Vísbending - 30.04.1999, Blaðsíða 2

ISBENDING
Sölumenn notaðra hugmynda
Flestum er það ljóst að
stjómmálamenn em, eins og aðrir,
fangar hugmynda. Hugsjónir
þeirra em litaðar með þeim kenningum
sem fræðimenn hafa málað tilvemna
með. Kenningamarkomastþó ekki alltaf
óbrenglaðar til skila. Stundum era þetta
hugmyndir sem þeir misskilja. Stundum
em þetta hugmyndir sem þeir hafa ekki
áhuga á að skilja á annan hátt en þann
sem gæti orðið þeim til framdráttar.
Oftast em þetta þó góðar hugmyndir
sem þeir styðja heils hugar, hugmyndir
sem styrkja hugsjónir þeirra og réttlætis-
kennd.
Stundum virðist hins vegar engin
hugmyndafræði vera til, engin hugsjón
heldur einungis síðasta popplagið í takt
við ríkjandi þrýstihópa, pakkatilboð sem
nær til sem flestra, gerir sem flesta
ánægða, alla vega þá sem hljóða hæst.
Hagfræðihugsuðimir
Ilok frægustu bókar Johns Maynards
Keynes eins áhrifamesta hag-
fræðings aldarinnar, „General Theory
of Employment, Interest and Money“,
segir að hugmyndir séu áhrifameiri en
menn gera sér almennt grein íyrir. I raun
séu athafnir og afstaða ráðamanna lítið
annað en afsprengi hugmyndafræðinga
sem vom upp á sitt besta nokkmm ámm
áður. Hayek hefur kallað þá „sölumenn
notaðra hugmynda". Sjálfúr var Keynes
áhrifamesti hagfræðingur eftir síðari
styrjöldina. Hugmyndir hans urðu
leiðarljós margra vestrænna rikja og
grunnur að nýrri hugmyndaútfærslu
Harvard-hagfræðinganna. Síðasta
áratug þessarar aldar hafa hugmyndir
eins og hugmyndir austurríska hag-
ffæðingsins Friedrichs Hayeks um frelsi
markaðarins hins vegar orðið ofan á.
Hayek hélt einmitt tvö erindi í Reykjavík
árið 1980 og þar sagði hann m.a. að eina
leiðin til þess að breyta hegðun og
hugsun í þjóðfélagi væri að reyna að
breyta skoðunum menntamanna og
áhrifamanna, þeirra sem móta skoðanir
fjöldans.
Villigötur hugmynda
Sagan kennir okkur að hugmyndir sem
hreinlega em byggðar á fáfræði og/
eða illkvittni geta náð lýðhylli ef kynnt
er undir þeim á réttan hátt. Fasisminn,
nasisminn og kommúnisminn em dæmi
um hugmyndafræði sem leiddu heilu
þjóðimar og jafnvel heimsálfur nær
glötun. Einræði nokkurra einstaklinga
sem hafa kosið að skilja þessar
hugmyndir á einn eða annan hátt hafa
þannig gert heimsbyggðinni meiri óleik
en náttúruhamfarir á þessari öld.
Stefna heimsbyggðarinnar
Á síðasta áratug þessarar aldar hefúr
Xváherslan á markaðsbúskap verið
keppikefli flestra ríkja, jafnvel gamlir
þverhausar eins og Kína og Rússland
em að reyna að fíkra sig í átt að auknum
markaðsbúskap. Vinstri flokkar em
stokkaðir upp og hafa eftir breytinguna
orðið miðjuflokkar eða jafnvel hægri
flokkar og um leið gert vinstri og hægri
skilgreiningu flokka úrelta. Andlits-
lyfting Breska verkamannaflokksins
með Tony Blair í forsæti hefur orðið
öðmm til eftirbreytni og þá er „thatcher-
isminn“ og einkavæðing allt í einu ekki
svo slæm. Vandamál Verkamanna-
flokksins var, með orðum Blairs, að
heimurinn breyttist á meðan Verka-
mannaflokkurinn breyttist ekki. Einfalt
mál. Ný hugmyndaífæði varð leiðarljós
flokksins og leiddi þá til valda.
Markaðshugsj ónin
Vandamálið við ffj álsan markað er að
það er erfítt að sjá hann sem
hugsjón. Sjaldan má sjá fólk marsera
niður Laugaveginn húrrandi yfír ffelsi
markaðarins. Hins vegar geta hugsjónir
og hagsmunapot fengið góða menn til
þess að flagga í heila stöng og hrópa sig
hása. Hugmyndaffæði sósialismans og
alþýðunnar sem miðar að auknu ríkis-
valdi og ríkisafskiptuin er einfaldlega
miklu meira aðlaðandi. Samkennd og
umhyggja fyrir öðrum, félagslegur
jöfnuður og uppbygging, friður og
réttlæti em von og markmið sem hægt er
að berjast fyrir. Veik orð um ósýnilega
hönd og skilvirkni mega sín lítils í
samanburði við slíkan boðskap. Engu
að síður er það markaðurinn en ekki
miðstýring sem er undirstaða þeirra
framfara og aukinna lífsgæða sem er
nesti okkar inn í nýja öld.
Einkum tvennt einkennir markaðs-
hugsjónina. Fyrri útgangspunkturinn
er að viðleitni einstaklinga til að uppfylla
einstaklingsþörfína bæti þjóðfélagið
þegar á heildina er litið. Seinni útgangs-
punkturinn er að kerfi sem byggt er á
reglum, eignarrétti, samningum og
fmmkvæði sé réttlátt og skapi vernd
gegn eftirlitslausu og oft handahófs-
kenndu valdi ríkisins.
Almannaval
r
Arið 1986 þegar James Buchanan
fékk Nóbelsverðlaunin í hagffæði
komst kenning hans (og Gordons
Tullock) um almannaval (public choice
theory) í hámæli. Kenningin byggir á
sömu gmndvallaratriðum og kenningar
um markaðskerfið, á þeirri hugmynd að
atferli fólks ráðist aðallega af eigin
girndum. Þó að fólki sé að einhverju
leyti umhugað um aðra þá velur það
fyrst og ffemst fyrir sjálft sig, fyrir sína
eigin hagsmuni. Það sama á við í
stjómmálaumhverfinu, hvort sem það
em kjósendur, stjómmálamenn, þrýsti-
hópar eða embættismenn, þá er þeirra
aðalhvati eigin hagsmunir. Stjómvalds-
legar ákvarðanir eru skv. þessari
kenningu háðar þrýstingi ffá hagsmuna-
hópum, kosningahegðun, eigin
hagsmunum og takmarkaðri skynsemi
stjómmálamanna (þeir hafa ekki allar
upplýsingar og lausnir ffekar en aðrir).
í staðinn fyrir réttláta skiptingu auðlinda
og afraksturs þjóðarinnar býður slík
miðstýring alltaf upp á spillingu og
eiginhagsmunabrölt.
Blandað hagkerfi
Hagffæðin hefúr oft verið gagnrýnd
íyrir að gefa ekki nein svör og hefur
stundum verið hæðst að henni þar sem
hún er bamung ffæðigrein í samanburði
við margar aðrar. Sumir hafa beitt þessari
röksemdafærslu til þess að kasta
hugmyndum hagfræðinnar fyrir róða.
Engu að síður hefur öldin kennt okkur
að takmarkaðar hugmyndir hag-
ffæðinnar hafa fleytt okkur ólíkt lengri
leið en fallega innpakkaðar hugsjónir.
Flestar þjóðir hins vestræna heims búa
við blandað hagkerfi þar sem markaðs-
skipulagið er látið gilda og ríkið í auknum
mæli viðurkennt sem dómari frekar en
leikmaðuráviðskiptavellinum.í flestum
tilvikum þýðir það minni ríkisafskipti en
ekki meiri, fyrst og ffemst þýðir það þó
breytt hlutverk ríkisins.
I sumum tilfellum er þó erfitt að hugsa
sér markaðsskipulag, sérstaklega í lög-
gæslu, heilsugæslu og menntamálum.
Engu að síður verður að innleiða
markaðshugsun og skilvirkni til þess
að þjóðfélagið hafí sem mestan ávinning
af skipulaginu. Aðall markaðsskipu-
lagsins er aukin skilvirkni. Akkurinn af
aukinni skilvirkni er lægra verð, aukin
gæði og aukið úrval. Kaupmáttur fólks
hækkar, það hefúr fleiri valmöguleika,
tími þess og ffelsi eykst - sem eftir allt
er ekki svo slæm hugsjón.
Heimildir: The Commanding Heights e.
Daniel Yergin og Joseph Stanislaw, Post-
Capitalist Society e. Peter Drucker, Miðju-
moðið, tvö erindi í Reykjavík í april 1980
ásamt umræðum e. Friedrich A. von
Hayek.
2