Vísbending - 08.04.2005, Qupperneq 2

ISBENDING
Tvöföld slagsíða
WUt- Þorvaldur Gylfason
SE,, prófessor
'+plt
Cst_____________________
að hefur verið slagsíða á skipan
Alþingis frá fyrstu tíð, nema hvað.
Þessi bjögun hefur verið íbúum
dreifðra byggða landsins í hag og bitnað
á þéttbýli. Þetta var með ráðum gert,
og menn hafa ekki reynt að breiða yfir
ásetninginn, enda hefði það ekki verið
hægt. Það á ekki heldur að þurfa að vefj ast
fyrir neinum, hverhöfúðuppspretta þess-
ar slagsíðu hefur verið: kosningalögin
eru hlutdræg. Þau hafa markvisst og frá
fyrstu tíð sent hlutfallslega fleiri full-
trúa á Alþingi úr dreifbýli en þéttbýli,
enda réðu bændur lögum og lofum lengi
framan af öldinni sem leið. Það var ekki
fyrr en 2003, að suðvesturhom landsins,
þar sem ríflegur og sívaxandi meiri hluti
þjóðarinnar hefur búið um langt skeið,
náði einnig meiri hluta á Alþingi í krafti
nýrra kosningalaga. Þó vantar enn á það,
að atkvæðamagn á hvern þingmann sé nú
orðið jafnt í ólíkum kjördæmum, jafn-
vel þótt kosningalögin hafi verið endur-
skoðuð með reglulegumillibili einmitttil
þess að draga úr misvægi atkvæðisréttar
effir búsetu. Meðalatkvæðafjöldi á bak
við hvern núverandi alþingismann er
2.907. Atkvæðamagnið er nú mest á bak
við hvem þingmann í suðvesturkjördæmi
(3.894) og minnst í norðvesturkjördæmi
(1.871). Munurinn á atkvæðavægi þess-
ara tveggja landshluta er m.ö.o. meira en
tvöfaldur. Þetta er alkunna og þarfnast
ekki frekari útlistunar. Þessi grein fjallar
um annað.
Hér er ætlunin að bregða birtu á aðra
uppsprettu slagsíðunnar á skipan Alþingis
fyrr og nú. Af þeim tveim meginreglum,
sem almennt em notaðar í öðmm löndum
til að skiptaþingsætum milli framboðslista
að loknum kosningum, höfum við Islend-
ingar kosið þá aðferðina, sem hneigist til
að hygla stómm flokkum á kostnað minni
flokka. Svo háttar til hér heima, að ámm
saman voru stóm flokkamir - núverandi
ríkisstjómarflokkar - dreifbýlisflokkar í
þeim skilningi, að þeir höfðu tiltölulega
meira fylgi til sveita en minni flokkarnir,
sem sóttu fylgi sitt einkum í þéttbýlið.
Af þessu leiðir, að úthlutunarreglan, sem
hér hefur verið notuð, hefur í ofanálag
verið dreifðum byggðum í hag á kostn-
að þéttbýlisins. Þessu atriði hefúr ekki
verið gefinn nægur gaumur í umræðum
um kosningarog kosningalög. Reglumar
tvær geta haft mikil áhrif, þegar menn
telja upp úr kjörkössunum, eins og dæmi
verður rakið um hér á eftir.
Lög og stærðfræði
Hverjar em þessar tvær meginreglur?
Önnur úthlutunarreglan dregur nafn
sitt af belgíska lögfræðingnum Victor
d’Hondt (1841-1901), og hún erþeirrar
gerðar, að hún hneigist til að mismuna
kjósendum með því að hygla stórum
flokkum á kostnað minni flokka. Stórir
flokkar bera þvi jafnan nokkru hærra
hlutfall fulltrúa úr býtum skv. reglu
d’Hondts en atkvæðamagn þeirra gefur
tilefni til, og litlir flokkar fá að því skapi
færri sæti í sinn hlut. Þessi tilhneiging
er einkum tilfinnanleg, ef fá sæti koma
til skiptanna. Regla d’Hondts er notuð
við úthlutun þingsæta m.a. í Austurríki,
Belgíu, Finnlandi, Hollandi og einnig
hér heima. Hin aðferðin er kennd við
franska stærðfræðinginn André Sainte-
Lagué (1882-1950), og hún hefur þann
kost, að hún tryggirjöfnuð milli kjósenda
fræðilega séð til langs tíma litið. Með
þessu orðalagi er átt við það, að regla
Sainte-Lagués tryggir fullt samræmi
m i 11 i hl utfallskiptingar atkvæða og þing-
sæta, þegar til lengdar lætur: ef haldn-
ar væru þúsund kosningar með ámóta
skiptingu atkvæða og tiltekinn flokkur
fengi fjórðung atkvæða að meðaltali
í þeim öllum, þá fengi hann því sem
næst nákvæmlega fjórðutig þingsæta að
meðaltali í kosningunum. Regla d’Hondts
hefur ekki þennan tölfræðilega eigin-
leika: henni gæti fylgt bjögun til hagsbóta
fyrir stóra flokka, jafnvel þótt kosning
væri endurtekin þúsund sinnum. Bjög-
unin afvöldum reglu d’Hondts er jafnan
ekki mikil í reynd, en hún getur samt
verið talsverð, eins og sýnt er hér að
neðan með nýju dæmi héðan að heiman.
Aðferð Sainte-Lagués er notuð að hluta
við útbýtingu þingsæta m.a. í Danmörku,
Noregi og Svíþjóð.
Báðar úthlutunarreglurnar hafa að
sönnu bæði kosti og galla hvor um sig,
svo sem við er að búast, úr því að sum
samfélög kjósa vitandi vits að fylgja
annarri reglunni og önnur fylgja hinni.
Jöfúuður í úthlutun þingsæta er æskilegur
að flestra dómi, það sjónarmið nýtur al-
mennrar viðurkenningarnú orðið, skárra
væri það, en önnur sjónarmið koma þó
einnig til álita svo sem það, að margir
smáflokkar kunna að sumra dómi að
auka líkur á sundrungu. Ekki verður þó
séð, a.m.k. ekki í fljótu bragði, að minna
kveði að sundrungu og smákóngaveldi
í stórum flokkum en litlum. Hvað sem
því líður, hafa menn yfirleitt reynt að
koma til móts við sundrungarsjónarmiðið
með því að reisa þröskulda, þ.e. með
því að úthluta þingsætum einungis til
flokka, sem ná tilteknu lágmarksfylgi
á landsvísu. Þröskuldamir em misháir
eftir löndum: þannig þarf t.d. 4% fylgi
á landsvísu til að koma manni á þing í
Svíþjóð, 5% í Þýzkalandi (ogáþarraunar
aðeins við um þann helming þingsæta,
sem eru jöfnunarsæti) og einnig hér heima
og 10% í Tyrklandi. Af þessu leiðir, að
atkvæði greiddflokkum, sem ná ekki upp
á þröskuldinn, detta niður dauð og skapa
með því móti misræmi milli þingstyrks
og raunvemlegs atkvæðamagns þeirra
flokka, sem komast yfir þröskuldinn.
Einföld lagabreyting
Lítum nú á reikningsaðferðimar tvær.
Reglu d’Hondts er lýst svo í 107. gr.
kosningalaga nr. 24 frá 2000: „Til þess
að finna hve margir frambjóðendur hafa
náð kosningu í kjördæmi af hverjum lista
skal fara þannig að:
1. Deila skal í atkvæðatölur listanna með
(Framhald á síðu 3)
Tafla 1. Úrslit alþingiskosninganna
2003
Regla d 'Hondts Regla Sainte-Lagués
Kjórdæma- ssti Jófmmar- sæti Þmgsæti alls Kjördæma- sæti Jöfmmar- sæti Pinesæti alls
Framsóknaxflokkurimi (B) 11 1 12 10 1 11
Sjálfstsðisflokkurmn (D) 19 3 22 17 4 21
Frjálslvndi flokkurirm (F) 2 2 4 6 0 6
Samfylkingm (S) 18 2 20 16 3 19
Vinstri hreyfmgÍQ - gxænt framboð (U) 4 1 5 5 1 6
Stjóniaiflokkar (B D) 30 4 34 27 5 32
Stjómarandstaða (S + F + U) 24 5 29 27 4 31
Sfórir flokkar (B + D S) 48 6 54 43 8 51
Litlir flokkir (F + U) 6 3 9 11 1 12
Alls 54 9 63 54 9 63
2