Vísbending - 16.02.2001, Blaðsíða 3

ISBENDING
Þyrpingar I
Þorvaldur Gylfason
hagfræðingur
r
Haglandafræði heimsins hefur
fengið annan svip í hátækni-
byltingu undangenginna ára og
á eftir að breytast enn meira á næstunni,
einkum í Evrópu. Hvemig? Og hverju
skipta þessar breytingar iyrir afskekkt
byggðarlög og lönd?
Skoðum forsöguna fyrst. Sagan
sýnir, að fyrirtæki í svipuðum rekstri
laðast iðulega hvert að öðru til að njóta
nálægðar við þá reynslu og sérþekk-
ingu, sem þau geta miðlað hvert öðru,
enda þótt þau eigi í harðri samkeppni
innbyrðis. Þessi hegðan helgast í aðra
röndina einnig af því, að menn vilja eftir
föngum nýta sér hagkvæmni stærðar-
innar. Það er því til að mynda engin
tilviljun, að bílaiðnaðurinn í Bandaríkj-
unum hefur þjappað sér saman í Detroit,
kvikmyndaheimurinn í Hollywood, aug-
lýsinga- og íjármálafyrirtækin í New
Y ork, hugbúnaðarframleiðslan í Sílikon-
dal í Kaliforníu og þannig áfram. Svip-
aðra tilhneiginga gætir í auknum mæli í
Evrópu. Þar er Stokkhólmur höfuðborg
hátækninnar: tíundi hverStokkhólmsbúi
vinnur í hátæknifyrirtækjum og sextándi
hver Svíi á landsvísu. Asía hefur einnig
sótt í sig veðrið á hátæknivettvangi,
einkum Indland: í Bangalore í sunnan-
verðu landinu eru 140.000 hátækniverk-
fræðingar að störfum og hafa 40.000-
80.000 krónur í mánaðarlaun. Af 500
stærstu fyrirtækjum heims eru hvorki
meira né minna en 100 búsett í Bangalore.
I Finnlandi stendur farsímarisinn Nokia
á bak við 5% af landsframleiðslu og
30% af útflutningi. Rekstur Nokia er
nýbúskapur í hnotskurn.
Þriðja iðnbyltingin?
Nýbúskapur síðustu ára er afsprengi
tæknibyltingar í tölvuheiminum og
Ijarskiptum. Þessi bylting hefur haft
víðtækar afleiðingar. Markaðsviðskipti
eru ekki lengur bundin við stað og
stund, heldur geta þau nú einnig átt sér
stað þráðlaust langt umfram það, sem
áður tíðkaðist í síma. Við þetta aukast
og eflast viðskiptin og þá um leið sam-
keppni og hagkvæmni. Vörudreifing
batnar: léttvara af ýmsu tagi, t.d.
kvikmyndir, tölvuforrit og tónlist, geng-
ur kaupum og sölum á vefnum. Sama
máli gegnir um upplýsingar og ýmsan
fróðleik. Þessir landvinningar kalla
skiljanlega á nýja löggjöf (t.d. um
verndun höfundarréttar) og einnig á ný
viðhorf í rekstri fyrirtækja. Nú er til að
mynda auðveldara en áður fyrir smá-
fyrirtæki að ná fótfestu, þar eð stór-
fýrirtæki sjá sér hag í að kaupa sérhæfða
þjónustu utan að til að geta þá heldur
einbeitt kröftum sínum að eigin fram-
leiðslu. Tæknibyltingin örvar smárekst-
ur.
En þetta er ekki fyrsta byltingin af
þessu tagi og kannski ekki heldur hin
mesta. Iðnbyltingin fyrri (unt 1760-
1830) olli vissulega straumhvörfum. Þar
fóru saman ný tæki (vefstóllinn 1764,
gufuvélin 1769), bætt búskaparlag
(afnám einokunar, aukið frelsi til að
stofna fyrirtæki) og aukin alþjóða-
viðskipti. Bretarruddu brautina. Að svo
búnu byrjuðu lífskjör fólks um heiminn
að batna, svo að um munaði. Frani að
þessum tíma, eða frá árinu 1000 eða þar
um bil og fram yfir aldamótin 1700, eftir
því sem næst verður komizt, hafði nær
enginn hagvöxtur átt sér stað um
heiminn.
Iðnbyltingin síðari (um 1860-1900)
markaði eftil vill enn skarpari skil en hin
fyrri. A þessu tímabili komu fimm
nýjungar til sögunnar, hver annarri
afdrifaríkari:
(a) rafmagn (Thomas A. Edison fann
upp Ijósaperuna 1875, dagarnir lengd-
ust, og orkuverð lækkaði um meira en
90% á nokkrum áratugum),
(b) sprengivélarafl (sprengihreyfillinn
kotn til sögunnar í Þýzkalandi 1870-
1885, samgöngur efldust, staðbundnir
vinnumarkaðir stækkuðu, og verzlun
stórefldist),
(c) efnagerð (plast!) og læknislyf (meðal-
ævin tók að lengjast, hafði verið örstutt,
aðeins um 30 ár, í Evrópu allar götur
fram að því),
(d) loftskeyti (1844) - og síðan síminn
(1876), grammófónninn (1877), kyrr-
myndavélin (1880 og árin þar á eftir),
kvikmyndavélin (1881-1888) ogútvarp-
ið (1899), og allt þetta gerbylti upplýs-
ingamiðlun, samskiptum og skemmtun,
og síðast en ekki sízt
(e) vatnslagnir og holræsagerð (að-
gangur að hreinu vatni jók þrifnað, dró
úr sjúkdómum og lengdi meðalævina
enn til muna).
Þessar uppfinningar lögðu grunn-
inn að þeirri lífskjarabyltingu, sem átti
sér stað alla síðustu öld og heldur áfram.
Og hvort vildi lesandinn nú síður missa,
ef hann þyrfti að velja: veftenginguna
eða vatnssalernið? Englendingurinn
Thomas Crapper, sem fann upp hið síðar
nefnda 1866, eða svo er sagt, ætti að
vera heimsfrægur. Segja má, að uppfinn-
ing lians sé forsenda borgarlífs í núver-
andi mynd og meðfylgjandi verðmæta-
sköpunar og velferðar. Dæmið sýnir, að
mönnum hættir til að missa sjónar á
mikilvægi gamalla uppfinninga og
ganga að þeim sem gefnum og gera þá
um leið fullmikið úr nýjungum á borð
við einkatölvur og alvefinn.
Tæknibyltingin nýja hefur eigi að
síður skipt sköpum. Eitt höfuðeinkenni
hennar er, hversu hlutirnir gerast nú
hratt. Nýjar uppfinningar komast hraðar
í notkun en áður, og nýjungarnar lækka
að sama skapi örar í verði. Það leið
þriðjungur aldar frá uppfinningu út-
varpsins árið 1899, þar til 50 milljónir
Bandaríkjamanna urðu útvarpsnot-
endur. Það liðu á hinn bóginn ekki nenta
þrjú eða fjögur ár frá upphafi alvefsins,
þartil50milljónirBandaríkjamannavoru
komnar í samband. Og það var ekki fyrr
en heilum mannsaldri eftir að rafmagn
kom til sögunnar, að rafmagnsverð í
Bandaríkjunum hafði lækkað um 90%
miðað við aðrar vörur og þjónustu. Það
tók svo hins vegar ekki nema sjö eða
átta ár frá því að tölvan kom til skjalanna,
að verð á tölvunr lækkaði um 90% miðað
við annað. Verðlækkunin heldur áfram.
Miðsókn
að er að sönnu ekki nýtt fyrirbrigði,
að fyrirtæki í svipuðum rekstri
safnist saman á tilteknum svæðum, eins
og dæmin af Detroit og Hollywood vitna
um. Hvers vegna safnast kvikmynda-
menn saman í Hollywood? Jú, það er
vegna þess, að þar safnast þeir saman!
Kvikmyndaleikstjóri vill vera innan um
sem flesta leikaratil að hafaúrsem mestu
mannvali að moða. Og leikararnir vilja
vera þar, sent leikstjórarnir eru og þannig
koll af kolli. Og þá þarfekki að spyrja að
því, hvarhárkollumeistararnirviljahelzt
vera. Þetta er eins í Bombay, öðru nafni
Bollywood, en þar er frantleidd ein
kvikmynd á dag allan ársins hring.
Hátækniiðnaðurinn hegðar sér eins.
í Sílikondal vinna 500.000 manns í
hátæknigeiranum, sumir segja 700.000.
Annað svæði, minna, er meðfram þjóð-
vegi 128 í Massachusetts, ekki langt frá
háskólaþyrpingunni í Boston. Evrópu-
sambandið hefur tilgreint 15 svæði í
álfunni, þar sem skilyrði til frekari upp-
byggingar í hátækniiðnaði eru talin vera
sérlega ákjósanleg, þar af átta svæði á
Bretlandi. Stokkhólmur leiðir listann, og
Oxford og nærsveitir á Englandi koma
næst á eftir. Linköping í Svíþjóð er
(Framhald á síóii 4)
3