Alþýðublaðið - 08.08.1976, Qupperneq 3

8.
r
Sunnudagur 8. ágúst 1976
blá&fð
aaar Sunnudagur 8. ágúst 1976
VETTlfANGUB 9
nyjung
í gerð
NÝIR FRÁ
abecita ate
of Sweden^
það nýjasta
í brjóstahöídurum,
brjóstahaldari án
skálasaums gerir
brjóstalagið fegurra
þegar fötin falla þétt að.
brjóstahaldara frá abecita
abecita' Gloobie abecita' Sonette abecita' Amulette
$ "2’
^Söluaðilar:
abecita
bubblon
Parísarbúðin
Austurstræti 8
Hagkaup
Skeifunni 15
Hagkaup
KjörgarBi
Hagkaup
Akureyri
Verzl. óculus
Austurstræti 8
Verzl. óculus
Austurstræti 8
Verzl. Evubær
Keflavik
Verzl. Lindin
Selfossi
Kaupfélag Árnesinga
Selfossi
Kaupfélagið Þór
Hellu
Kaupfélag Rangæinga
Hvolsvelli
Kaupfélag Skaftfellinga
Vik
Verzl. Askja
Húsavlk
Verzl. Einars
og Kristjáns
Isafiröi
Verzl. ósk
Akranesi.

Sölufólk!
Hringið til okkar og pantið
föst hverfi til að selja blaðið í
Alþýðublaðið - afgreiðsla sími 14900
BERKLAVEIKIN A ISLANDI
Stórmerk yfirlitsgrein dr. Sigurðar Sigurðssonar, fyrrum landlæknis, um sjúkdóminn
Fyrsti hluti
SÖGULEGT YFIRLIT
Sigurður Sigurðsson, dr. med., fyrrum land-
læknir, hefur ritað mjög itarlega grein um
berklaveiki á íslandi. Greinin hefur nú verið birt i
Læknablaðinu. — Höfundurinn hefur góðfúslega
leyft Alþýðublaðinu að birta hluta úr greininni.
Nokkrir kaflar verða birtir á næstunni.
Yngstu kynslóðir íslendinga vita ekki hvilikar
hörmungar berklaveikin hafði i för með sér hér á
landi. Fullorðið fólk þekkir hins vegar þennan
bölvald, sem kvistaði niður æskufólk i rikum
mæli og skildi aðra eftir örkumla menn.
Saga baráttunnar gegn veikinni snýst ekki
hvað sizt um verk dr. Sigurðar Sigurðssonar og
samstarfsmanna hans, og er vafalaust merki-
legasti þátturinn i heiibrigðismálum íslendinga.
En dr. Sigurður leggur á það höfuðáherzlu, að
þjóðin haldi vöku sinni, þótt nú hafi tekizt að út-
rýma veikinni að mestu: „Höfum ávallt hugfast,
að berklaveikinni hefur ekki verið að fullu
útrýmt, meðan einstaklingar eru til i landinu,
sem smitast hafa af berklaveiki”.
í fyrsta kafla greinar sinnar fjallar dr. Sig-
urður um upphaf veikinnar hér á landi. Sá kafli
nefnist „Sögulegt yfirlit”. Þessi kafli fer hér á
eftir:
Sögulegt yfirlit
Allt viröist benda i þá átt, aB
berklaveikin hafi borist til
landsins á landnámsöld. Þannig
telur Jón Steffensen, aö ótviræö
einkenni um berklaveiki
(spond. tub. lumbal.) hafi
fundist i einni beinagrind, er
grafin var upp úr grafreit aö
Skeljastööum I Þjórsárdal áriö
1939. Ennfremur telur sami
höfundur mjög sennilegt, aö
einkenni berklaveiki (tub.
sacroiliacae) hafi fundist I
annarri beinagrind úr sama
grafreit, þó eigi telji hann þetta
fullsannaö. Hér var alls um 55
heillegar beinagrindur aö ræöa,
og auk þess einstök bein, sem
gætu veriö úr 11 beinagrindum
fulloröinna i viöbót. Er nú talin
svo til full vissa fyrir þvl, aö
byggö sú, er grafreitur þessi til-
heyröi, hafi lagst i eyöi áriö
1104, þó S. Þórarinsson hafi i
fyrstu talið llklegt, aö eyöing
dalsins hafi orðiö um aldamótin
1300. Sé þetta rétt og jafnframt
tekiö tillit til þess, aö hér var
eigi um stóran grafreit aö
ræða og ennfremur hlutfallsins
milli beinaberkla og lungna-
berkla, mætti álykta, aö tiöni
sjúkdómsins hafi eigi veriö lltil i
þessari sveit á þeim stutta tíma,
sem grafreiturinn hefur veriö i
notkun. A hinn bóginn veröur
ekkert meö vissu fullyrt um
tiöni sjúkdómsins f landinu öllu
á þessum tima né um næstu
aldir. Þaö biöur frekari rann-
sókna. Ekkert veröur hér fullyrt
um, hvort beinagrind sú, er
grafin var upp úr grafreit
islensku nýlendunnar aö Herj-
ólfsnesi i Grænlandi, hafi haft
einkenni berklaveiki eöa ekki,
þar sem hún var svo illa farin.
Af ýmsum sögulegum heim-
ildum einkum 17. og 18. aldar
má þó telja nær vlst, aö sjúk-
dómurinn hafi komiö fyrir I
landinu ööru hvoru eöa jafnvel
stööugt. Þannig er þaö nálega
vist, aö berklaveiki hefur veriö f
Skálholti, aöalmenntastofn-
uninni sunnanlands i tlö Brynj-
ólfs biskups Sveinssonar (1639-
1674). Dóttir hans 22 ára deyr
1663, einu ári eftir barnsburö,
sonur hans 24 ára 1666, aö visu
viö nám f Englandi, og var
banamein hans taliö tæring
(consumption), þá dó dóttur-
sonur biskups 11 ára áriö 1673,
aö þvi er best veröur séö,en aö
vert, aö eftir 18(84 byrja einstaka
læknar aö greina frá heilabólgu-
sjúklingum. Viröist þetta hvort
tveggja ótvirætt benda I þá átt,
aö berklaveikin sé annaö hvort
aö breiöast út i landinu eöa aö
læknar gefi henni meiri gaum
en áöur og hafi betri aöstööu til
aö greina hana. T.d kveöur J.
Jónasen upp úr um þaö, aö
einkum hafi „fariö að bera til
muna á veikinni eftir 1886”.
Þrátt fyrir þetta getur Schier-
bek landlæknir þess i skýrslu
sinni fyrir áriö 1888 (Medicinal
Indberetning fra Physicatet pa
Island 1888), aö vafasamt sé,
hvort berklaveiki sé til á
Islandi. Hann kveðst hafa fram-
kvæmt margar hrákarann-
sóknir án þess aö finna berkla-
sýkilinn. Þessi skýrsla er dag-
sett 31. desember 1889, en fyrst
send með bréfi til landshöfö-
ingja, dagsettu 31. janúar 1890.
Þar bætir hann viö á milli lina á
viðeigandi stað f skýrslunni:
,/Jeg fandt Tuberkelbacillen -
den 16. januar 1890. Tidligere
har den ikke været pavist pa
Island”. I næstu ársskýrslu
sinni getur hann einnig þessa
viöburöar.
Ariö 1888 hefja læknar, fyrir
áeggjan landlæknis, reglulega
skráningu bráöra farsótta. Þó
ársins 1896. Hafa slikar skýrslur
stööugt komiö út siöan, þó aö oft
hafi oröiö nokkur biö á útkomu
þeirra. Þótt þær hafi verið ófull-
komnar, einkum á fyrstu árun-
um, gefa þær samt langtum
betri hugmynd um heilbrigöis-
ástand þjóöarinnar en áöur
haföi fengist. Markar útgáfan
aö þvi leyti tímamót i sjúk-
dómasögu þjóöarinnar. Þar
sem þó fá eöa engin fyrirmæli
voru til um það, hvaöa sjúklinga
héraöslæknar skyldu skrá i
skýrslunum eöa hvernig, er
auðsætt, aö mikillar ónákvæmni
hlýtur aö gæta um skrásetn-
inguna yfirleitt (t.d. um skrán-
ingu sjúklinga, sem fóru milli
héraöa og endurskráningu sjúk-
linganna). Þó má telja fullvlst,
aö sjúklingar meö farsóttir og
aöra smitandi sjúkdóma hafi
yfirleitt verið skráöir meö þeirri
nákvæmni, sem unnt var aö
afla. Sjúkrahús voru einnig fá
og aöstaöa öll til aö aögreina
sjúkdóma mjög öröug.
Er hér var komiö haföi
læknum I landinu fjölgað mjög,
og héraöslæknar voru um alda-
mótin (1899) komnir upp i 42, og
flest héruö fengust setin.
Skýrslur þeirra uröu þá jafn-
framt nákvæmari siöasta tug
nítjándu aldarinnar en áöur,
visu samkvæmt ófullkominni
sjúkdómslýsingu, úr berkla-
veiki. Fimm börn haföi biskup
áöur misst kornung og áriö 1670
dó kona háns 55 ára aö aldri,
eigi ósennilega úr berklaveiki.
Ekki er heldur loku fyrir þaö
skotiö, aö berklaveiki hafi oröið
fööur hennar aö bana áriö 1638
(hæmoptysis).
Á hinu biskupssetrinu, Hólum
i Hjaltadal, aöalmenntastofn-
uninni á Noröurlandi, viröist
lika hafa komiö upp berkla-
veiki. Ariö 1787 andaðist þar
Arni biskup Þórarinsson aöeins
46 ára að aldri. Verður tæpast
dregiö I efa, aö dánarorsökin
hafi veriö berklaveiki.
Liklegt má hins vegar telja,
að tlöar landfarsóttir hafi
dregiö úr fjölda hinna
berklaveiku og allra, er þjáöust
af langvinnum sjúkdómum.
Þannig má gera ráö fyrir, aö
plágan mikla 1402-4 og hin siöari
1495, svo og bólusettarfaraldr-
arnir, einkum 1707-9 og
Móöuharöindin 1783-85 hafi allt
að þvi útrýmt berklaveikum
sjúklingum, er kunna aö hafa
veriö fyrir i landinu.
Fyrsti háskólalæröi lækn-
irinn, Bjarni Pálsson land-
læknir, hefur starfsemi slna hér
á landi áriö 1760. Hvorki hann né
fyrstu eftirmenn hans virðast
hafa oröiö varir viö berklaveiki
í landinu svo aö nokkru nemi.
Þaö má þó heita furöuleg til-
viljun, aö fyrsta krufning, sem
hann framkvæmdir áriö 1761, og
væntanlega er fyrsta krufning,
sem er gerö af læröum lækni i
landinu, viröist frekar benda til
berklaveiki en lifrarsulls.
Fyrir kom, aö læknar gætu
þess i skrifum slnum um heil-
brigöismál aö berklaveiki væri
frekar fátíö i landinu, þó aö
aörir nefndu sjúkdóma, er bent
gætu til berklaveiki. Þaö er ekki
fyrr en um og eftir miöja 19. öld,
aö sjúkdómsins er getið og sér-
staklega á siöustu áratugum
þeirrar aldar fara héraöslæknar
aö nefna hann i ársskýrslum
sinum til landlæknis. Fjölgar nú
ejnnig læknishéruöum og
læknum jafnt og þétt, og áriö
1875 er f jöldi héraöa meö lögum
aukinn svo aö þau veröa alls 20.
A timabilinu frá 1880-90 láta æ
fleiri héraðslæknar berklasjúk-
linga getiö i skýrslum sinum, þó
sjaldan nema örfárra i hvert
sinn. Þá er þ^ö og eftirtektar-

Jákvæö svörun á berklaprófi.
aö berklaveiki sé eölilega ekki
talin þar meö, fjölgar um-
getnum eöa skráöum berklatil-
fellum ört á þessum og næstu
árum,einkum eftir 1890. Þannig
veröur héraöslæknir á Noröur-
landi á tæpum tveimur árum
(1892-1894) var viö 18 sjúklinga
meö lungnaberkla og 5 meö út-
vortis berkla. Og á tæpu einu ári
(júll 1894 — mai 1895) finnur
sami læknir I Reykjavfk, sem
þá haföi um 4500 ibúa, eigi
færri en 16 sjúklinga meö
lungnaberkla og 4 meö útvortis
berkla. Hann telur ástæöurnar
vera auknar samgöngur viö
útlönd og langdvalir Islendinga
erlendis, ennfremur útbreiddan
og þungan mislingafaraldur
1882 og tvo inflúensufaraldra
árin 1890 og 1894, sem tóku
nálega hvert heimili á landinu.
Þá telur hann lélegan aöbúnaö
almennings og mjög slæm húsa-
kynni eina meginástæöuna.
Hvetur hann til þess, aö reynt
verði aö reisa skoröur viö út-
breiöslu sjúkdímsins þegar i
staö.
Ariö 1897 komu út fyrstu heil-
brigöisskýrslur, sem gefnar
voru út f landinu og ná þær til
Ekki var allsstaðar rafmagn á fyrstu árum berklarannsókna hér á landi, þvf varö oft aö grlpa til þess
ráös aö láta bll knýja rafal, sem framleiddi rafmagn fyrir Röntgentækin.
þar sem fleiri sjúklingar fengu
nú betri og meiri rannsókn.
Telja má þvl vist, aö mynd sú,
sem læknar gefa af heilsufari
landsmanna i skýrslum sinum
um aldamótin siöustu sé aö
þessu leyti sem næst hinu
sanna.
A fimm ára tlmabilinu 1896-
1900 voru á öllu landinu taldir
skráöir frá 167-266 berklasjúk-
lingar árlega, en á fyrsta tug
tuttugustu aldarinnar, 1901-10,
voru skráöir frá 204-459 berkla-
sjúklingar ár hvert. Ekki
fengust skráningarskýrslur úr
öllum héruðum.
Vegna hinnar hraövaxandi
aukningar berklaveikinnar, var
héraöslæknirinn i Reykjavlk,
Guömundur Björnsson, fenginn
áriö 1898, til þess aö þýöa rit-
gerö úr dönsku, sem bar nafniö
,,Um berklasótt”. Var hún gefin
út af landssjóði og útbýtt meðal
almennings til að vekja athygli
hans á sjúkdómnum. Fáum
árum síöar (áriö 1902) fól
Alþingi landsstjórninni aö láta
semja og gefa út „alþýöurit um
berklaveiki og varnir gegn
henni”. Var sami læknir fenginn
til þess. Þýddi hann kver um
þetta efni, sem kom út i tveimur
útgáfum árin 1903 og 1904.
Um gang berklaveikinnar á
Islandi fram til ársins 1911, er
dánarvottorö voru lögleidd,
viröist mega álykta eftir-
farandi:
Þaö má telja fullvist, aö
berklaveiki hafi veriö hér* á
landi þegar á landnámsöld. Um
útbreiöslu veikinnar þá og fram
á miöja 17. öld er þó ekkert vitaö
meö vissu. Úr þvl veröur vart
einstakra sjúkdómstilfella og
dánarlýsinga, sem benda.i þá
átt, aö sjúkdomurinn hafi
stööugt veriö til meöal
þjóöarinnar og víst má telja aö
svo hafi veriö eftir 1760. Fram
yfir miöja 19. öld viröist hann
hafa náö mjög litilli útbreiöslu
og gengiö hægt yfir, enda þótt
gera veröi ráö fyrir, aö hann
hafi veriö mun útbreiddari en I
skýrslum segir og læknar
greina frá. Á siöustu tveimur
tugum 19. aldarinnar viröist
veikin gripa um sig og aukast
jafnt og þétt út þetta timabil.
Fyrsta löggjöf, sem ein-
vöröungu varöar berklaveiki,
var sett árið 1903 og tók gildi í
byrjun næsta árs. Merkilegasta
ákvæöi laganna var án efa, aö
læknum bæri skylda til aö skrá
alla berklasjúklinga, er leituöu
þeirra, svo aö ákveöa mætti
fjölda berklasjúklinganna og
þar meö útbreiöslu sjúkdómsins
i landinu. Næstu ár sýndu, eins
og þegar hefur veriö getiö, si-
fellda aukningu skráöra sjúk-
linga og einnig dauösfalla af
völdum berklaveiki. Vegna
þessarar Iskyggilegu aukningar
var áriö 1906 stofnaö félag, sem
bar nafniö Heilsuhælisfélagiö.
Aöalhvatamaöur félagsstofn-
unarinnar var Guömundur
Björnsson, þá nýskipaöur land-
læknir, og nokkrir félagar hans
úr Oddfellowstúkunni Ingólfi í
Reykjavik. Tilgangur félagsins
var aö koma hiö fyrsta á fót
nýtísku heilsuhæli fyrir berkla-
veika. Félagiö, sem aö öllu leyti
liktistsams konar félögum, sem
stofnuö höföu veriö 1 sama til-
gangi meöalnágrannaþjóöanna,
náöi þegar fullum stuöningi
þjóöarinnar allrar. Samskot
voru hafin um land allt og fé
safnaö til hælisbyggingar.
Þannig var Vlfilsstaðaheilsu-
hæli komið upp, en þar voru i
fyrstu rúm fyrir 80 sjúklinga, og
tók þaö til starfa i september-
mánuöi 1910. Stofnun þessi varö
stærsta berklahæli landsins og
veitti á árunum 1940-50 meira en
200 sjúklingum sjúkrarúm og
meöferö, endaþámildu meira en
fullsetiö.
Til þess aö geta sem ná-
kvæmast metiö rétt tiöni, út-
breiðsluog garig sjúkdómsins i
ákveönum héruöum landsins
eöa þvl öllu eru eftirfarandi
gögn talin vera nauösynleg.
1. Nákvæm skráning allra
þekktra sjúklinga meö virka
berklaveiki. Þetta er mikill,
en þó engan veginn öruggur
mælikvaröi á tiöni og út-
breiöslu sjúkdómsins.
2. Dánarvottorö gefa til kynna
fjölda dauösfalla úr ákveön-
um sjúkdómum. Fjöldi
dauösfallanna gefur eigi
aöeins upplýsingar um út-
breiöslu sjúkdómsins, heldur
er hann ásamt sjúklingafjöld-

anum einnig mælikvaröi á,
hver gangur sjúkdómsins er,
góökynja eöa illkynja, og um
árangur meöferöar hans.
3. Mjög mikilsvert er, aö lík-
skuröur fari fram á sem flest-
um látnum. Rannsóknir viö
lfkskurö gefa öruggasta vit-
neskju um berklasmitun,
berklasýkingu og berkla-
dauöa og eru þvi nauðsyn-
legar, til þess aö sem gleggst
mynd fáist um útbreiöslu og
gang sjúkdómsins.
4. Víötæk berklapróf segja til
um berklasmitunartiöni á
ákveönu svæöi og I ákveönum
aldursflokkum. Til þess aö
rannsókn þessi gefi sem
nákvæmasta og örugga vit-
neskju, verður hún aö fara
fram meö æföu starfsliöi,
völdu efni (tuberkulini) og
samkvæmt ákveönum reglum
um skammt og hvernig dæma
beri árangurinn. Akjósanlegt
er, aö röntgenrannsókn fari
ætlö fram I kjölfar fjölda-
berklaprófa, einkum á þeim,
er jákvæðir reynast eöa eru
ekki berklaprófaöir. Séu
berklapróf endurtekin árlega
eöa oftar í sömu aldurs-
flokkum, (t.d. á börnum á
skólaaldri eða ungu fólki i
unglingaskólum) má fá vit-
neskju um árlega smitunar-
tiöni. Slik smitunartiöni
hlýtur aö standa i beinu hlut
falli viö fjölda smitandi ein
staklinga, sem dveljast á um
ræddu svæöi og eru upp-
spretta smitunarinnar. Má
á þennan hátt meö leit hafa
upp á hinum smitandi sjúk-
lingum.
Röntgen-skyggnimyndatæki flutt yfir Jökulsá á Breiðamerkursandiljúll 1944.