Vísbending - 03.12.2004, Blaðsíða 3
ISBENDING
Skýrist verðhegðun olíufélaganna af samráði?
Ólafur Klemensson
hagfræðingur
Iþeirri miklu umræðu sem farið hefur
fram um meint samráð olíufélaganna
á undanförnum árum hefur lítið
komið fram um verðhegðun félaganna.
Hér er átt við hvernig olíufélögin hafa
hagað verðlagningu á helstu tegundum
eldsneytis frá mánuði til mánaðar og
hvernig framlegðarstigið hefur þróast
og breyst í tímans rás. Meint samráð og
samstiga verðlagning ætti að koma út á
sýnilegan hátt í þróun verðlagningar
og framlegðar félaganna.
Einkenni samráðs
s
110. grein samkeppnislaga segir: „Allir
samningar og samþykktir milli fyrir-
tækja, hvort heldur þær eru bindandi
eða leiðbeinandi, og samstilltar aðgerðir
sem hafa að markmiði eða af þeim leiðir
að komið sé í veg fyrir samkeppni, hún
sé takmörkuð eða henni raskað eru
bannaðar."1 Hér er sem sé lagt bann við
samráði milli fyrirtækjatil aðhindrasam-
keppni. En hvernig kristallast samráð
og hvernig má greina það? Hér skulu
nefnd helstu einkenni:
• Oftast er það svo að fákeppni ríkir á
þei m markaði þar sem samráð fer fram
eða að fáir mjög stórir aðilar eru mark-
aðsráðandi.
• Þá má yfirleitt greina að viðkomandi
fyrirtæki eru samstiga í verðhækkun-
um og verðbreytingum, fyrirtækin
virðast fylgjast að og vera samstillt í
aðgerðum sínum.
• Söluskilmálar eru eins hjá fyrirtækjun-
um og oft þannig að þeir eru settir
einhliða og ívilna viðkomandi fyrir-
tæki á kostnað viðskiptavina þeirra.
• Fyrirtækin hreyfa sig yfirleitt eða alltaf
Mynd 1. Þróun innkaupsverðs á
bensíni í dollurum og krónum
eins á markaði og í markaðsaðgerðum
sínum.
• Eitt fyrirtækjanna, og þá jafnan það
sama, leiðir verðbreytingar.
• í stað verðsamkeppni einkennist mark-
aðurinn af annars konar samkeppni,
t.d. hvað varðar aðstöðu, búnað,
auglýsingar, góðgerðarstörf o.s.frv.
Hér þarf þó ekki að vera um að ræða
samráð heldur hugsanlega skaðlega
fákeppni.
Samráð getur verið tvenns konar,
opið samráð eða þegjandi samráð. Opið
og sannanlegt samráð er skilyrði fyrir
opinberum aðgerðum en þegjandi sam-
ráð er illmögulegt að sanna þótt ljóst
megi vera að um slíkt sé að ræða. Þegj-
andi samráð er m.a. þegar fyrirtæki taka
á móti merkjum eða óformlegum skila-
boðum (signölum) og breyta eftir þeim.
Hér kann að vera um gamalt samkomu-
lag að ræða eða verklagsreglur milli fyrir-
tækja sem lengi hafa tíðkast. Megininn-
takið er það að þau fyrirtæki sem taka
þátt í slíku vita af þegjandi samkomulagi
eða samþykki aðila og gera sér grein
fyrir því að um óformlegt samráð er að
ræða. Sumir ofangreindra þátta og ein-
kenna samráðs og samkeppnishamla
eru lagalega séð ekki fullnægjandi eða
nægjanlegir til að úrskurða um samráð.
Oftast þurfa öll eða flest þessara atriða
að eiga við.
Verðmyndun á bensíni
Við verðlagningu á bensíni eru þrír
þættir langveigamestir, innkaups-
verðið erlendis og flutningskostnaður
til landsins; opinber gjöld; og álagning
olíufélaganna til að mæta rekstrarkostn-
aði, þ.m.t. arðsemiskröfu. Það er eitt af
einkennum á verði dæmigerðrar hrá-
vöru, eins og bensíns og annars elds-
neytis, að vera mjög breytilegt og
sveiflukennt eins og sést á mynd 1. Hér
er sýnt hvernig innkaupsverð á bensíni
Mynd 2. Mánaðarleg
brúttóálagning 1997-1999
hefur sveiflast frá ársbyrjun 1997 en
þetta tímabil einkennist af einu verð-
lækkunarferli og tveimur tímaskeiðum
verðhækkana. A þessum árum hafa
opinberar álögur breyst nokkuð en það
hefur ekki áhrif á þá athugun sem hér er
lýst. Það sem mestu máli skiptir þegar
verðhegðun félaganna er metin er að
athuga hvernig brúttóálagningin hefur
þróast á athugunartímabilinu. Brúttó-
álagningin (brúttóálag) er skilgreind sem
mismunur kostnaðarverðs (innkaups-
verðs + opinberra gjalda) og útsölu-
verðs með fullri þjónustu skv. verðlist-
um olíufélaganna. Tímabilið er frá
ársbyrjun 1997 fram til loka nóvember á
þessu ári. Hversu algerlega olíufélögin
hafa verið samstiga í verðlagningu á
seinustu árum gerir það að verkum að
brúttóálagning þeirra er hlutfallslega sú
sama á tímabilinu. Brúttóálagið er síðan
staðvirt með VNV án húsnæðis.
Einkenni verðhegðunar
Arstíðabundin hœkkun álagningar
Nær öll árin frá 1997 er greinileg tilhneig-
ing hjá olíufélögunum til að hækka
álagið innan ársins, sunt árin allveru-
lega.2 Hækkunin á sér annars vegar stað
um mitt ár og hins vegar undir lok ársins
(sjá mynd 2).
Þessi einkenni eru þó mun greinilegri
á fyrri hluta þessa athugunartímabils,
þ.e. á árunum 1997-1999. Árin 2000-
2004 er myndin önnur að því er varðar
sumarhækkunina, sem er mjög greinileg,
en hækkun álagningar undir árslok er
hins vergar ekki marktæk. Svona verð-
hegðun, þ.e. að hækka tímabundið
álagningu innan ársins eins og olíu-
félögin hafa gert á undanförnum árum,
er allsérkennileg verðhegðun. 1 ljósi
þess að þessi verðhegðun endurtekur
sig ár eftir ár getur vart verið urn tilviljun
eða hendingu að ræða. Varla er hægt að
(Framhald á síðu 4)
Mynd 3. Þróun kostnaðarverðs og
útsöluverðs 1997-2004
3