakerfisins eru
stjórnstærð í höndum ríkisvaldsins.
Stjórnvöld geta ákveðið framboð inn-
lends lánsfjár upp á eigin spýtur og
bera því fulla ábyrgð á útlánaaukningu
banka og sparisjóða. Það er merkilegt,
að ríkisstjórnin og Seðlabankinn skuli
ekki hafa haft betra taumhald á útlán-
um bankakerfisins að undanförnu,
enda hlýtur útlánaþenslan í ár að
kynda enn frekar undir verðbólgunni í
landinu eins og í fyrra. Minni útlána-
þensla hefði að vísu hækkað vexti að
öðru jöfnu, en það er haldlítil röksemd
gegn öflugra aðhaldi í peningamálum
nú vegna þess, að aukið aðhald í ríkis-
fjármálum hefði getað lækkað vexti til
mótvægis og getur það enn.
Það er ekki síður merkilegt, að eftir-
spurn fyrirtækja og einstaklinga eftir
dýru lánsfé skuli hafa verið jafnmikil
upp á síðkastið og raun ber vitni. Eng-
inn veit með vissu, hvernig á því stend-
ur. Flestir lántakendur hljóta að gera
sér grein fyrir þeim vaxtakostnaði,
sem fjárskuldbindingar þeirra fela í sér
fram í tímann. Sumir lántakendur
eygja kannski von til þess, að þeir geti
einhvern veginn komið fjármagns-
kostnaðinum yfir á aðra, annað hvort
á eigin viðskiptavini með því að hækka
verð á vöru, þjónustu eða vinnu á inn-
lendum markaði eftir föngum eða þá á
almenning með því að fá ríkisstjórnina
til að fella gengi krónunnar, útvega ný
lán eða prenta peninga. Aukin verð-
bólga er lántakendum yfirleitt í hag
vegna þess, að raunvextir á frjálsum
markaði lækka venjulega með vax-
andi verðbólgu að öðru jöfnu, hvort
sem full verðtrygging fjárskuldbind-
inga er við lýði eða ekki.
Óraunhæfir kaupsamningar
Fyrirhyggjuleysi í fjárfestingu og
rekstri margra fyrirtækja að undan-
förnu hefur ekki einskorðazt við óhóf-
lega ásókn í lánsfé. Reynslan hefur
sýnt vinnuveitendum það með árun-
um, að þeim er yfirleitt óhætt að skrifa
undir næstum hvaða kaupsamning
sem er, því að ríkisvaldið grípur í
taumana með gengisfellingu eða öðr-
um ráðum til að koma í veg fyrir gjald-
þrot fyrirtækja, ef boginn er spenntur
of hátt við samningaborðið. Launþeg-
ar hafa líka komizt að raun um það, að
þeim er sömuleiðis nokkurn veginn
óhætt að fara fram á næstum hvaða
kaup sem er. Verklýðsfélög og samtök
vinnuveitenda hafa í reynd verið leyst
undan eigin ábyrgð á afleiðingum
kjarasamninga. Launþegar og vinnu-
veitendur hafa næstum aldrei þurft að
súpa seyðið af óraunhæfum kjara-
samningum, heldur hefur ríkisvaldið
axlað ábyrgðina og veitt fjárhags-
vanda fyrirtækjanna út í verðlagið
með peningaprentun og gengisfell-
ingu. Verklýðsfélögin hafa þá iðulega
heimtað kauphækkun í skaðabætur og
þannig koll af kolli. Þannig hefur ríkis-
valdið átt mikinn þátt í víxlhækkun
kauplags og verðlags gegnum tímann.
Fyrrverandi ríkisstjórn reyndi að
vísu að komast hjá þessum vanda 1983
með þvf að lýsa því yfir, að launþegar
og vinnuveitendur yrðu sjálfir að bera
ábyrgð á afleiðingum kjarasamninga
eftirleiðis og una þeim. Skilaboðin
voru skýr. Ef kauplagi væri engu að
síður hleypt fram úr greiðslugetu fyrir-
tækjanna, gætu einhver þeirra neyðzt
til að hætta rekstri. Starfsmenn þess-
ara fyrirtækja myndu þá þurfa að flytj-
ast í önnur störf. Og þeir bæru sjálfir
ábyrgð á raskinu, að svo miklu leyti
sem kaupkröfur þeirra sjálfra hefðu
riðið baggamuninn. Vitneskju laun-
þega og vinnuveitenda um sjálfs-
ábyrgð þeirra við kjarasamninga var
þannig ætlað að tryggja það, að launa-
kostnaði og þar með verðbólgu væri
haldið í skefjum.
Hotunogrefsing____________________
Þessi stefna var skynsamleg, svo
langt sem hún náði. Henni fylgdi samt
sá vandi, að atvinna hefði getað brugð-
izt, hefði launakostnaður hækkað of
mikið þrátt fyrir yfirlýsingu ríkis-
stjórnarinnar. Ef ríkisstjórnin hefði
reynt að halda kaupkostnaði innan
hóflegra marka með því að hóta refs-
ingu (til dæmis með því að lýsa því yfir,
að gengisfelling kæmi alls ekki til
greina að loknum samningum), hefði
hún þá átt að beita refsingunni, ef hót-
unin hefði ekki hrifið? Því er ekki auð-
velt að svara, sérstaklega þegar kaup-
hækkun eins hóps launþega er í þann
veginn að kosta aðra hópa vinnuna,
eins og hæglega getur gerzt við núver-
andi skipan mála á íslenzkum vinnu-
markaði, þar sem samið er um kaup og
kjör í hverri atvinnugrein og ekki í
hverju fyrirtæki. Við þau skilyrði get-
ur það verið erfitt fyrir stjórnvöld að
halda að sér höndum og vísa ábyrgð-
inni á launþega.
Hingað til hafa íslenzk stjórnvöld
alltaf látið undan launþegum og
vinnuveitendum, þegar á hefur reynt,
enda er verðbólguvandinn óleystur
enn. Ríkisstjórnir ýmissa annarra Evr-
ópuríkja hafa hins vegar látið sverfa til
stáls á vinnumarkaði á þessum áratug
með þeim árangri, að verðbólga hefur
rénað mjög í Evrópulöndum, en at-
vinnuleysi hefur jafnframt vaxið mjög
verulega. Það er að vísu álitamál,
hversu góð býti það hafa verið og
hvort ríkisstjórnir þessara landa áttu
raunverulega annarra kosta völ, en
það er önnur saga. Hér á landi ríkir þó
allt annað atvinnuástand en í flestum
Evrópulöndum að því leyti, að þrálát-
ur vinnuaflsskortur er landlægur hér
og er nú talinn munu nema um 3% af
mannafla. Það er þess vegna ólíklegt,
að aukið aðhald í efnahagsmálum hér
hefði nokkurt atvinnuleysi í för með
sér.
Hverer ábyrgur?____________________
Tökum að endingu hliðstætt dæmi
úr daglegu lífi. Hugsum okkur, að
stjórnvöld lýsi því yfir, að húsbygging-
ar undir tilteknu fjalli séu óheimilar
vegna hættu á eldgosi og þeir, sem
byggi hús í hlíðinni í leyfisleysi, geri
það á eigin ábyrgð. Lóðaverð undir
fjallinu hrapar. Fjöldi fólks freistast til
að byggja þrátt fyrir bannið. Öll húsin
eru ótryggð. Tíminn líður. Fjallið gýs.
Hraunstraumurinn stefnir á húsin.
Fólkið biður um hjálp.
Hvað á ríkisstjórnin að gera? Á hún
að reyna að stöðva strauminn eða
bæta skaðann á kostnað almennings?
Ef hún gerir það, hvaða von er þá til
þess, að fólk taki mark á sams konar
byggingarbanni síðar?
3