Vísbending - 22.03.2002, Blaðsíða 2

ISBENDING
Framhald einkavæðingar
Þórður Friðjónsson
hagfræðingur
Skemmst er frá því að segja að tals-
verðir hnökrar hafa verið á einka-
væðingarferli ríkisfyrirtækja að
undanfömu. Ekki er þó ástæða til að láta
þessa hnökra leiða til þess að menn
hverfi frá markaðri stefnu um sölu hluta-
bréfa ríkisins í bönkunum og Lands-
símanum. Rökin fyrir einkavæðingu
þessara fyrirtækja eru sterk - og í reynd
lítt umdeild, þótt ferlið sjálft hafi af
ýmsum ástæðum beðið nokkurn hnekki.
Veigamestu rökin fyrir framhaldi
einkavæðingar felast í því að hún stuðlar
að aukinni framleiðni og afköstum í efna-
hagslífinu og fyrir vikið leiðir hún til
betri lífskjara. Það er kjarni málsins. Að
baki liggur að einkavæðing, sérstaklega
fyrirtækja í samkeppnisrekstri, hefur
bæði hagstæð áhrif á rekstur þeirra og
jafnframt hagfelld þjóðhagsleg áhrif.
Fyrirtæki og þjóðarhagur
Flestar kannanir sýna að einkarekin
fyrirtæki ná meiri árangri í rekstri.
Þetta birtist bæði í meiri hagkvæmni og
betri afkomu en hjá sambærilegum ríkis-
fyrirtækjum. Að baki liggurmeðal annars
að leikreglur eru skýrari og viðskiptaleg
sjónarmið ráða ferðinni fremur en póli-
tísk markmið. Einkareksturfelurþvíí sér
ríkari hvata til hagræðingar og umbóta.
Einnig fá stjórnendur ríkara aðhald en
gerist og gengur í ríkisfyrirtækjum.
Hagræðing og aukin framleiðni í
einkavæddum fyrirtækjum hefur já-
kvæð þjóðhagsleg áhrif. Þetta stafar af
því að aukin framleiðni losar um fram-
leiðsluþætti og skapar þannig færi á
meiri framleiðslu og verðmætasköpun.
Því eykst hagvöxtur og lífskjör batna
þegar til lengri tíma er litið. Rökin fyrir
einkavæðingu eru einkar sterk þegar
um er að ræða fyrirtæki á samkeppnis-
markaði. Þar eru leikreglur skýrar og
samkeppnin knýr menn til að leita bestu
lausna. Ríkisfyrirtæki á slíkum markaði
skekkir hins vegar samkeppnisstöðuna
og getur fyrir bragðið latt aðra til
þátttöku, enda er sá möguleiki fyrir hendi
að ríkið aðstoði fyrirtækið ef það lendir
í erfiðleikum. Ef ríkið reynir hins vegar
við slíkar aðstæður að líkja eftir einka-
rekstri í öllum atriðum er vandséð hvaða
tilgangi það þjónar að binda skattfé í
hlutaðeigandí fyrirtæki.
Fleira kemur hér til. Einkavæðing
styður við þróun hlutabréfamarkaðar.
Öflugur hlutabréfamarkaður stuðlar að
hagkvæmri nýtingu fjármagns og er
jafnframt mikilvæg forsenda almennrar
þátttöku útlendinga í íslensku atvinnu-
lífi. Þá hvetur hann til fjárfestinga í
atvinnulífinu, enda er fjárfestum þannig
auðveldað að koma fyrirtækjum sínum
í verð. Enginn vafi er því á að sterkur
hlutabréfamarkaður hefur grundvallar-
þýðingu fyrir vöxt og viðgang fyrir-
tækj a. Þ ví er það mikið keppikefli að efl a
hlutabréfamarkaðinn á Islandi, auka
seljanleika hlutabréfa og gera verð-
myndun virkari.
Hlutabréfamarkaður
Lítum nánar á hlutabréfamarkaðinn
hér á landi með hliðsjón af ríkis-
fyrirtækjunum sem þar eru skráð og
reynum að meta í því Ijósi áhrif fullrar
einkavæðingar bankanna og Lands-
símans. Af þessu má fá nokkra mynd
með því að skoða veltuhraða hlutabréfa
á Verðbréfaþingi íslands (mynd 1), þ. e.
veltu í hlutfalli af markaðsvirði, og verð-
mætustu fyrirtækin á þinginu (mynd 2).
Velta með bréf félaga á Verðbréfa-
þinginu var um 138 milljarðar króna á
árinu 2001. Veginn veltuhraði (þ. e. velta
í hlutfalli af markaðsvirði) bréfa var urn
37% en innan við helmingur félaga var
með meiri veltuhraða en 20%. Þegar litið
er til Landsbankans og Búnaðarbank-
ans var veltan tæplega 8 milljarðar króna
og veltuhraði bréfanna um 20%. Af
þessu má sjá að full einkavæðing þess-
ara fyrirtækja gæti hæglega leitt til þess
að velta með bréf þeirra 2-3 faldaðist,
þótt vitaskuld skipti fleira einnig máli,
m.a. hvernig eignarhaldi yrði háttað eftir
einkavæðinguna.
Markaðsvirði Landsbanka, Bún-
aðarbanka og Landssímans er samtals
80-85 milljarðar króna eða nærri fimmt-
ungur af markaðsvirði allra félaga á
Verðbréfaþingi íslands. Ef þessi fyrir-
tæki yrðu einkavædd að fullu gæti velta
hlutabréfa á þinginu aukist um 15-30%
frá því sem nú er. Lægri mörkin miðast
við að veltuhraði með bréf þessara fél-
aga sé jafn vegnum veltuhraða annarra
bréfa á þinginu, en efri mörkin taka mið
af veltuhraða í kringum 60%, sem er
svipað og til að mynda veltuhraði með
bréf íslandsbanka.
Næstu skref
Mikilvægt er að það hik sem verið
hefur á einkavæðingunni að und-
anförnu verði ekki til þess að langt hlé
verði á sölu hlutabréfa ríkisins í umrædd-
um fyrirtækjum. Þess vegna er brýnt að
stíga sem fyrst næstu skref. Helstu leiðir
við sölu eru fjórar: 1) áskrift til almenn-
ings, 2) tilboðssala til stærri aðila, 3)
bein sala til eins eða fleiri kjölfestu-
fjárfesta og 4) sala gegnum viðskipta-
kerfi Verðbréfaþings íslands. Leið 1 og
2 reyndust ágætlega framan af einka-
væðingarferlinu en mistókust í tilviki
Landssímans. Leið 3 hefur ekki enn
gengið upp varðandi umrædd fyrirtæki
en við réttar aðstæður er hún áhuga-
verð. Líklega verða menn þó að staldra
(Framhald á síðu 4)
Myitd 1. Veltuhraði árið 2001
(Meðalveltuhraði á mánuði (á ársgrundvelli))
Mynd 2. Verðmœtustu félögin á VÞl
(Markaðsvirði m.v. 15. mars eða síðustu skráningu)
II
Q_ < cc o CQ LL _l o X
=> < h- _i cn (/) O x cn co cc < z> < :> <
O o Q_ CQ cn
Heimild: VÞÍ
Z < 05
=> > I
11 (O 111
(í milljónum króna)
50.000
Hcimild: VÞÍ
O CD o Q- X cf) < cc <
o < => => => :> 1 > cD
X Q- CQ < CQ < < c0 LLI ~3 cn (f) O _i Q
2