Vísbending - 02.08.2002, Síða 2

ISBENDING
Frumkvöðlar og stórhuga menn
leiðara í 5. tbl. Frjálsrar verslunar
2002 var bent á að „hámenntaðir og
hugrakkir" menn hafi verið atkvæða-
miklir að undanförnu í íslensku við-
skiptalífi. Fjármálastjóri Húsasmiðjunn-
ar og Stanford-verkfræðingurinn, Árni
Hauksson, komst yfir Húsasmiðjuna á
einni nóttu, fyrrverandi forstjóri Norður-
ljósa og Harvard- og McKinsey-maður-
inn, Hreggviður Jónsson, yfirtók Pharm-
aco Island og Björgólfs-feðgar hafa
verið áberandi í íslensku viðskiptalífi
eftir að þeir seldu hlut sinn í bjórverk-
smiðju sem þeir höfðu komið á fót í
Rússlandi (BjörgólfurThórer menntað-
urífjármálafræðumfráNewYorkUniver-
sity). Frægasti hámenntaði frumkvöðull
landsins er þó án vafa doktor Kári Stef-
ánsson, stofnandi Islenskrar erfðagrein-
ingar. Þettaerað mörgu leyti athyglivert.
Stórhuga menn eru enn hér á landi og
margir þeirra eru hámenntaðir erlendis
frá.
Stórhuga menn
að er þó álitamál hvort allir þessir
athafnamenn séu frumkvöðlar, sér-
staklega ef skilgreiningin snýst fyrst
og fremst um að stofna nýtt fyrirtæki
þótt hugtakið eigi við þegar skilgrein-
ingin snýst um að vera eigandi og
stjórnandi. Litlu máli skiptirhvaða skil-
greining er notuð í almennri umræðu en
hins vegar skiptir það máli í fræðilegri
umræðu. I sjálfu sér hefur ekki orðið
nein breyting á sjálfum markaðinum, þó
að Árni, Hreggviður og Björgólfur hafi
komið inn í reksturinn, önnur en sú að
eignarhaldið hefur breyst. I tilviki Kára
og Islenskrar erfðagreiningar varð hins
vegar til nýtt fyrirtæki og þar að auki ný
atvinnugrein. Það breytir því þó ekki að
þetta eru oft á tíðum mikilvægir athafna-
menn sem yfirtaka fyrirtæki til að breyta
rekstri þeirra. Þar með verður einskonar
„skapandi eyðilegging" innan frá í stað
þess að ný fyrirtæki geri eldri fyrirtæki
úrelt á markaðstorginu. Aftur á móti þarf
þessi innri bylting ekki að gerast með
breytingu á eignarhaldi, nýr stjórnandi
getur haft sömu áhrif eins og t.d. hjá
Delta og Ossuri. Breytingar á eignar-
haldi eru þó oft nauðsynlegar til þess
að vekja fyrirtæki af Þyrnirósarsvefni
og í frjálsu viðskiptaumhverfi þar sem
þeir hæfustu eiga að sigra.
Áhættumat
ó að eigendur-stjórnendur stofni
ekki ný fyrirtæki þá geta áhrif þeirra
á viðskiptaumhverfið verið mun meiri
en frumkvöðla sem basla við að koma
nýju fyrirtæki á fót. Björgólfs-feðgarnir
hafa t.d. vakið upp einkavæðingarferli
bankanna á ný og gefið von um að ríkið
dragi sig loks út úr þeim rekstri, sem er
meira en frumkvöðull hefði getað gert
með því að stofna nýjan banka. Það sem
er athyglivert í frumkvöðlasamhenginu
er að það er miklu líklegra að hámenntaðir
athafnamenn kaupi gömul fyrirtæki en
stofni ný. Þetta er að mörgu leyti eðlilegt
þar sem áhættan við að kaupa eitthvað
í rekstri er að öllu jöfnu mun minni en
áhættan við að stofna eitthvað nýtt.
Það hefur stundum verið gefið sem ein
meginástæðan fyrir því að menntafólk
stofnar sjaldan fyrirtæki að því hættir
við að skoða heildarmyndina og reikna
út áhættuna, sem er jafnan yfirþyrmandi.
Þeir sem ráðast í að stofna fyrirtæki gera
sér hins vegar sjaldnast fulla grein fyrir
áhættunni sem fylgir því, enda erl'itt að
reikna út heildardæmið. Þrautseigja
sumra þeirra er samt nægileg til að þeir
komist í gegnum þá eldraun. Þegar
fyrirtæki í rekstri er hins vegar keypt er
mun stærri hluti dæmisins á borðinu og
þar af leiðandi auðveldara að meta
áhættuna sem fylgir því að ráðast í
reksturinn.
Onnur spurning sem vaknar í sam-
bandi við kaup menntamanna á fyrir-
tækjum í rekstri og áhættuna sem fylgir
því, er af hverju þeir vilja bæði eiga og
stjórna fyrirtæki í stað þess að dreifa
áhættunni. Svarið er sennilega að þeir
hafa óbilandi trú á að þeir viti betur en
aðrir hvernig best er að reka fyrirtækið
og hafi jafnvel stórtækar áætlanir í huga.
Þeir telji því að fjárfestingin sé betur
tryggð í þeirra eigin höndum.
Togað og ýtt
Rannsóknir hafa leitt í ljós að það er
ýmist eitthvað sem ýtir eða togar
menn út í eigin rekstur. Þeir þættir sem
ýta mönnum út í rekstur eru tengdir
óánægju þeirra með núverandi starf eða
atvinnuleysi. Að mörgu leyti má einnig
yfirfæra þessa þætti á eigendur-stjórn-
endur þar sem t.d. Hreggviður hafði sagt
starfi sínu lausu hjá Norðurljósum. Þá
er umhugsunarvert í þessu samhengi
hvort búast megi við miklum hræringum
í íslensku atvinnulífi á næstunni þar sem
óvenjumikið framboð er af „atvinnu-
lausum“ stjórnendum. Þeir þættir sem
hins vegar toga menn út í rekstur snúast
m.a. unt hærri tekjur frumkvöðuls en
tekjur starfsmanns og sálræna þætti eins
og „að fá að ráða“.
Það sem ræður miklu um að það er
ekki mjög algengt að menntafólk fari út
í eigin rekstur er að þeir kraftar sem ættu
að toga og ýta við því eru veikir. Ef
menntafólk hefur góð laun og jafnvel
þá ábyrgð sem það kærir sig um er fátt
sem dregur það út í eigin rekstur. Þetta
stökkbreyttist reyndar tímabundið í lok
tíunda áratugarins í tæknibólunni þegar
hugmyndir og þekking voru eftirsótt
og launamunur eigenda og starfsmanna
jóksttil muna. Þávarhvatinn mikill fyrir
hámenntaða sérfræðinga að stofna ný
fyrirtæki. Á nýrri öld hefur þróunin hins
vegar verið sú að sérfræðingar hafa
leitað aukins öryggis sem starfsmenn
þar sem eftirspurn eftir hugmyndum og
þekkingu dróst verulega saman og
áhættan í fyrirtækjarekstri jókst til muna
með falli hlutabréfamarkaðarins. Þar
með er fátt sem togar hámenntað fólk út
í eigin rekstur þó að þættir eins og ótti
við atvinnuleysi geti enn ýtt við því.
Breyttmenning
Rannsóknir á því hvað togar og ýtir
fólki út í eigin rekstur hafa vakið
áhuga manna á því að skoða aðstæður
í einstökum löndum. Ein fyrsta kenn-
ingin sem var sett fram um þetta efni var
sú að því ríkara sem land væri því færri
væru frumkvöðlamir. Þetta varnærri lagi
og hefur kannski eitthvað haft með það
að gera að frumkvöðlamenning hefur
lengst af ekki þótt athyglivert eða eftir-
sóknarvert fyrirbæri. Óánægja og
atvinnuleysi sem hvatar til að vera í
eigin rekstri eru sterkari eftir því sem
löndin eru fátækari en stór og góð
fyrirtæki í ríkum löndum gerðu það að
verkum að fólk gat frekar fundið starf
við sitt hæfi. Þetta hefur hins vegar
breyst á undanförnum tveimur áratug-
um og það er ekki lengur gefið að frum-
kvöðlum fækki eftir því sem lönd verða
ríkari. Frumkvöðlamenningunni hefur
vaxið fiskur um hrygg í ríkum löndum að
hluta til vegna þess að stjórnmálamenn
hafa lagt aukna áherslu á slíka menn-
ingu, t.d. með því að auðvelda stofnun
fyrirtækja þegar menn fóru betur að gera
sér grein fyrir ávinningnum af nýjum
fyrirtækjum, sérstaklega í atvinnusköp-
un og nýsköpun. Hitt er líka að auknir
tekjumöguleikar, oft í tengslum við
hetjusögur af fólki sem gengið hafði
vel, toguðu fólk í auknum mæli inn á
frumkvöðlabrautina. Þó hafa breytingar
á markaðsaðstæðum, þjónustuhag-
kerfið og tæknibyltingin, sennilega haft
hvað mest áhrif á að frumkvöðlum fjölg-
aði í ríkum löndum.
Frumkvöðlamenning
Ljóst er að ólíkir efnahagsþættir h velja
ýmist eða letja frumkvæði einstakl-
inga og þá stofnun nýrra fyrirtækja.
(Framhald á síðu 4)
2