Vísbending - 17.08.2001, Síða 1

V
V i k u
ISBENDING
rit um viðskipti og efnahagsmál
17. ágúst 2001
32. tölublað
19.árgangur
Úr rústum Sovétríkjanna
Tíu ár eru liðin frá því að Míkhaíl
Gorbatsjov, fyrrum aðalritari
sovéska Kommúnistaflokksins,
var „rændur" völdum, sem varð í
kjölfarið til þess að Sovétríkin liðuðust
í sundur. Gorbatsjov sagði af því tilefni
um eftirmann sinn, Boris Jeltsín, í viðtali
við AP-fréttastofuna í Moskvu: „Ég
hefði betur gert hann að sendiherra
einhvers staðar.“ Tíu umbótaár í Rúss-
landi hafa vissulega verið sársaukafull
en það er spurning hvort ekki glitti nú
í Ijós við enda ganganna.
1973-1990
Við sundurliðun Sovétríkjanna
1991 urðu til 15 ríki sem öll
höfðu liðið fyrirminnkandi hagvöxt
um nokkra hríð áður en til upp-
skiptingarinnarkom (sjá töflu). Allt
frá árinu 1973 hafði hallað nokkuð
undan fæti hjá þessum löndum þar
sem framleiðni vinnuafls fór hrað-
minnkandi og framleiðni fjármagns
var verulega neikvæð. Þrjár ástæð-
ur hafa verið nefndar fyrir þessum
samdrætti í Sovétríkjunum á árun-
urn 1973-90. í fyrsta lagi má telja
minnkandi skilvirkni hagkerfisins,
í öðru lagi mikla aukningu útgjalda
til hernaðarmála og í þriðja lagi
eyðileggingu náttúruauðlinda.
Gífurleg sóun var innbyggð í
sovéska hagkerfið, hlutfall fjár-
magns í framleiðslu var mun hærra
en á Vesturlöndum, illa var farið
með hráefni þar sem það var sell til
framleiðslu undir kostnaðarverði,
framleiðslufyrirtæki voru margfalt
fjölmennari en fyrirtæki á Vestur-
löndum, innflutningur á erlendri
tækniþekkingu varlítillsem enginn
vegna viðskiptahindrana, miklar
hömlur voru á erlendri fjárfestingu
og aðgangur að erlendum vísinda-
mönnum var mjög takmarkaður.
Vinnuhvatning var lítil, skróp
algeng og vegna lágra launa l'undu
starfsmennýmsarleiðirtilað drýgja
tekjurnar á kostnað vinnuveit-
andans. Gæði vöruframboðs voru
lág, þjónusta nær óþekkt og sölu-
staðir fáir. Brauð, smjör og húsnæði
voru verulega niðurgreidd en til þess
að fá aðrar vörur var nauðsynlegt að
bíða í löngum biðröðum, múta eða versla
á sífellt stækkandi svörtum markaði.
Félagsleg vandamál hrönnuðust upp,
alkahólismi varð algengur og lífslíkur
fólks minnkuðu.
Um 15% af VLF Sovétríkjanna rann
til geimrannsókna á 8. og 9. áratugnum
og verulegum fjárhæðum var eytt til að
styrkja bandalagsríki eins og Kúbu og
Norður-Kóreu. Mikið landsvæði var
hreinlega ofræktað og eyðilagt, Aral-
hafinu var breytt í salteyðimörk og
kjarnorkuslysið í Térnobyl mengaði
úröllu valdi vegnamikillaróhagkvæmni.
Gorbatsjov gerði miklar umbætur á
sovéska stjórnkerfinu, sleppti hendinni
af Austur-Evrópu og lauk kalda stríðinu
en hann gerði lítið til að bæta efna-
hagsástandið. Eftir að Boris Jeltsín hafði
tekist að hrifsa til sín völdin eftir mis-
heppnaða valdaránstilraun Kommún-
istaflokksins árið 1991 var aðaláherslan
lögð á að breyta miðstýrðu hagkerfi í
markaðshagkerfi.
A?
flki
1990-1998
tburðarásin var hröð eftir að Jeltsín
omst til valda. Sovétríkin voru
árið mikinn hluta Úkraínu. Kostnaðurinn við að vinna náttúruauðlindir fór svo upp leyst og K
Breyting á VLF í fyrrum Sovétríkjunum og Austur-Evrópu á mann að meðaltali (%) og VLF á mann árið 1998 (í dollurum) v
1950-73 1973-90 1900-98 VLF1998
Fyrrum Sovétríkin 3,36 0,74 -6,86 3.893
Armenía -0,04 -7,33 3.341
Aserbaídsjan -0,29 -9,35 2.135
Hvíta-Rússland 1,85 -3,71 5.743
Eistland 1,27 -0,73 10.118
Georgía 1,48 -11,94 2.737
Kasakstan -0,23 -5,09 4.809
Kirgisistan -0,18 -6,82 2.042
Lettland 1,39 -0,58 6.216
Litháen 0,73 -4,55 5.918
Moldóva 0,85 -10,77 2.497
Rússland 0,98 -6,53 4.523
Tadsjikistan -1,84 -14,82 830
Túrkmenistan -1,67 -8,88 1.723
Úkraína 1,15 -10,24 2.528
Úsbekistan -1,17 -3,32 3.296
Austur-Evrópa 3,79 0,51 0,06 5.461
Albanía 3,59 0,57 -0,41 2.401
Búlgaría 5,19 0,29 -2,36 4.586
Tékkóslavakía 3,08 1,12
Tékkland -0,36 8.643
Slóvakía -0,01 7.754
Ungverjaland 3,6 0,86 0,05 6.474
Pólland 3,45 -0,35 3,41 6.688
Rúmenía 4,8 0,08 -2,45 2.890
Fyrrum Júgóslavia 4,49 1,6 -3,45 4.229
og eignir hans gerðar upptækar.
Árið 1992 voru gerðar róttækar
efnahagsumbætur, verðlag var
gefið frjálst, viðskiptahindranir
voru fjarlægðar, útgjöld til hern-
aðarmála voru skorin niður í brot
af því sem þau höfðu áður verið,
ýmis ríkisviðskipti voru afnumin,
alls kyns einkaviðskipti voru
lögleidd og einkavæðing ríkis-
fyrirtækja hófst.
Ríkiseignir voru hins vegar
seldar fyrir slikk og valdamenn
hrifsuðu til sín auðæfin. Á árunum
1990 til 1998námutekjurnarafsölu
ríkiseigna um 7,5 milljörðum
Bandaríkjadala samanborið við
66,7 milljarða dala tekjur sem
Brasilía hafði af einkavæðingu á
sama tímabili þó að einkavæðing
Brasilíumanna hafi verið mun
lægra hlutfall af heildarfjármagni.
Til að gera langa sögu stutta
leiddu umbæturnar ekki til gulls
og grænna skóga eins og flestir
höfðu vonast til. Verg landsfram-
leiðsla tók dýfu, eftir að hafa aukist
um 0,74% ámannfrá 1973 til 1990
dróst hún nú saman um 6,86% á
mann að jafnaði á ári hverju. Til
samanburðar fór aukning vergrar
landsframleiðslu úr0,51 % Í0,06%
í Austur-Evrópu á sama tíma. Verg
landsframleiðsla í Rússlandi var
(Framhald á síðu 4)
1
Tíu ár af umbótum hafa
reynst fyrrum Sovétríkj-
unum eríið en það virðist
vera að rofa til.
2
Kapphlaup fyrirtækja um
góða starfsmenn er stöð-
ugt að eflast um leið og
starfsmannaveltan eykst.
3
Þórður Friðjónsson Ijallar
um Bandaríkjadollar en
allar líkur eru á því að
dollarinn muni falla fyrr en
4
seinna þrátt fyrir að ráða-
menn í Bandaríkjunum haft
verið iðnir að undanförnu
við að tala um styrk hans.
1